Natuurlyke historie van Holland. Deel 1

(1769)–J. le Francq van Berkhey– rechtenstatus

Negende hoofdstuk.
Waar in de Wateren en Vloeistoffen, in dit Deel verhandeld, in eene Rangschikkende Orde worden voorgesteld.

Ga naar margenoot+De voornaamste zaaken, die tot de Lugtsgesteldheid van Holland betrekking hebben, dus kortlyk afgehandeld zynde, zoo zouden wy gevoeglyk tot de Natuurlyke Historie der Gronden kunnen overgaan; dog het verhandelde is alreede zoo veel uitgedyd, dat ik 'er de beschryving der Delfstoffen des Lands, met de vereischte juistheid, niet zoude kunnen byvoegen, zonder dit Boekdeel tot een al te groote uitgebreidheid te doen aangroeien. Hierom ben ik te raade geworden, dit Deel liever te besluiten, met eene rangschikking van de in dit Stuk verhandelde stoffen; en een korte schetse op te geeven, volgens welke men de wateragtige en vloeibaare stoffen, die in Holland voorkomen, by rangen en geslagten kan kennen en onderscheiden: waar door ik tevens aan myne beloften zal voldoen, van zo veel my mogelyk is, eene rangschikking in 't oog te houden. Om dit op eene geregelde wyze uit te voeren, zal ik my byzonder bedienen, van de Waterkunde (Hydrologia,) van den beroemden j. godschalk wal-

lerius, Ga naar margenoot+overeenkomstig met de stellingen van den grooten boerhave; nogtans met die bepaaling, dat ik dit saamenstel schetswyze zal voorstellen, zonder den Autheur in zyne uitgebreidheid na te volgen; en dat ik dit onderwerp slegts met betrekking tot Holland zal behandelen.

Volgens deeze schikking, deelt men het Water-Ryk, of dat der Verhevelingen, of zoo men wil, der Vloeistoffen, by sommigen, als een vierde Ryk der wezens, Regnum Chaoticum genoemd, op deeze wyze, in eene Rangvolgende orde.

Tafel der Wateren, en derzelver Geslagten.

Ga naar margenoot+Het hoofdonderwerp deezer Tafel is het Water. Dit hebben wy, in onze Inleiding, genoemd, eene meerendeels vloeibaare natte doordringende Hoofdstoffe; onze Autheur geeft van hetzelve deeze omschryving.

1.	Het is vloeibaar tot eene zeer middelbaare warmte; dog verhardende tot een vast of bladagtig lichaam, dat men Ys noemt.
2.	In zyn vloeibaaren staat maakt het nat; te weeten als het zig vast zet in de pooren der lichaamen, daar het indringt; en dit noemt men Vogtigheid.
3.	Alle water, het zy vloeibaar of bevroozen, is doorschynend; dog het verschilt in trappen van doorschynendheid, naar geraade der andere lichaamen, die 'er in meer of minder hoeveelheid mede vermengd zyn.
4.	Het water, 't zy in den staat van vloeibaarheid, of in dien van eene saamgestolde hardheid, is onderworpen aan eene geduurige uitwaaseming. Zie ons VI Hoofdstuk, bladz. 299.
5.	Het water vermeerdert nog groeit niet aan in zig zelven; (dat is, water is eene eigenaartige hoofdstof;) maar het verschaft voedzel aan de Planten, Mynstoffen en aan de Dieren.

Hier by kan men voegen, dat het water mogelyk ook aarde voortbrengt, als uit de waarneemingen, onder 't bovengemelde bygebragt, te regt beweerd, en door boerhave en musschenbroek mede be-

vestigd Ga naar margenoot+word; 't geen de Proeven van den onvermoeiden boyle, die het zelfde water twee honderdmaalen had overgehaald, insgelyks getuigen. Dit althans is zeker, dat wy het water, en wel byzonder het Regenwater, in ons Holland nooit zuiver bevinden; het welk ik met het gezag van Hooggeleerde Mannen zou kunnen bevestigen: wier naauwkeurige Proeven, ter zyner tyd nader zullen uitwyzen, of het water in zig een zeker grondbeginzel van aarde heeft, dan niet? Dog wy keeren tot onze Rangschikking, volgens welke hier aanvanglyk voorkomt,

De eerste classe.
Algemeene zoete, zuivere wateren, of het ongemengde en vrugtbaar maakende water.

Deeze wateren hebben dit met elkanderen gemeen, dat ze van geen of weinig doordringenden smaak, en van een algemeen gebruik zyn: ze zyn vloeibaar, en meerendeels helder, schoon somtyds troebel; sommmigen worden troebel als zy bevriezen. Dit water heeft, nog reuk, nog smaak, nog eene byzondere kennelyke verw, dan de witte of heldere koleur, die het bevriezende aanneemt.

Ga naar margenoot+De eerste orde van deeze classe.
Algemeen zoet water, 't welk van den Hemel nederdaalt.

Dit water word schielyk warm op het vuur; dog, van 't vuur genomen zynde, word het ook spoedig koud: Zeep smelt 'er ligtelyk in: het verslaat den dorst der Menschen en der Dieren zeer weinig, en 't strekt byzonder tot aangroeijing der Planten en Gewassen.

De eerste rang van deeze classe.
Zoet water, 't welk vloeibaar van den Hemel nederdaalt.

Onder deeze Hemel-wateren is het Regen-water, niettegenstaande dat het vry ligt is, volgens de Waterweegkunde, het zwaarste: het staat tot overgehaald water, in de evenredigheid van 1,000, tot 0,999. Als men dit water, geduurende een zekeren tyd, in een glas bewaart, dan word het eerst troebel en slymerig, daar na stinkende, en het geeft eindelyk een groen aanzetzel: dit water gaat by overhaaling spoedig over. Tartar Oly, smeltzel van Zilver, en Suiker van Lood, veroorzaaken 'er geene verandering in, en ontzetten deszelfs helderheid niet; dog zoo het eenigen tyd in eene zoutagtige plaats gestaan heeft, word het ontzet door Suiker van Lood. Het verderft en ontsloopt ligtelyk in zig zelven.

