1650. Bevochten eendracht

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 1341 B 4

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van de tweede druk van 1650. Bevochten eendracht van Willem Frijhoff en Marijke Spies uit 2000. De eerste druk dateert uit 1999.

 

redactionele ingrepen

p. 135: West-Australië kust → West-Australië: ‘... die na de schipbreuk van het voc-schip ‘Batavia’ voor de kust van West-Australië in 1629 waren losgebroken, ...’

p. 466: huwelijksmoraaal → huwelijksmoraal: ‘... waarin hij op Catsiaanse wijze een al even Catsiaanse liefdes- en huwelijksmoraal uitdroeg, ...’

p. 225: de nootverwijzingen 264 en 265 hebben geen bijbehorende noottekst in het origineel. De nootverwijzingen zijn in deze digitale versie verwijderd.

p. 611-646: de eindnoten zijn bij de bijbehorende nootverwijzingen op de betreffende pagina's geplaatst. De genoemde paginanummers zijn daardoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina (p. 602) is niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Bevochten eendracht

 

[pagina 2]

Deze publicatie is totstandgekomen in het kader van het prioriteitsprogramma ‘De Nederlandse cultuur in Europese context’, dat is mogelijk gemaakt door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Bevochten eendracht is het eerste deel van een vijfdelige synthese van onderzoek dat in de periode 1991-1999 is verricht. Vier delen hebben betrekking op de jaren omstreeks 1650, 1800, 1900 en 1950. Het vijfde deel bevat een aantal afsluitende beschouwingen van verschillende auteurs. De stuurgroep van het programma is als volgt samengesteld: prof.dr. M. Bock, prof.dr. J.A.H.G.M. Bots, prof.dr. D.W. Fokkema (voorzitter), dr. F. Grijzenhout, prof.dr. W.P. Knulst, prof.dr. M.J. Petry, prof.dr. P.G.J. Post, mw. prof.dr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, prof.dr. W.C. Ultee. Mw. dr. M.J.J.G. Rossen is secretaris van de stuurgroep.

De titels van de vijf delen luiden:

1. Bevochten eendracht

2. Blauwdrukken voor een samenleving

3. Hoogtij van burgerlijke cultuur

4. Welvaart in zwart-wit

5. Rekenschap

 

[pagina 3]

NEDERLANDSE CULTUUR IN EUROPESE CONTEXT

1650

Bevochten eendracht

 

Willem Frijhoff en Marijke Spies

met medewerking van Wiep van Bunge en Natascha Veldhorst

Sdu Uitgevers, Den Haag

 

[pagina 4]

© De auteurs, 1999

De uitgever heeft getracht de rechthebbenden van het illustratiemateriaal te achterhalen. Indien iemand meent dat rechten niet zijn gehonoreerd, dan kan hij of zij zich wenden tot de uitgever.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

Eerste oplage: december 1999

Tweede oplage: augustus 2000

ISBN 90 12 08721 3

 

[pagina 5]

Inhoud

	Woord vooraf	11
Hoofdstuk 1	Plaatsbepaling	17
	1650: na de oorlog	17
	Geld en goed	18
	Ondernemingszin en risicomijding	19
	Arm en rijk	22
	Belastingen	24
	Sobere voeding	25
	Een gewone familie	26
	Rijkdom en mecenaat	28
	Luxe en verkwisting	30
	Oorlogservaring	31
	De Dertigjarige Oorlog	32
	Strijdgeest	34
	Corruptie of patronage?	35
	Zelfbeeld en vijandbeeld	37
	Een nieuwe Europese machtsbalans	39
	Tweespalt over de vrede	42
	Goede Reformatie	46
	Veelvormigheid en eenheid	50
	Opzet en keuzes	51
	Wat verstaan wij onder cultuur?	52
	Nederland	55
	Nederland in Europa	59
	Historische beelden	63
	Johan Huizinga	65
	Simon Schama	66
	Sleutelbegrippen	68

 

 

[pagina 6]

