Marat, de marskramer

[p. 5]

Eerste deel
De mateloze dorst

[p. 7]

I

Vanuit het diligenceraampje kon men nauwelijks de diepte van het ravijn gissen.

Aan de overzijde van de grillige steenkom zag hij tegen de reusachtige, roestige rotsschilfers als een smal koord de weg geslingerd, waarlangs de koets was afgedaald. Ze hadden de diepe kreken omtrokken en telkens weer lagen er nieuwe woeste scheuren open in deze vulkaanachtige granietmassa. Over de steile wanden kon men als wijnrode stromen de silexlagen zien afwisselen met het poreuze asblauw waar bovenop de krijtkam stond als een gigantische, blanke versterkingswal.

Van Mende af had het voertuig deze Cevennenweg gevolgd door een onherbergzaam oord. Zelfs op de laagste basaltkoppen stond het spaarzame naaldgeboomte verschroeid en als met een dun kalkpoeder bestoven. Op het hoogland brandde de zon door het dak van de diligence en er viel geen boom in de omtrek te bespeuren, waaronder men enkele minuten in de schaduw had kunnen uitrusten.

Er zat een viertal reizigers in de binnenruimte. Zij hadden hun bebloemde zakdoeken om hun hals geknoopt, opdat hun zijden kragen niet besmet zouden worden door het zweet, dat tappelings van hun gelaat druppelde. De jonge man, die in Mende deze kleine postwagen genomen had, was bij de uitspanning te Cornillac in de open bagageruimte achter de bok gestapt. Hij zag van hieruit de duizelingwekkende bochten, waarlangs de koetsier handig zijn paarden mende en soms dacht hij terug met een vlaag van heimwee aan de ruigste streken van het Zwitsers bergland, waar hij als knaap had gezworven. Maar hij overwon deze gevoeligheid gemakkelijk, want hoe dieper hij in het grote Franse

[p. 8]

land drong, hoe meer zijn hart zwol van een onbestemde zucht. Het was of onder het geratel der raderen het verleden achter hem verpletterd werd, fijngemalen tot stof, dat door de bergwinden verwaaid zou worden in de vier wereldstreken tot vergetelheid. En voor hem spetterde het schuim uit de paardenbek en stroomden de wapperende manen driftig en vrij. Voor hem lag de wereld, waarin de meest onverklaarbare dromen werkelijkheid moesten worden, waar alle wegen naar dat middelpunt golfden, waaraan hij nog geen andere naam kon geven dan die der Grootheid. Jean Jacques Rousseau had hem die weg gewezen. Voor hem bestonden er geen grenzen meer. Zijn naam lag nu op de lippen van allen, die met het beleid der imbecielen hadden afgerekend. Jean Jacques had Voltaire in de schaduw gesteld, Voltaire die telkens weer in grapjes zijn uitvlucht zocht, wanneer het over begrippen als gelijkheid en vrijheid ging, om grondprincipes van de gemeenschap als republiek en monarchie. Jean Jacques luidde een andere tijd in, hij veroverde de wereld met zijn revolutionnaire pamfletten en met zijn romans, die het onbegrensde gevoel verheerlijkten. Iedereen wist, dat Voltaire de jonge Rousseau niet ernstig nam.

‘Hef de wetten op’, had Rousseau uitgeroepen, ‘en de mensen zullen het rijk van gelijkheid en gerechtigheid binnengaan’. Voltaire had integendeel verklaard: ‘vrij zijn, betekent: aan niets onderworpen zijn, behalve aan de wet!’...

Rousseau wilde weg van de overbeschaving, terug naar de natuurlijke staat van de mens, maar Voltaire had daarop geantwoord, dat hij wel graag op handen en voeten zou willen lopen, zoals alle andere dieren, maar dat hij die kunst al zestig jaren niet meer beoefend had en er ook wel niet meer aan wennen zou!