Ga naar margenoot+Het zuiverste valt in de maand Maart; om dat 'er in den Winter minder veelaartige stoffen in de lugt zweeven dan in den Zomer: waarom ook het Maarts Bier, hier te Lande, voor het best duurzaame gehouden word.

1^ste Geslagt.Ga naar voetnoot(*)
De Dauw.

Die bestaat, uit eene zeer fyne vloeistoffe, welke van den Hemel nederdaalt, en als een dunne nevel weder derwaards opstygt. Zie Hoofdst. VI, bladz. 307 enz.

Deszelfs soorten zyn, (1.) de Morgendauw, (2.) de Dauw, die by dag vak, (3.) de Avonddauw.

2^de Geslagt.
Mist of Nevel.

Die bestaat uit wateragtige wolken en dampen, welke laag over de Aarde dryven, en dezelve bevogtigen. Zie Hoofdst. VI, bladz. 303, 304.

Deszelfs soorten zyn, (1.) Mist, uit zuivere waterwolken, (2.) Mist, met rook of aardsche dampen vermengd, ook wel stinkende Mist genoemd, (3.) Nevel, bestaan-

de Ga naar margenoot+uit wateragtige dampen, die by het opgaan of daalen der Zonne, zonder ons vogtig te maaken, verschynen.

3^de Geslagt.
Regen.

Deeze benaaming geeft men aan 't water, dat met druppen van den Hemel nedervalt. Zie Hoofdst. VI, bladz. 297.

Deszelfs soorten zyn, (1.) Stofregen, (2.) Stortregen, (3.) Zomerregen, bestaande uit groote, enkel nedervallende druppen.

4^de Geslagt.
Waterstraalen, of Waterbuizen.

Dit is water, 't welk met geheele aan een verbonden waterdeelen, of als wolken, van den Hemel nedervalt.

Deszelfs soorten zyn, (1.) Wolkbreuken, (2.) Waterhoozen. Zie Hoofdst. VIII, bladz. 431 enz.

De tweede rang van deeze orde
Zoet water, het welk saamengestold van den Hemel nederdaalt.

Dit water is, na dat het gestold of bevroozen geweest is, weder gesmolten zynde, het ligtste van alle wateren. Als men hetzelve in een opgeslooten glas bewaart, woord het na langen tyd slegts een weinig

Ga naar margenoot+troebel; en, na eene langduurige en langzaame uitwaaseming, word 'er eindelyk eene dunne groenverwige aardagtige korst uit gebooren. By overhaaling gaat bykans alles over, en 'er blyft slegts eene zeer geringe hoeveelheid van zetzel in de kolf. Tartar-Oly veroorzaakt hier geene de minste ontzetting; ook brengt de Suiker van Lood, of het smeltzel van Zilver zulks niet te wege. Dit Water blyft altoos helder, en kan dus lange jaaren bewaard worden, zonder eenige verandering.

1^ste Geslagt.
Rym of Ryp.

Deeze is water, 't welk als 't ware vloeibaar nedervalt, dog niettemin, door de koude, aan de lichaamen verstyft.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Ryp, die zig by stil en helder weêr aan de lichaamen aanzet. (2.) Ryp, die in den Herfst valt, deeze is veel met de uitwaaseming der Planten vermengd. (3.) Ryp, die in den Winter aanvriest, zynde veeltyds spietsagtig. (4.) Ryp, die by dooiweêr uit de Huizen en Lichaamen uitslaat. Zie verder Hoofdst. VI, bladz. 295.

2^de Geslagt.
Yzel.

Deeze bestaat uit water, 't welk als heldere bevroozen waterdruppen van allerleie

Ga naar margenoot+gedaante nederdaalt, en zig aan alle lichaamen waar op zy valt, aanzet.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Yzel, die als ronde bevroozen en doorschynende druppen valt. (2.) Yzel, die als waterdruppen valt, dog op de lichaamen vastvriest. (3.) Yzel van eene veelhoekige gedaante. Zie Hoofdst. VI, bladz. 292.

3^de Geslagt.
Hagel.

Deeze is water, 't welk uit regendruppen, of andere zeer lichte en dunne waterdeelen, in den Wolk-Hemel saamenstolt, en onder eene bolronde of na het ronde hellende gedaante nedervalt.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Hagel, bestaande uit holle bolletjes. (2.) Hagel, bestaande uit vaste ronde doorschynende bolletjes. (3.) Hagel, bestaande uit meel- of sneeuwagtige bolletjes. (4.) Groove en zwaare Hagel. (5) Hagel, die een zeer aanmerkelyk gewigt aanneemt. (6.) Hagel van allerleie gedaante, die hoekig, rond, driehoekig of platagtig nedervalt, naarmaate dat het water in het nederdaalen verstyft. Zie Hoofdst. VI, bladz. 288.

4^de Geslagt.
Sneeuw.

Deeze bestaat uit bevroozen wateragtige

Ga naar margenoot+dampdeeltjes, die zig, in veelerleie gedaante, lugtig saamenzetten.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Zwaare drooge Vlok-Sneeuw. (2.) Natte zwaare Vlok-Sneeuw. (3.) Sneeuw met Hagel vermengd, anders Krok- of Kraak-Sneeuw genoemd (4.) Spiets-Sneeuw. (5.) Starre-Sneeuw, welke laatste men onder zoo veele soorten kan brengen, als dezelve byzondere, twee, drie, vier, vyf, zes, zeven en agthoekige, ronde, bladagtige, of roosagtige gedaanten kunnen vormen; waar omtrent men verder nazie Hoofdst. VI, bladz. 280 en Pl. IV.

De beste wyze, om de Sneeuw- Hagel- Rym- en Yssel-figuuren te onderzoeken, is, dezelven te vangen, op glas, van onderen met zwart papier beplakt, of ook op zwart papier zelve; zyde of wolle stoffen zyn hier toe niet dienstig, om dat de fyne Sneeuwvezels 'er aan haaken: wallerius geeft ons zwart wasdoek aan de hand. Men kan dezelven best vangen in eene luwe plaats, daar geen wind is; en beschouwen in eene plaats, daar het tevens koel is; en men zig voorts, ter nadere waarneeminge, naar genoegen, van een Microscoop kan bedienen.