Hoofdstuk 2	Staatsbestel en bestuurscultuur	71
	Europa: verschuivend evenwicht	71
	Nieuws	71
	Engeland	72
	Frankrijk	74
	De prins voor Amsterdam	75
	Gedenk Loevestein	77
	De Grote Vergadering	79
	Twisten en facties	80
	De status quo bevestigd	82
	Staat of staten?	84
	Acht gewesten, zeven provinciën	84
	Generaliteitslanden	86
	Vrije heerlijkheden, enclaves en grenslanden	86
	De gewestelijke Staten: ridderschap en steden	90
	Rang en voorrang	92
	Soevereiniteit	94
	Prins, adel, aristocratie: de ‘Europese uitzondering’?	97
	Prins van Oranje	97
	Adellijke concurrenten	98
	Dynastie en hofcultuur	100
	Burgerlijke aristocraten	102
	1650, een keerpunt voor de staat	105
	Expansie	108
	Slavenhandel	110
	Vreemdelingen: de joden	112
	Een Gouden Eeuw?	125
	Gecultiveerde verdeeldheid	126
	Drie zelfbeelden	127
	Nederland een wonder	129
	Heerseres over de zee	130
	Opkomst van de oorlogsvloot	132
	Zeehelden	133
Hoofdstuk 3	Een stedelijke samenleving	137
	Bevochten eendracht	137
	Burgerij onder de wapenen	141
	Een zeevarende natie	144
	Leger en garnizoen	150
	Verstedelijking	154
	Steden in soorten	156
	Bevolkingsstromen	160

 

 

[pagina 7]

	Taakverdeling	163
	Verkeer en vervoer	168
	Stedelijk zelfbewustzijn en stadscultuur	172
	Stad en schriftcultuur	175
	De stedelijke orde	177
	Coëxistentie en tolerantie	179
	Burgerschap	182
	Eer	185
	Samenleven	188
	Het sociaal systeem	188
	Vrouwen	190
	‘Civic culture’	192
	Regenten	195
	Bestuurlijke verhoudingen rond 1650: Dordrecht	198
	Professionalisering van het bestuur	202
	Sociale verbanden	204
	Gilden	204
	Gebuurten	210
	Maagschap en vriendschap	213
	Verenigingsleven en gezelligheid	216
	Discussiecultuur	218
Hoofdstuk 4	Instrumenten van cultuur	227
	Het Nederlands als landstaal	227
	De groei van een eenheidstaal	227
	Het Fries	230
	Het Nederlands in de wetenschappen	231
	Het Frans en de verfransing	233
	Het Nederlands tussen andere talen	235
	Onderwijs	237
	Lezen, schrijven, rekenen	237
	Basisonderwijs	239
	Latijnse scholen	244
	Universiteiten en illustere scholen	247
	Studenten rond 1650	256
	Boeken, drukkers, uitgevers en boekverkopers	258
	Lezers in soorten	58
	De vrijheid van drukpers	264
	De organisatie van het boekenbedrijf	268
	Differentiatie van het uitgeversveld	271
	Nederlandse uitgevers en boekverkopers in internationale context	273

 

 

[pagina 8]

Hoofdstuk 5	Filosofie	281
	Een enquête uit 1651	281
	Descartes in Nederland	283
	Oude en nieuwe filosofie	283
	Vrienden en vijanden	295
	Regenten	303
	De doorbraak van het cartesianisme	308
	Het compromis met de theologie	308
	Van natuurfilosofie naar natuurwetenschap	314
	Republikeinen, radicalen en de grenzen van de ‘Ware Vrijheid’	322
	Het gezag van de predikanten en de soevereiniteit van de Staten	322
	De Philosophie d'Uytleghster der H. Schrifture	334
	De grenzen van de ‘Ware Vrijheid’	342
	Conclusie: de Europese context	347
Hoofdstuk 6	Godsdienst en geloof	351
	Inleiding: de religieuze pluriformiteit	351
	De geloofsrichtingen	360
	Gereformeerden	360
	Rooms-katholieken	375
	Andere reformatorische geloofsrichtingen	393
	Inleiding	393
	Remonstranten	394
	Lutheranen	398
	Doopsgezinden	402
	Dissidenten	412
	Inleiding	412
	Collegianten	413
	Socinianen	415
	Rationalisten	416
	Spiritualisten	417
	Chiliasten en Hebraïsten	419
	Het informele circuit: netwerken, huiskamers en geruchten	423
	Godsdienst en geloof in Europees perspectief	427
Hoofdstuk 7	De zusterkunsten	441
	Inleiding	441
	Kunst als overheidszaak	444
	Intochten en vredesvieringen	444

 

 

[pagina 9]