De jonge man stelde zijn verwachtingen zeer hoog. Hij werd met heel zijn wezen heen en weer geslingerd tussen hen, die uit eigenbelang de oude voorrechten in stand wilden houden, zoals de aristocratie en de hoge clergé,

[p. 9]

en hen, die voor de burgerij een deel van het staatsbestuur opeisten. Daartussen stonden de sceptici, door de adel getolereerd wegens hun vernuftige houding, door het volk bewonderd vanwege hun stoutmoedige vrijdenkerij. Zij waren het, die de jonge man haatte, omdat ze met het wapen van hun spot zowel misdaad als idealisme belachelijk wisten te maken. Zij voelden wel, dat er grote omwentelingen op komst waren, zij durfden er echter niet de gevolgtrekking van onder ogen zien, zoals Jean Jacques, en zij praatten Voltaire na: ‘Het is eender of men door de leeuw of door een menigte ratten wordt opgevreten!’ Het deed zijn bloed kloppen tot achter de oogschelpen. Diep in zijn hart huldigde hij de stelregel van Diderot: ‘de mensen zullen nooit vrij zijn, totdat de laatste koning gewurgd is met de ingewanden van de laatste priester.’ Maar hij had deze gedachte in zijn geboorteplaats Boudry nooit durven uitspreken. Niet alleen omdat deze Franse vrijdenkerij nog niet algemeen doorgedrongen was in het Zwitserse graafschap van Neuchâtel, maar vooral ook omdat hij er niet van hield om in gezelschap zijn mening aan ieders oordeel prijs te geven. Hij had een ander wapen. Wanneer hij iemand beledigen of verdedigen wilde, dan deed hij dat schriftelijk, en met een hartstocht, die zelfs zijn verwanten verbaasd deed staan. Op brutale wijze kon hij met de pen beledigen. Alles wat op onderworpenheid wees, vernielde hij met verachting en venijn. Een scherpzinnig opmerker zou daarin verborgen ressentimenten hebben ontdekt.

Was er inderdaad van ressentiment sprake?

Zijn vader had in Sardinië het katholicisme afgezworen en was daarna met zijn jonge vrouw naar Zwitserland gevlucht, waar hij in bittere omstandigheden getracht had het brood te verdienen voor een gezin van vijf kinderen. Hij beoefende er verschillende beroepen; dat van schilder was het minst voordelig geweest; dat van wonderdokter had hem de meeste zilverstukken in het laatje gebracht. De kleine Jean Paul Mara was

[p. 10]

- als zijn vader - ongedisciplineerd en fanatiek. De oude Siciliaan had zich tegen de Roomse kerk verzet omdat deze een adel in stand hield, die zich onchristelijk gedroeg. Vroom was hij echter wel en hij vergat, evenals zijn vrouw, nimmer zijn hoop te stellen op de grote Barmhartigheid des Heren. Jean Paul had van zijn prilste jeugd af een natuurlijke verachting gekend voor dit sentimentalisme, zoals hij het later noemen zou. Eenmaal had hij geweigerd, op school, het teken des kruises te slaan. De schoolmeester had hem geslagen met de roede. Hij was hardnekkig geweest in zijn weigering. Ook zijn ouders hadden hem daarvoor streng berispt. Hij voelde zich zo beledigd, dat hij gedurende twee dagen geen eten aanraakte. Zijn vader sloot hem op in een zolderkamer; maar Jean Paul wierp zich onmiddellijk en zonder de minste aarzeling uit het dakraam. Hij kwam er gelukkig met een wonde aan het voorhoofd van af.

Toen de jongen zeventien jaar was, stierf zijn moeder. Hij verliet het kleine berghuis zonder geld en in zijn sjofele landskledij; maar hij had een grenzeloos geloof in dit leven, dat voor hem nog iets anders bevatten moest dan vrees en lijden...

Dat was nu al bijna vijf jaren geleden. Vanaf de diligence keek hij met een bonzend hart naar de kleine steden, die in de kreuken van het bergmassief hingen als blanke vogelnesten, één geworden met de granietwanden, waartegen alleen het ijzeren smeedwerk van hun open klokketorens als een arabeske stond geëtst. Hier en daar in de diepste spleten lag een stuk steenaarde open. De sobere mensen lieten er de wijndruif rijpen en stampten het sap in houten kuipen. Verder, waar de mossen en het magere gras het laatste vocht uit de verdorde bedding van praehistorische rivieren zogen, zag men de geiten naarstig de steenwand kaal rukken. In de dorpen at men bij de gekruide, snel bedwelmende wijn, de beschimmelde kaas die uit de sterke melk der pezige dieren werd gestremd en in vochtige

[p. 11]

kelderruimtes opgeborgen, met houtas bestrooid, totdat men aan de blauwe kleur haar rijpheid herkende. Er was weinig brood en weinig vlees in deze streken. Zelfs te Mende had men hem als avondmaal een bord slakken aangeboden, die bij gebrek aan boter bereid waren met fijngehakte kruiden en knoflook. Maar het hinderde hem eigenlijk niet. Sedert hij Genève verlaten had, was het alsof hij in een andere wereld ademde. Aan de gelagtafels hoorde hij de encyclopedie prijzen; anderen spraken met sombere woorden over de verarming van het land en de corruptie, welke als een menigte houtwormen de zetel der monarchie aanvrat. Namen van Franklin, Galvani en Lavoisier werden met eerbied uitgesproken als waren het nieuwe hogepriesters; maar staatsbankiers en hofleden gingen over de tong met verbitterde hoon.