In de Aantekeningen van wallerius vind men aan het Sneeuw-water eene schadelyke eigenschap toegeschreeven; dit schynt in vry veel opzichten, met de Sneeuw, die hier te Lande smelt, bewaarheid te worden. Wanneer de Sneeuw by Wintertyd lang blyft liggen, of ook als dezelve in eene groote menigte op het bevroozen water ligt, en daar na, door eene schielyke dooi, in de oevers dringt, en in de wateren vloeit, ziet men, dat 'er zeer veele Visschen sterven; en inzonderheid, dat de Aal en

Ga naar margenoot+Paaling, met zulk eene menigte, op het ys, of naar en op den oever kruipt, dat men dezelven, op veele plaatzen, by manden vol, met de hand konne vangen. Ik durf nog niet vast bepaalen, of het Sneeuw-water dit alleen te wege brengt, dan of het ook toekomt, by mangel van genoegzaame lugt, of by de verandering derzelve by dooiweêr; mogelyk loopen beide de oorzaaken te saamen, dog ik moet zeggen, dat het, myns weetens, nooit dan by zwaare Sneeuw geschied, en daar en boven, dat wy menschen zelven, na 't gebruik van gesmolten Sneeuw-water, niet zelden, een ligten weedom in den buik gevoelen.

Na deeze opgenoemde eerste Orde, volgt

De tweede orde van deeze classe.
Algemeene zoete wateren, die uit de Aarde vloeien.

Hier onder zyn begreepen, alle de wateren, die overal, op of in den Aardbol, in deszelfs Holligheden saamenvloeien, en daar, of stilstaande, of voortstroomende, gevonden worden.

Dit water vertoont zig witagtiger, (schuimende,) en troebel, als men hetzelve met Regen-water vermengt; het word ook langzaamer heet, en verkoelt traager dan Regen-water: Zeep ontbind 'er schaars in, en 't schuimt byna niet; 't welk egter meer of min van deszelfs zwaarte afhangt. Het is van een onontbeerlyk nut, om den dorst der Dieren te lesschen. Men gist, niet zonder reden, dat het verschil van het Regenen Put-water van een zeker aard-Zout af-

hangt; Ga naar margenoot+dat het laatste dienvolgens den Dieren nut, en het eerstgemelde den Planten dienstig is.

De eerste rang van deeze orde.
Leevendige uit de Aarde vloeiende zoete wateren.

Deeze benaaming geeft men aan alle de wateren, die gestadig vloeien, en als 't ware altyd leeven en zig beweegen. Ze zyn meerendeels de ligtste van alle de Aardsche wateren, dog egter zwaarder dan dat des Hemels: staande het Rivier-water gemeenlyk, in opzicht van het Regen- of Hemel-water, in de evenredigheid van 1,001 tot 1,000.

Deeze wateren hebben meest altyd eenig overblyfzel, na haare uitwaaseming; en gaan zelden by destillatie geheel en al over, laatende steeds iets op den bodem liggen.

Zy veranderen en ontsloopen veeltyds door Tartar-Oly, of door een merkelyk gedeelte ontbonden Zilver; dog dit is geen algemeene regel. Zy worden allen melkagtig, en bewalmd van koleur, als men 'er gesmolten Suiker van Lood in werpt, en ook wel door Lood zelve. Zy verzetten hunne eigenschap mede eenigermaate door het aftrekzel van Granaatbloemen; en ook wel door het aftrekzel van Sandelhout, of Roozen en andere saamentrekkende bloemen. Men kan deeze wateren zeer lang zuiver en voor het bederf bewaaren.

Ga naar margenoot+Tot de wateren van deezen Rang brengt men de volgende Geslagten.

1^ste Geslagt.
Fontein- of Bron-water.

Dit is water, dat uit zyne eigen Bron, daadelyk, onder uit den boezem, uit de Aarde opwelt.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Altoos opwellend Bron-water; dusdanigen zyn 'er in Gelderland, by Roozendaal en Klarenbeek. (2.) Ongestadig opwellend Bron-water; hoedanige men in Holland, hier en daar aan den voet der Zandduinen, vind. Zie Hoofdst. V, bladz. 243.

2^de Geslagt.
Beurtlings opwellend water.

Dit is Fontein-water, dat op gezette tyden opwaards welt.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Fontein-water, 't geen op alle Lente-tyden loopt. Met betrekking tot Holland, bespeuren wy dit uitwerkzel in onze Rivieren, als de Sneeuw op de Zwitzersche Alpen smelt; anders is deeze soort, myns weetens, hier te Lande, onbekend; gelyk ook, (2.) Fontein-water, 't welk om het uur loopt.

3^de Geslagt.
Opgestend Fontein-water.

Dit is Fontein-water, dat door gesting voor de lugt vatbaar is.

Ga naar margenoot+Deszelfs soorten zyn. (1.) Gestend, of borrelend. (2.) By tyden roerende. (3.) Vloeiende en Ebbende, enz. Deeze soorten zyn hier, myns weetens, gantsch onbekend.

4^de Geslagt.
Put- of Wel-water.

Men verstaat hier en elders door Put-water, eene verzameling van zoet, helder en frisch water; het welk men meerendeels, uit onderaardsche aderen of Bron-wellen, in een gegraaven put vergadert. Het word, hier te Lande, op onderscheiden diepten, meest overal gevonden; en men ontdekt duidelyk dat het voortspruit en saamenvloeit, uit eene Zandbank, die men doorgaans het Wel-zand noemt. Het Put-water is hier meerendeels zoet, en al vry zuiver; dewyl wy weinig Mineraale aderen hebben, die het ontzetten kunnen. Niettemin verandert hetzelve wel eens, naar de gronden, die in de Veenen of aan den Zeekant zyn: gelyk zoo het Put-water te Amsteldam bykans altoos brak word; schoon men al eens goede Zandwellen aantreffe; dat men ondervonden heeft in zekeren Put op het Amstelveld, ter diepte van twee honderd voeten geboord, daar geen zoet water voortkwam.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Zoet Put-water. (2.) Brak Put-water. (3.) Bitumineus, of Veen-Put-water, welke laatste soort nader onder de Mineraale wateren, zal volgen.

