Over God

[p. 7]

Voorwoord

The religion of one age is the literary entertainment of the next.
- r.w. emerson

Het was in een gesprek met Oek de Jong, zo'n anderhalf jaar geleden, dat het belang werd geformuleerd van een bundel zoals deze. Het ‘God is dood’-tijdperk is voorbij. Dat waren de jaren waarin de schrijvers die hier aan het woord komen, bezig waren hun jeugdervaringen - inclusief een religieuze component - te verwerken en, wie weet, als materiaal voor hun eerste boeken te ontwikkelen. Inmiddels zijn we zo'n vijftien jaar verder. De auteurs zijn aan hun derde of vierde boek toe. Wat woelt er nog in hen rond aan herinneringen, angsten of ontzag? Is men tevreden met de definitieve afwezigheid van het onderwerp van dit boek, of is er misschien iets in de plaats gekomen voor de constatering ‘God is dood’?

Vragen die van belang lijken voor lezers in de eerste plaats, maar ook voor collegae, voor theologen, voor literatuurstudenten.

Als één ding blijkt uit de bijdragen in deze bundel, is het hoe zeer het Godsbegrip een projectie van de menselijke geest is, en hoe zich daar omheen rituelen hebben ontwikkeld die door de schrijvers in hun jeugd als een gruwel dan wel als een fascinerend mysterie zijn ervaren. Het eerste is vaker het geval bij een protestantse, het tweede bij een katholieke jeugd. Van de angst om ‘nee’ te zeggen tegen de kerkgang, zelfs op volwassen leeftijd, tot een sexueel getinte extase tijdens de liturgie.

[p. 8]

De twijfel aan het reële bestaan van het Opperwezen komt onveranderlijk met de ontwikkeling van de filosofische faculteiten van de geest. Een eigen kosmogonie moet er komen, waarbij opvalt hoe zeer de kennismaking met Plato sommige van de auteurs heeft beïnvloed. De ‘oplossing’ voor het raadsel van de eigen conditie dient zich ten slotte aan door de bewustwording van eigen scheppingsdrang. Een authentieke toewijding aan de kunst gaat de plaats innemen van het geformaliseerde eerbetoon aan een Schepper (of de reeds ontstane afkeer daarvan). De schrijver beschouwt zichzelf als schepper en is daarom zelf een god in het diepst van zijn gedachten. Wat niet wegneemt dat bij sommigen de twijfel (aan de zinvolheid van een geloof en van het bestaan van een grotere god) blijft.

Een ‘projectie van de menselijke geest’ noemde ik hierboven het Godsbegrip. Voor mijzelf kan ik dat - in psychoanalytische termen - nauwkeuriger formuleren: de allerdominantste projectie van het superego.

Van mijn (a-religieuze) opvoeding herinner ik mij de Zondagsschool, waar ik alleen maar naar toe ging omdat mijn vriendjes dat ook deden. Ik herinner me een optreden als een der drie wijzen in een kerstspel. En het geheime gevoel dat ik misschien de nieuwe verschijningsvorm van Jezus zou kunnen zijn, een illusie die ik merkwaardigerwijze alleen zittend op het toilet koesterde. Niet meer dan oppervlakkige herinneringen dus (en het laatste een psychologisch interessant aspect van de almachtsgevoelens van een kind). Het Mysterie, of de Man met de Baard zijn mij nooit opgedrongen, maar er blijkt niettemin een - wellicht archetypisch - proces gaande te zijn geweest waardoor ook ik schuldgevoelens (erfzonde?) ontwikkelde die in verband stonden met een Autoriteit (God de Vader). Daarmee moest strijd worden geleverd, strijd die tot zelfonderzoek en zelf-

[p. 9]

bewustzijn leidt, zoals dat ook uit de bijdragen in dit boek blijkt. De overeenkomsten zijn treffend.

De mens kan niet teveel werkelijkheid verdragen. Hij streeft naar geluk en zoekt naar een verklaring voor het menselijk bestaan. Vaak houden deze twee dingen verband met elkaar. Vertroosting - of genade, zo men wil - is wat een ieder behoeft. Niet als eindpunt, maar als inspiratie voor verdere worsteling. Zij werd (en wordt) vaak in de kerk gevonden, in de persoon van Christus; de auteurs in deze bundel vinden hun troost (impliciet of expliciet) in de literatuur.

Een literaire uitgever dient, om openbaar te kunnen maken wat hij van hoge waarde en van grote schoonheid acht, in de dagelijkse wereld te woekeren met het slijk der aarde. Een paradoxale situatie, die tot grote wanhoop kan leiden. Ook voor mij zijn literatuur (en muziek) een ‘genade’. In het speciale geval van dit boek heb ik mij gesterkt gevoeld door de welwillendheid en de vriendschap waarmee de auteurs zijn ingegaan op mijn onmogelijke verzoek: iets te schrijven over de allergrootste Abstractie in ons bestaan.

Jeroen Koolbergen
Amsterdam, mei 1983