Soms kwamen ze door een streek, herbergzamer dan de andere; de vruchtbaarheid van de bodem wekte er nog de schijn van een gemoedelijke welvaart. Het gebraden gevogelte werd er opgediend, met lekkernijen gevuld. Maar waar ze nu reden was het land naakt en de bewoners waren spaarzaam met hun woorden. Er heerste een zekere argwaan, ja soms zelfs vijandigheid tegenover de vreemdeling. Een ogenblik had dat de jonge Mara beklemd, maar zijn diepste gevoelens werden er niet door aangetast; het waren immers maar de reacties van een landvolk, uitgeleverd aan de grillen van zijn meesters. Veel verder, in een vaag verschiet, lag het eigenlijke doel van zijn reis. Hij had zijn leermeester te Genève, die hem in de nieuwste filosofie had ingewijd, verlaten met ‘La Nouvelle Héloïse’ van Jean Jacques Rousseau in zijn reiskoffer. Zijn eerste aanlegplaats zou Bordeaux zijn. Hij zou er bij een rijk wapenfabrikant, Paul Nairac, als huisleraar van de kinderen opgenomen worden; diens echtgenote was een Zwitserse; een harer bloedverwanten had hem aanbevolen.

Deze dagrit liep teneinde, terwijl Jean Paul in de vreemdste gedachten verzonken bleef. Soms deed de

[p. 12]

dreigende woestheid van het landschap hem uit zijn gemijmer opschrikken. Op deze late Septemberavond zag hij het zonlicht, dat al achter de bergruggen weggezonken was, zich nog als vloeiend water een weg banen, onder in de ravijnspleten, die op elkander uitliepen. Diep aan de bergvoet steeg het als een gouden stuifmeel tegen het brandende rood van de granietlagen, die langzaam naar boven toe donkerder kleurden en zwart-purper werden als rijpe druiven, waarboven de witte krijtkam nu met een zacht cobaltblauw befloerst leek. Zeegroen als oud glas welfde zich over alles heen de smetloze hemelkoepel. Er was overal rondom een eindeloos getjirp begonnen van krekels. Het duister viel bijna zonder overgang en de ogen waren reeds te vermoeid om het land nog af te tasten.

Zij bereikten de postherberg van Perjez. De koetsier dacht het eerst aan zijn paarden. Mara hoorde hem lieve woordjes roepen tegen de kroesharige deerne, die met een waterteil kwam aandragen. Tegen de waard echter vloekte hij; want er was weinig haver en de prijs was alweer zó gestegen, dat hij dreigde met zijn koets de stad niet meer aan te doen. De man antwoordde niet, want in deze dagen vloekte iedereen en iedereen voelde zich bedreigd. Maar de luchthartigheid scheen ook hier te spelen met de somberste gevoelens en per slot van rekening was de landwijn niet duur. Jean Paul Mara schreef zijn naam in een enorm register. Toen hij de ganzeveer in zijn hand nam aarzelde hij; in een oogwenk flitste een gedachte in hem op. Toen schreef hij zijn naam anders neer dan hij gewend was: Marat! Die simpele letter, die hij aan zijn naam had toegevoegd maakte hem - zo scheen het hem toe - burger van dit koninkrijk. Alle wegen leken hem plotseling open, alle hefbomen weggerukt. En om die persoons verandering nog volmaakter te doen zijn, kraste de pen vlug achter zijn naam: Dokter in de medicijnen. Zijn blik bleef gehecht aan de woorden, die hij geschreven had; dit bedrog beviel hem buitengewoon. In het bijzonder de zelfverzekerdheid waarmede hij het

[p. 13]

had neergeschreven. Hij wierp de veder neer op het tafelblad voor de knikkende waard, wierp speels zijn handschoen van hertenleer in de ruimte en ving hem op als een kaatsbal, terwijl hij met een hooghartige zucht uitriep: ‘Is er geen leverpastei met truffels om in de wijn te dopen hier?’ Maar ook hier kwam de armoede van het volk zijn buidel te hulp. Gezouten schaapsvlees en olijven, met een stuk tarwebrood waren zijn avondkost.