Ga naar margenoot+5^de Geslagt.
Rivier-water.

Rivier- of Stroom-water, is water, 't welk over een gelyk en uitgebreid bedde, tusschen oevers, die aan de oppervlakte der aarde liggen, heen loopt, en meerendeels van eene hooger plaatze naar eene laager nedervliet.

Men kan deeze wateren tot de volgende soorten brengen. (1.) Beekjes, die zig uit eene enge bron allengskens vergrooten, saamenvloeien en nedervlieten: zulken vind men 'er veel en in Hollands Zandduinen, by Katwyk, Noordwyk, Zantvoort, enz. Zie verder Hoofdst. V, bladz. 245. (2.) Stroom-water, 't welk langzaam tusschen oevers loopt; hier onder kan men den Binnen-Rhyn en de Amstel-wateren, benevens de Vecht, en meer dergelyke Stroomen betrekken Zie Hoofdst. III en IV. (3) Rivier-water, 't welk tusschen breede oevers, of over ruime beddingen, met eene ongemeene snelheid voortloopt; waar onder te rekenen is de Boven-Rhyn, Lek, Yssel, Maze, Merwe, enz. (4.) Watervallen; dog deezen zyn in Holland niet; of men moest 'er het nedervlietend Duinwater onder betrekken: de Rhyn word op de Alpen, gelyk voorheen gemeld is, uit een Waterval gebooren. Zie Pl. I. (5.) Overstroomend Rivier-water, 't welk 's jaarlyks de landen overstroomt; van die natuur zyn somtyds de Boven-Rivieren, het Haarlem-

mer-Meer, Ga naar margenoot+en veele spranken van den Rhyn in Holland; dog deeze onderdeeling van wallerius behoort eigenlyk tot eene andere soort van overstrooming, als die van den Nyl, Niger, enz.

Uit deeze soorten schikt wallerius het Rivier-water in orde; dog wy voegen 'er, ten opzichte van Holland, deeze onderscheidingen by. (1.) Rivier water, 't welk uit Duinbeekjes ontspringt; dat helder, en met zand- of yzerdeelen vermengd is. Zie Hoofdst. V, bladz. 243. (2.) Rivier-water, 't welk langzaam in de Binnen-Rivieren loopt; dat bruin, helder, en met allerleie aardstoffen en verrotte deelen vermengd is. (3.) Rivier-water, 't welk in de snelloopende Boven-Rivieren vloeit; dat meerendeels met witte klai-slibber, zand, of keisteentjes vermengd is. Zie Hoofdst. III, bladz. 190. In de bygevoegde aanmerkingen zegt onze Schryver, dat men het Rivier-water voor het beste houd, 't welk schielyk en over een zandgrond loopt; en dat dit het beste is om Linnen wit te bleeken. Dit bevestigt ook de ondervinding in ons Land; dewyl de beste Bleekeryen in Holland gevonden worden, aan den kant van Katwyk, Bloemendaal, Velzen, en elders, daar het frissche Duinwater over een zandgrond loopt; als mede aan de Glip, te Hillegom, Bennebroek, enz. daar het Meer-water tegen de Zandduinen aanspoelt.

De tweede rang van deeze orde.
Stilstaande zoete Aardsche wateren.

Deeze wateren zyn de zwaarste van alle andere wateren, die uit de Aarde saamen-

vloeien: Ga naar margenoot+hunne zwaarte is, in opzigt van het Regen-water, als 1,009 of 1,1020, meer of min tot 1,000.

Wanneer men zulk water, slegts een korten tyd, in een glas laat rusten, zal men 'er veelerleie soorten van stoffen op den bodem zien aanzetten. Dit water gaat by destillatie moeilyk over, en laat veel zetzel in de kolf. Deszelfs koleur is telkens verandering onderhevig; als het water met opgelosten of gesmolten Tartar-Oly, of opgelost Zilver, vermengd word, dan neemt het altoos eene melkagtige koleur aan; en de Suiker van Lood doet het in een geheel wit en melkagtig vogt veranderen. Het stilstaande water ontsloopt zig ook schielyk, op de minste aandoening van rotting. Men noemt het stilstaande, om dat het in eene holte omvat word, daar het geen in- nog uitwatering heeft.

De wateren van deezen Rang verdeelen zig, volgens onze Tafel, in twee Geslagten.

1^ste Geslagt.
Poel-water.

Dit water is gemeenlyk bruin, donker, en geelagtig van koleur, dog somtyds ook wel graauw; het is meerendeels in beslooten en gegraavene holligheden bevat.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Stilstaand-water, in een kleenen omtrek of Poel opgehouden, daar 't altoos stil staat, met een diep moerig bedde. (2.) Vyver-water, 't

Ga naar margenoot+welk over een uitgebreiden, dog ondiepen grond loopt: zoodanig zyn de Vyvers veeler Plaatsen, die in de Duinen natuurlyk liggen, of elders door kunst gemaakt zyn. (3.) Stilstaand-water, 't welk als een Meertje aangemerkt kan worden, dog zoo ondiep is, dat het des Zomers wel droog raake; van hoedanig eene natuur veele Polders in Holland zyn. (4.) Stilstaand-water, 't welk in eene vry groote uitgebreidheid, en aanmerkelyke diepte, is opgeslooten: hier toe kan men brengen eenige Meeren in Noord-Holland, dog wel byzonder ettelyke Veenplassen. Onder dit Geslagt betrekt de Autheur der aanmerkingen die Meeren en Wateren, die uit het overloopen der Rivieren en der Zee gebooren worden; waar onder hy ook in dien zin telt het Haarlemmer-Meer: dog dit is eene misvatting; dewyl het Haarlemmer-Meer een Meerboezem is, die gemeenschap heeft met eene doorgaande Rivier, en eerder door ontveening, dan door overloop der Zee gebooren is. Zie Hoofdst. III, bladz.. 131.

2^de Geslagt.
Moeras-water.

