De laatste groote schilderschool

Critische kunstbeschouwing van onze oude Hollandsche meesters

[p. III]

Ars est homo additus naturae

[p. V]

Aan land- en tijdgenoot.

Er zijn tijdperken in de geschiedenis der menschheid, die onvergelijkelijk en onvergetelijk zijn, die in den loop der eeuwen hoe langer hoe belangwekkender worden, omdat men ze, zooals sommig schilderwerk, beter op een afstand dan van dichtbij omvademt. Met den neus er op beoordeelt men ze slecht. De loep, het werktuig van den dag, heeft hier niets te maken. Bijziendheid en kortzichtigheid ontdekken niemendal. Een heldere blik, een warm hart, een ontwikkeld schoonheidsgevoel daarentegen kunnen hier na eeuwen verrassende ontdekkingen doen, die den tijdgenoot zouden doen bloozen als hij uit het graf rees en in elk geval in staat zijn, als men te zeggen pleegt, hem in dat graf te doen omkeeren.

Nog belangwekkender wordt de aanschouwing van een zoodanig tijdperk, wanneer de beschrijver niet alleen geen tijd- maar zelfs geen landgenoot is. De overlevering heeft op hem geen vat; door nationale ijdelheid wordt hij niet beneveld. Een hedendaagsch schrijver heeft van de geschiedenis der godsdiensten gezegd dat

[p. VI]

men, om een goed oordeel te vellen over een godsdienst, geloofd moest hebben maar niet meer gelooven: m.a.w. men moest er buiten staan. Zoo is het ook hier. Men zal meer kans hebben juist waar te nemen en waar te zijn als men niet geboren is in het land, waarvan men de geschiedenis en de kunstgewrochten aan een onderzoek onderwerpt.

Ik behoef niet te zeggen dat ik met dit aanloopje op het oog heb onze zeventiendeeuwsche Hollandsche schilderschool, en haar jongsten beoordeelaar, den Franschen schilder Eugène Fromentin.

De genoemde school staat geheel op zich zelf, éenig te midden van alle andere Europeesche kunst. Die school was de schilderkunst der toekomst. Vertegenwoordigen Rafaël en de Italianen het verleden, Rembrandt en de Hollanders zijn de schilders der toekomst. Spiegelt zich in de eersten de volkomen bloei van een ontwikkelde, overrijpe maatschappij, die op het punt stond te verwelken, de laatsten vertegenwoordigen een maatschappij die in wording, nog aan 't botten was.

Godsdienstige, mythologische, heroïsche kunst heeft plaats gemaakt voor genre en landschap. De schilders, tegenwoordig het meest in trek, zijn het niet degenen, die in bewerking en onderwerp, of in afwezigheid van onderwerp, het spoor der Hollandsche meesters volgen?

Men merkt in de geschiedenis der kunst een zichtbaar streven op naar de uitdrukking van het leven. Eerst is zij een zinnebeeld, de omtrek beheerscht alles, de vorm is alles, de kunst is een middel in de hand van geschiedenis, wijsbegeerte, godsdienst. Het sublieme, het groote en grootsche bestaan voor haar, het schoone weinig of niet. Allengs veredelt zij door zich tot de natuur te wenden; eerst tot den mensch, vervolgens tot het landschap en de lagere wezens. Langs Indië, Egypte, Griekenland, Rome, Italië, Middeleeuwen, Re-

[p. VII]

naissance, volgen bouw-, beeldhouw- en schilderkunst dezen weg.

Wat de laatste aangaat vindt dat nieuwe beginsel: ‘Schilderen wat men ziet en wat men voelt’ zijn volledige uitdrukking in onze oude Hollandsche schilderschool, daarbij aan het genie overlatend anders en beter dan de groote hoop te zien en te gevoelen wat schoon en goed en waar is: deze drie nu zijn éen.

Na al de herleving, hervorming, uitvindingen, ontdekkingen op de aarde en in den hemel, waardoor de vruchtbare 16^e eeuw zich kenmerkt, was het met de oude maatschappij onherstelbaar gedaan. Op hare puinhoopen ontstond een nieuwe maatschappij en deze had behoefte aan een nieuwe wijsbegeerte, aan een nieuwe kunst. Aan Benedictus de Spinoza danken wij de eene, de andere aan Rembrandt Hermensz. van Rijn.

Vandaar die standbeelden.

Daarom wekken die namen in onzen tijd zooveel belangstelling; terwijl het door de dragers dier namen tot stand gebrachte in onze dagen ijveriger besproken en beter begrepen wordt.

Onder degenen nu, die onze oude kunst aan een nauwgezet onderzoek hebben onderworpen, bekleedt een eerste plaats de schrijver van Les Maîtres d'autrefois, waarvan ik voor het gedeelte dat ons, Noord-Nederlanders, aangaat, hier een Hollandsche vertaling laat volgen.

Fromentin, kort na het schrijven van dit boek overleden, begon met de rechtsgeleerdheid en was op eenen-twintigjarigen leeftijd doctor in de rechten. De omgang met den landschapschilder Cabat openbaarde hem zijn ware roeping, en een verblijf van anderhalf jaar op Afrikaanschen bodem besliste over zijn specialiteit.