	Het stadhuis van Amsterdam	449
	De ‘Broederschap der Schilderkunst’	450
	De stadhuisschilderijen	452
	De smaak van de elite	454
	Beeldgedichten	454
	Zinnebeeldige voorstellingen	456
	De mythologie	458
	Lering en vermaak voor velen	463
	Het Konstboek van Gesina ter Borch	463
	De emblematiek	464
	Bijbelse emblematiek	471
	Het allegorische wereldbeeld	473
	Rijmprenten en rijmen bij prenten	474
	De Amsterdamse doolhoven	476
Hoofdstuk 8	Architectuur en beeldende kunsten	479
	Inleiding	479
	Bouwkunst	480
	Van ambacht tot kunstenaarschap	480
	Paleizen, kerken en overheidsgebouwen	483
	Van herenhuizen tot volkswoningen	485
	Buitenplaatsen	488
	Beeldhouwkunst	490
	Nederlandse architectuur en beeldhouwkunst in internationale context	494
	Schilderkunst	496
	Opdrachtgevers en kopers	498
	Het hof	498
	De overheid	499
	Lagere bestuurscolleges en instellingen	501
	De kerken	503
	Particulieren	505
	De verzamelaars	508
	Schilders in soorten	510
	Opleiding en specialisatie	510
	Figuurstukken	512
	Stillevens en ‘trompe l'oeil's’	516
	Perspectief- en architectuurschilderkunst	517
	Rembrandt	519
	Landschappen en zeestukken	522
	Tekeningen en prenten	524
	De Nederlandse schilderkunst in internationale context	530

 

 

[pagina 10]

Hoofdstuk 9	Literatuur en muziek	537
	Inleiding	537
	Eigentijdse klassieken	538
	De Neolatijnse dichtkunst	538
	Canonvorming en uitwaaiering	542
	In het spoor van de klassieke poëtica	545
	Anti-idealistische poëzie	549
	De opiniërende, opvoedende en ontroerende functie van literatuur	559
	De vrijheid van literaire meningsuiting	559
	Literatuur en politiek	561
	Literatuur en religie	565
	Literatuur en burgerlijk leven	572
	Nieuwe vormen, andere functies	577
	De kunst van het converseren	577
	De lust tot fabuleren	579
	De literatuur van het uitgaans- en gezelschapsleven	583
	De Nederlandse literatuur in Europa	585
	Het muziekleven	590
	Inleiding	590
	Het zeventiende-eeuws speelmansensemble in stad, herberg en theater	592
	Anthoni van Noordt, componist voor het kerkorgel, en de traditie van Nederlandse klaviermuziek	593
	Jacob van Eyck en de spectaculaire ontwikkeling van de Nederlandse klokmuziek rond 1650	595
	Paulus Matthysz. en de verspreiding van instrumentale muziek onder amateurmusici	597
	Constantijn Huygens en de moderne stijl in het Nederlandse vocale motet	598
	Cornelis Thymensz. Padbrué en de belangstelling van componisten voor Nederlandse teksten	599
	Conclusie	603
	Noten	611
	Literatuur	647
	Personenregister	693

 

 

[pagina 704]

Colofon

 

Ten gerieve van de lezer is de spelling van zeventiende-eeuwse citaten gemoderniseerd.

 

Hoofdstuk 5 Filosofie is geschreven door Wiep van Bunge, de paragraaf ‘Muziek’ in hoofdstuk 9 door Natascha Veldhorst.

 

De auteurs danken de volgende vakgenoten, die door commentaar te leveren op vroegere versies van hoofdstukken of anderszins in hoge mate bijgedragen hebben tot de totstandkoming van dit boek:

 

Jan den Boeft, Hans Bots, Bettina Hartlieb, Paul Hoftijzer, Frans Hoppenbrouwers, Annelies de Jeu, Caroline Kroon, Huigen Leeflang, Fred van Lieburg, Heidi de Mare, Koen Ottenheym, Karel Porteman, Jeroen Salman, Riet Schenkeveld-van der Dussen, Gary Schwartz, Eric-Jan Sluijter, Mieke Smits-Veldt, Ton van Strien, Els Stronks, Ed Taverne, Adri Offenberg, Piet Visser, Ernestine van der Wall, Ernst van de Wetering.

 

Beeldredactie: Marleen van Soest en Huigen Leeflang

 

Literatuur: Johan de Niet, Amsterdam

 

Vormgeving: Wim Zaat, Moerkapelle

 

Zetten en opmaak: van Marle drukkerij bv, Moerkapelle

 

Lettertypen: Palatino en Syndor

 

Lithografie: Lithohouse, Rotterdam

 

Druk en afwerking: Sdu Grafisch Bedrijf, Den Haag

 

Papier: 115 gr. halfmat mc