Dit water is altyd drabbig, zynde steeds met slyk, dary, waterplanten, morsch, en lisch bezet, en dermaate ondiep, dat het land schyne; dog het land is zoo moerig, dat men 'er doorzinke als men 'er op treed.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Veen-Moe-

ras Ga naar margenoot+of Modder. (2.) Klai- of Aard-Moeras, 't welk men veel vind op de voorlanden der loopende Rivieren. Dit is meer of min van verschillenden aart, naar dat de aart der Riviergronden verschilt: en dus kan men, met betrekking tot Holland, een merkelyk onderscheid bespeuren, tusschen (1.) het Rhyn-Moeras, 't welk grys en veel met aarde vermengd is; (2.) het Yssel-Moeras, 't welk geelagtig wit is; (3.) het Maas-Moeras, 't welk insgelyks graauw, wit en vettig is, en (4.) het Dary-Moeras, aan de Over-Flakkeesche of Zeeuwsche Eilanden.

De derde rang van deeze orde.
Zoete Meer-wateren.

Dit water is van de genoemde wateren niet onderscheiden, dan hier in, dat het gemeenschap heeft met de Rivieren, 'er uit- en inloopt, en, naarmaate van derzelver aandrang, toe- of afneemt, op- of afloopt, of ook wel eens stil staat. Men stelt het, wat de zwaarte betreft, tusschen het loopend en het stilstaand water in, het is ten opzigte van Regen-water, als 1,008, tot 1,000, meer of min.

Het Meer-water laat altoos eenige stoffen vallen; dog niet zoo schielyk, nog zoo veel als het Moeras- en Stilstaand-water; somtyds zelfs minder dan Rivier-water, waar mede het egter eigenaartig is.

Het word langzaamer vlug in het over-

haalen, Ga naar margenoot+dan Fontein-water, en laat meerder stof of zetzel in de kolf.

Ontbonden Tartar-Oly veroorzaakt 'er geene verandering in; ontbonden Zilver verandert dit water altyd, en nog veel meer word het aangedaan door eene smelting van Lood-Suiker.

Het Meer-water blyft lang frisch, even als Rivier-water, of eenig voortstroomend water: het heeft des Zomers een groenagtigen glans.

Deeze omschryving is met den aart der Hollandsche Meer-wateren zeer overeenkomstig: dewyl wy het Meer-water, 't welk uit den Rhyn en Maaze word aangevoerd, met regt voor zoo goed, indien al niet beter, dan dat der Rivieren te houden hebben. Men moet dit egter met eenig onderscheid begrypen, en de gelegenheid der Meeren, naby of omtrent de Zeeboezemen, gedagtig zyn; en hier voorts aanmerken, dat de volgende onderscheiding der Geslagten weinig betrekking tot Holland heeft, dan alleen voor zoo verre 'er eenige overeenkomst te vinden is.

1^ste Geslagt.
Enkel Meer-water.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Zuiver Meer-water, 't welk water uitloost, dog niet ontfangt; hier toe kon men, voor weinig tyds, de Hasarswoudsche Plas brengen, en andere ontveende dog niet drooggemaakte Meeren zyn daar onder nog betrekkelyk. (2.) Zuivere Meer-wateren, die het water van

Ga naar margenoot+elders ontvangen, en het in hunnen boezem bewaaren: van dien aart zou byna het Meer by Rokanje zyn, gelyk ook eenige Noordhollandsche Meeren. (3.) Meer-water, 't welk op- en afloopt, en zoo wel water aanvoert als afvoert; waar onder de Haarlemmer-, Wyker-, Braassemer- en andere Meeren behooren. Zie bladz. 232.

2^de Geslagt.
Meer-water, 't welk door de lugt word veranderd.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Meer-water, 't welk, by verandering van weêr, door de lugt word aangedaan, en een zagt geruisch maakt.

Schoon dit onderscheid, zoo 't my voorkomt, geen weezenlyk byzonder Geslagt van water konne uitmaaken, is het niettemin zeker, dat het water, door de lugt, in eene soort van ruischende beweeging gebragt kan worden. Dus hoort men de Meeren, hier te Lande, dikwils een zagt geruisch maaken, by de verandering van het weêr, en opkomende donderbuien; waar toe behoort het geen wy in ons Hoofdst. wegens de Winden hebben aangemerkt.

(2.). Meer-water, 't welk op sommige tyden drabbig word. (3.) Meer-water, 't welk op sommige tyden een geloei of gehuil maakt, en, zoo men wil, eenige byzondere verschynsels veroorzaakt; dog dit luid wat fabelagtig. (4.) Meer-water, 't welk in zig zelven met ebbe en vloed stroomt.

Ga naar margenoot+3^de Geslagt.
Meer-water, met sommige lichaamen vermengd.

Dit komt in onze Tafel voor, als een byzonder Geslagt, dog men kan 't niet wel van de andere Meer-wateren onderscheiden; dewyl die verandering, welke het door byzondere lichaamen ondergaat, ook ten opzigte der andere genoemde wateren kan plaats hebben.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Meer-water met Honigdauw, of groene olyagtige uitwaasemingen der Planten vermengd: dit hebben de Hollandsche Meeren en Rivieren, in de maanden July en Augustus, zeer gemeen. (2.) Meer- of Rivier-water met kleene diertjes, die hetzelve groen, grauw en rood schynen te verwen, vermengd.

Dit ziet men veel in de stilstaande Meeren en Poelen. Agter Warmond, by het Hein-Meer, is een kleen Poeltje, in den binnensten omtrek van een aloud fundament; waar in men 's jaarlyks, in den Zomer, eene menigte roode diertjes vind, die het als 't ware bloedig doen schynen. Ik heb ze, in dit jaar 1768, aldaar in menigte gezien; gelyk ook, in eenige Poelen en Slooten agter het Haagsche Bosch. Deeze diertjes dryven als wolken in het water, en maaken onderling zulk eene gelykvormige beweeging en draaijing, dat dieren met zwaa-

rer Ga naar margenoot+lichaamen, gelyk Kikvorschen, Water-Hagedissen, enz. als in eene draaikolk naar beneden gedompeld worden; schoon het water oppervlakkig stil zy. Deeze diertjes behooren tot die, aan welken swammerdam ook gedagt heeft.