Op de Parijsche tentoonstelling van 1857 begint hij

[p. VIII]

meer uitsluitend de aandacht op zich te vestigen en van dat oogenblik af houdt hij haar voortdurend bezig. Hoogst belangrijk en leerrijk is het hem te volgen, aangezien hij ons een logisch, welgeordend leven te aanschouwen geeft, zich niet verbrokkelend, maar regelmatig in een vastgestelde richting ontwikkelend tot bereiking van een bepaald doel. Vandaar groote eenheid, ook gebreken: het Oosten met de oogen en het vernuft van een Parijzenaar gezien. ‘De schilderijen van Fromentin, zegt About, zijn zeer geestig geschreven ..... Men zou zijn werken samengenomen kunnen noemen: Een vuurwerk in de woestijn.’

Zulks wordt evenwel vergoed door zeldzame eigenschappen: verbeeldingskracht, goede smaak, geest (dit werd hem daar juist verweten), voortreffelijke kleur en teekening, een uitgelezen en vlugge techniek, die men nooit op afmatting of inspanning betrapt.

Deze eigenschappen treden ook, men zegt nog krachtiger, bij hem als schrijver aan het licht. Men is nu eenmaal niet straffeloos beide te gelijk: het een doet afbreuk aan het ander.

Dit komt hem als kunstrechter te stade.

In het algemeen namelijk is een schilder niet de beste beoordeelaar van schilderwerk. Hij kijkt te veel door de bril van zijn eigen talent, van zijn persoonlijke neigingen, van zijn bijna altijd niet geringe vooroordeelen, en dat is goed ook, want dat is de maatstaf van zijn zelfvertrouwen en de krachtige drijfveer van zijn arbeid.

Daarmede wil ik nu evenwel niet beweren dat het genoeg is niet-schilder te zijn om een juist oordeel te vellen. Wel zou men op 't eerste gezicht meenen dat iemand met een paar goede oogen in het hoofd voldoende daartoe is uitgerust. Kan iedereen niet zien en zeggen of boomen, huizen, een water, een lucht, stil-

[p. IX]

staande of zich bewegende figuren natuurlijk, behoorlijk, weergegeven zijn?

Men vergeet bij die vraag dat er nog iets anders te beoordeelen valt: het schoone, dat met het ware éen is en toch een zelfstandig bestaan heeft in den zin van ideëel waar - hetgeen niet precies hetzelfde is als de platte werkelijkheid of alledaagsche natuur - in den zin van iets abstracts dat zijn uitdrukking vindt ten koste van het exacte.

Als het nu vaststaat dat het schoone zijn eigen wetten heeft, gegrond niet in de nabootsing der natuur, maar in een individueele opvatting, die grootendeels wordt uitgedrukt door conventioneele middelen, waarmede de eerste de beste niet zoo maar dadelijk vertrouwd is, hoe zal zoo iemand dan naar eisch uitspraak doen over verdienste of aesthetische waarde eener schilderij? De schilderkunst stelt zich ten doel het onzichtbare door het zichtbare uit te drukken. Ars est homo additus naturae! En wederom: de kunst is de taal van het schoone. Evenmin als nu een taal, juist omdat zij op conventie berust, begrepen wordt alleen door het feit dat men haar hoort spreken, wordt een kunstgewrocht verstaan alleen door het te zien.

Uit een en ander volgt van zelf wat men in een kunstrechter wèl verlangen mag.

In hoeverre Fromentin, ondanks zijn hoedanigheid van schilder, aan die vereischten voldoet, zal uit de volgende bladzijden blijken. Al zegt de schrijver met edele bescheidenheid van zijn werk dat het slechts losse aanteekeningen zijn, zou ik haast mutatis mutandis de woorden, die iemand vóor Lessings Gespräche für Freimaurer schreef, volgenderwijs tot de mijne durven maken: ‘Als de volgende bladzijden de ware ontologie der Hollandsche schilderkunst niet bevatten, dan zou ik wel eens willen weten in welk geschrift

[p. X]

daarover een duidelijker begrip van haar wezen te vinden is.’ Ik ben de éenige niet, die na de lezing dezer schitterende critiek, de schoonheden meer genietend en mij van de gebreken beter rekenschap gevend, de vruchten onzer oude schilderschool met een geheel ander oog heb aanschouwd.

De bladzijden over Rembrandt en het licht-enbruin zijn een ware revelatie. Het Uitrukken der schutters van kapitein Cock (het wordt dunkt mij tijd dien averechtschen titel van Nachtwacht te laten varen) treedt letterlijk en figuurlijk in een geheel ander en juister licht.

De kennismaking met deze kunstbeschouwing mocht niet langer onthouden worden aan hen wier liefde voor de vaderlandsche kunst groot, maar wier bedrevenheid in de Fransche taal daarmede niet gelijken tred hield, terwijl anderen, die het werk in 't oorspronkelijke genoten, vermoedelijk met genoegen deze waardeering van Hollandsche toestanden in een Hollandsch gewaad zullen terugvinden.

De hoop te kennen gevend dat ik derhalve niet alleen een voor mij zelf aangenaam en leerrijk, maar wel degelijk ook een voor kunst en kunstvrienden nuttig werk heb verricht, laat ik thans het woord aan Fromentin en wensch den lezer heil.

Rotterdam, Maart 1877.

AEgidius Hanssen.