De vierde rang van deeze orde.
Bestaande uit verharde zoete Aardsche wateren, of het Geslagt Ys genoemd.

Hier besluit de geleerde wallerius dit gedeelte van zyn Saamenstel, met een byzonder Geslagt, ys genoemd; dat ik nogtans aanzie als een Onzydig Geslagt, 't welk tot allerleie wateren behoort. Ordeshalve zullen we 't hier egter beschouwen in deezen vierden Rang, dien van verhard aardschwater, 't welk men ys noemt.

Dit bestaat uit bevroozen water; het welk eene verhardende eigenschap is, die alle Aardsche wateren, by een zekeren trap van koude, doet verstyven. Men agt het Ys, om dat het op het water dryft, het ligtste van alle Aardsche wateren; en tevens het zuiverste, om dat het zig, bevroozen zynde, van allerleie gemengde stoffen ontdoet. Hier door word het brak water, in deeze Landen, by sterke vorst, al vry zoet; en het behoud na de smelting, schoon in minder trap, den smaak van zoet Meer-water. Gesmolten Yswater laat by overhaaling zeer weinig zetzel in de kolf; ontsloopte Tartar-Oly, smeltzel van Zilver,

Ga naar margenoot+Suiker van Lood, geeft 'er geene verandering aan; en het ontsloopt zig moeilyk.

Wy vinden hetzelve onderscheiden, in (1.) Ys, 't welk in den Herfst, en (2.) Ys, 't welk in de Lente gevormd word.

De onderscheiding die wallerius maakt is aanmerkelyk. Hy onderscheid de eerste soort, als zeer vast, helder, en uit byna onkennelyke deeltjes saamengesteld, van de tweede; die, volgens zyn zeggen, uit buisjes bestaat: waar omtrent hy tevens meld, dat het Lente-Ys, aan de oppervlakte des waters, meest al geformeerd word, by Horizontaale laagjes, die het eene op het andere liggen; en dat dit Ys evenwel nooit Horizontaal, maar altyd buisagtig en overlangs breekt. In hoe verre dit wezenlyk plaats hebbe, zal ik daar laaten, als hebbende geene eigen ondervinding om het te bevestigen. Het komt by my ook zeer in bedenking, of men het Ys wel onder de Classe der Aardsche wateren stellen kan; dewyl 'er nog veele duisterheden aangaande het Ys op te lossen zyn: en wel byzonder, of het Water, door subtiele ysdeeltjes, die 'er uit de Lugt in doordringen, tot een harden klomp saamenstolle; dan of de Lugt, tot een zekeren trap verkoeld, alleenlyk deeze verharding van 't water veroorzaake, door hetzelve dien trap van hette te ontneemen, welken het noodig heeft om vloeibaar te blyven. Hoe 't zy, het Ys, als een verhard water aangemerkt, wykt af van den vloeibaaren aart der vlietende Aardsche wateren, en zou dus eene enkele Classe of Geslagtaart kunnen zyn; op eene dergelyke wyze als ik oordeele, dat men ook het Zeewater alhier, tot eene byzondere Classe of Geslagtaart heeft te brengen.

Ga naar margenoot+Dit Zee-water is door onzen Autheur onder de Mineraale wateren gesteld; dog, onzes eragtens, behoorde het hier aangemerkt te worden als het allergemeenste water des Aardbodems. Deszelfs invloed tog heeft zoodanig eene betrekking op alle Meer- en Rivier-wateren, dat het eene onderling uit het andere bestaat: schoon ze beiden hunne onderscheiding bekomen, naarmaate dat hun invloed en oorsprongelykheid de overhand hebbe; in diervoege dat, zoo wel de Zee als de Rivieren eene trapswyze verandering ondergaan, die afhangt van den invloed der Rivieren op de Zee, en wederom van de Zee op de Rivieren. Ook is het allerwaarschynlykst, dat de Zeeboezem, aangemerkt als de vergaderplaats aller wateren, het natuurlyk Aardsche water behelst; gemerkt alle Rivieren, (het zy dezelve van hooge bergen, door het Regen- Sneeuw- of Hemel-water gebooren worden, of dat zy uit onderaardsche bronnen ontspruiten,) nogtans in de Zee of den Oceaan te saamenvloeien. En 'er word, niet zonder merkelyke waarschynlykheid, eene eevenredigheid gesteld, tusschen de hoeveelheid van water, die, uit de Zee uitgewaasemd, in waterwolken verkeert; en die, welke, uit deeze wolken nedervallende, door de Rivieren in de Zee vloeit: dit kan men zeer fraai betoogd, en genoegzaam als beweezen, vinden, in de Proeven van halley, Meng. der Natuurkunde, bladz. 11. Voorts durf ik daar benevens wel vaststellen, dat

Ga naar margenoot+de Mineraale wateren hunne vloeibaarheid, (voor zoo veel dit de vogtig maakende eigenschap van het water betreft,) alleen uit onderaardsche invloeden der Zee, en van benige groote Rivieren, ontleenen: overeenkomstig met welke stelling men ook overal het Zeezout in de Aarde en de Mynen vind, en desgelyks weder de Aardsche-Bitumineuse stoffen en olyen in de Zee.

Dit alles dan leid ons tot deeze natuurlyke bepaaling; dat de Zee de Moederbron van alle wateren is: en dat het onderscheid tusschen zoet en zout water alleen ontstaat uit eene scheiding, die de Natuur zelve maakt; waar door het zoute water ontlast word, van alle de Aardsche zouten en deelen, die 'er mede vermengd zyn. Het zoute Zee-water word dan gezuiverd, terwyl het in de lugt, en onder de verhevelingen, opwaards klimt; en daalt, gezuiverd zynde, weder nederwaards, als zoet water, dat men gemeenlyk Regen-water noemt. Dit Regen-water heet, zoo dra het in Zee gevallen is, niet meer Regen-water, maar is Zee-water geworden; valt het op de Aarde, daar 't zig met derzelver zouten, olyen en aardstoffen vermengt, dan verkeert het in Aardsch water: valt het in de Rivieren, het word Rivier-water: en vloeit het met de Rivieren in de Zee, of dringt het door de Aarde heen, komt het tot de gemene onderaardsche kolken, en door derzelver aderen in de Zee, het word insgelyks weder Zee-water. En even zoo verkeert het

Ga naar margenoot+zoute Zee-water integendeel weder in zoet Regen-water; wanneer het in de lugt opgeheven, van zyne zoute en olyagtige deelen gezuiverd word, en voorts als Regenwater zuiver op de Aarde nedervalt. Zie verder boerhave, Chem. pag. 609 en verder.

Op dien voet zou gevolglyk het Zee-water de eerste plaats in deeze Classe-Orde moeten beslaan. Dog, beschouwende de stoffen uit welke het Zee-water bestaat, te weeten uit zuiver water, met Aardsche zouten en olyen gemengd; zoo komt het ons zeer gevoeglyk voor, dat men het Zeewater hier stelle als eene Classe, die de scheipaalen maakt, tusschen het Mineraal-, en het zoet Hemel-water. In diervoegen kan het, voor zoo verre het Zeezout of Bitumen betreft, onder het Mineraal-water, als een bysoort gebragt worden; maar het is anders een weezenlyk en natuurlyk water der Aarde: en in dien zin stel ik het hier als

De tweede classe.
Algemeene zoute wateren der Aarde, onder het Zee-water te betrekken.

De omschryving deezer Classe, moet dezelfde zyn, als die van de Orde, den Rang, en het Geslagt; alzoo derzelver ontvouwing alleen tot het Zee-water betreklyk is; vermits men, ten minsten aan de Holland-

sche Ga naar margenoot+kusten, niet meer dan één Geslagtaart van Zee-water bespeurt.

Men kan, indien men wil, het Zee-water, op den voet der andere Aardsche wateren, ook verdeelen, in Geslagten; te weeten.

1^ste Geslagt. Zout water der Zee.

2^de Geslagt/ Zout water der Rivieren, hoedanig het Y kan aangemerkt worden.

3^de Geslagt. Zout water, of brak water der Meeren, als, by voorbeeld, het Wyker-Meer, en eenige andere in Noord-Holland.

4^de Geslagt. Verhard zout water-Ys; waar omtrent men kan aanmerken, dat Ys van zout water veel broozer en geeler van koleur is, als mede schielyker ontdooit. Zie verder, wegens het bevriezen der Zee, Hoofdst. VI, bladz. 278.

Het komt my voor dat het der moeite wel waardig is, deszelfs omschryving wat breedvoeriger te maaken, dan men die by wallerius vind; te meer, dewyl het Zee-water gantsch Holland aan de eene zyde besproeit, en dus onze aandagt wel byzonder verdient.

Wat in de eerste plaatze deszelfs koleur betreft; hier van kan men zeggen dat het Zee-water, 't welk op onze stranden aanspoelt, van eene geelgrauwe koleur is. Als het voor aan 't strand geschept word, vind men hetzelve met eene geelagtige slibber, of zeer fyn zand vermengd, 't welk, na een poos stil gestaan te hebben, op den

Ga naar margenoot+grond zakt; en dan word het Zee-water helder; zoo nogtans, dat het graauwer blyve dan Rivier-water. Wanneer men de gantsche oppervlakte der Zee beschouwt, inzonderheid by helder weêr, zoo vertoont zig het Zeewater met eene ligt groene verwe, bekend onder den naam van Zeegroen. Deeze koleur, die door de wederomkaatzing der lichtstraalen op het zoute water verschynt, verandert, of in eene blaauwer, graauwer en zelfs zwartagtiger verwe, naarmaate dat de lugt meer of min betrokken, of met wolken bedekt is: en zoo doet het purper van den dageraad, als mede van den avondstond, de Zee rood schynen; dat ook wel veroorzaakt kan worden door groote roode wolken, of door wederomkaatzing der Noorderlichtstraalen, waar van wy iets by de melding der Zeevlammen gezegd hebben. De Graaf de marsigli, wiens fraaie Proeven, op de Middelandsche Zee, by een ieder hoog geacht zyn, en voor de besten gehouden worden, leid veele oorzaaken der onderscheiden koleuren van het Zee-water af, van de gronden, waar over de Zee spoelt; in zoo verre de verschillende koleur van dien bodem door hetzelve heen schynt, en de lichtstraalen wederom kaatst: waar nevens hy ook nog, als eene andere oorzaak, voegt, de beweeging, die de wind in de golven maakt. Aan onze kustenvind men meest al een zandbodem, en geen rotzen, nog begroeide bedden; waarom het Zee-water hier, by Zonneschyn, ge-

meenlyk Ga naar margenoot+een helder groenen weerschyn heeft: mogelyk zyn 'er ook hier en daar uitgebreide klaibodems, of darybanken, waar op deszelfs koleur een anderen weerschyn verkrygt, waar van ik niets zekers kan bepaalen.

Het Zee-water van onze kusten heeft altoos een zouten smaak, als 't ware, met een olyagtig aangebrand bitter vermengd; zoo dat men den smaak niet volstrekt alleen zout konne noemen: de nasmaak is een weinig prikkelend, en walgagtig; dog het kan niettemin, buiten byzonder nadeel, gedronken worden. Wanneer men het Menschen te drinken geeft, by kleene en allengs vergroote teugen, gewent 'er de Natuur gereedlyk aan. Dus heb ik het meer dan eens laaten drinken, door Kinderen en bejaarde Lieden, die met opgeswolle slymagtige klieren bezet waren: tegen welke kwaal het Zee-water, sedert eenigen tyd in Engeland, en ook hier, voor een goed middel geacht word. Verscheiden gewenden zig zoodanig aan het drinken van hetzelve, dat zy het als bier, onder het eeten, dronken; en de ontlasting, die gemeenlyk op het eerste gebruik vry sterk is, werd eindelyk ook natuurlyk, en bleef als naar dagelyksche gewoonte; niettemin word deszelfs aanhoudende gebruik schadelyk geoordeeld. De scheikundige Proeven hebben ons het Zee-water en deszelfs Zouten, in zoo verre doen kennen, dat men, buiten de bevinding der algemeene bekende stoffe

Ga naar margenoot+van zuiver Zee-Zout, ontdekt hebbe, dat deszelfs bitteragtige bysmaak ontstaat uit een Bitumen, of aardagtig Zwavelmergel. De Graaf de marsigli heeft het naastzekerst beweezen, en bevonden, dat 40 greinen geest, uit Bitumineuse stoffen getrokken, genoegzaam waren, om aan twee ponden Zee-water, dat door destillatie van deeze bitteragtige stof, gelyk ook van het zout gezuiverd was, den natuurlyken smaak wederom te geeven; met 'er tevens eene gelyke hoeveelheid zout, als 'er uit getrokken was, by te doen. Dit zelfde heeft die Natuuronderzoeker ook bevonden, met Put-water, waar in gemeen zout gesmolten was; 't welk vervolgens, door het bydoen van den gemelden geest, mits eene geregelde hoeveelheid in agt neemende, die eigenschap van het Zee-water verkreeg.

Deeze bitteragtige en zoute smaak is ondertusschen meest eigen aan het bovenste water; waar op men het Bitumen of Jodenpik, in de Middelandsche Zee, dikwils ziet dryven. Aan de Hollandsche kusten gebeurt dit niet dan by geval, en met zwaare stormen; dog eene soort van dary, die brandbaar is, en ook Bitumineuse oly in heeft, dryft 'er des Zomers al vry merkelyk op: deeze dary is zwart, lugtig van stof, en word door eene soort van veelschaalige Schelpdieren (Pholades) bewoond; waarom deeze dary veeltyds met een aan-

tal Ga naar margenoot+van gaten doorboord is, en in klompen op onze stranden aandryft.

De Graaf de marsigli maakt, buiten de gemelde natuureigen stoffen van het Zee-water, nog gewag, van een salpeteragtig zout, dat door de lugt aan 't Zee-water word medegedeeld. Hy bevond naamlyk, dat het zout van Zee-water op eene grooter diepte met minder zuuragtigen geest bezet was, dan het geen hy uit het water der oppervlakte getrokken had: deeze twee onderscheiden Zouten in blaauw papier gedaan hebbende, werd hy gewaar, dat het laatstgemelde het blaauwe papier rood verwde; 't welk een blyk is van salpeteragtig zout. Als deeze stelling doorgaat, dan bezit ons Hollandsch Zee-water ook veel van die salpeteragtige eigenschap. Ik heb by ondervinding, dat, als de fyne koraal Plantgewasjes, en de Zeewieren, die ik aan onze kusten gevonden heb, en nog bewaar, tusschen blaauw papier gezuiverd en gedroogd worden, dat als dan het ingetrokken water het papier purperkoleurig verwt; ja veelen dier Planten maaken op wit papier een purper indrukzel. Ik twyfel of ik dit ook van de Salicornia, (het Zee-Kraal,) in Zeeland zeer gemeen, niet eens ondervonden heb. Hoe 't zy, het geeft op den voet van den Graaf de marsigli, eene proef, dat 'er ook salpeter in 't Zee-water van onze kusten huisvest; maar tot welk eene hoeveelheid dit Zout daar in gevonden worde,

Ga naar margenoot+blyft egter nog een onderwerp van naauwkeuriger proefneemingen.

Wat het gemeene Zout, of Zee-Zout, betreft, deszelfs hoeveelheid is niet overal eveneens te bepaalen. Het Zee-water van onze kusten bezit minder Zout, dan dat der Middelandsche Zee, aan de kusten van Vrankryk, gelyk ook dat der Noordzee aan sommige Noordsche kusten; aan de Spaansche kusten is het Zee-water met zeer veel Zout belaaden; 't welk ook de reden is, waarom wy, hier te Lande, het Zout van daar en elders haalen, om het door ons Zee-water te zuiveren; waar toe ons Zee-water ten uiterste goed en dienstig is, en door welk middel wy hier zeer zuiver Zout bekomen. Dewyl ons Zee-water niet genoegzaam is, om uit zig zelven het noodige Zout te leveren; en het op deszelfs bodem op geenerleie wyze in eigen zelfstandigheid gevischt kan worden; zoo begrypt men ligt, dat het hier tot geen hoogen trap van zoutigheid komt: des niet tegenstaande kan men evenwel stellen, dat ons Zee-water, wanneer het word uitgewaasemd, meer of min een 30^ste Zout zal geeven. Ik heb bevonden dat het, op één pond omtrent 2½ dragmen zuiver Zout, zonder eenige aardstoffen daar by te rekenen, uitlevert. Op twee ponden Zee-water uit de Middelandsche Zee, vond gemelde Graaf 6 dragmen; 't welk hy elders nog iets hooger aantekent, naar het onderscheid der waterweegtuigen: dus vond hy, volgens

Ga naar margenoot+den Araeometer, dat 'er op twee ponden waters waren 8 dragmen en 10 greinen Zout, en op 100 ponden, 402 dragmen en 30 greinen; dog door de destillatie, voorgemeld, was de hoeveelheid insgelyks op 2 ponden 6 dragmen 30 greinen, en op 100 ponden 325 dragmen. Zie de marsigli, of marsilly, Histoire Physique de la Mer, alwaar men, het gantsche tweede Hoofdstuk door, verscheiden voldoenende en fraaie aanmerkingen, over de Zee en het Zee-Water vinden kan. Het komt my nogtans waarschynlyk voor, dat, wanneer men wat verder van onze kusten in Zee, en op eene grooter diepte, het Zee-water beproefde, dan ik hier gedaan heb, men 'er ook meerder Zout in zou vinden. Het is tog, volgens de proeven en gevoelens veeler Natuurkundigen zeker, dat het Zee-water, hoe dieper geput, des te meerder Zont zal bevatten. En vermits de Zee, aan onze kusten, over niet zeer diepe, maar vlakke stranden vloeit, zoo diende men ook in agt te neemen, in hoe verre die gronden, gelyk ook de menigte van verrotte Dieren, die 'er af- en aanspoelt, ons Zee-water van zyne eigen natuur berooven? en of 'er dan niet eene meerdere evenredigheid met de proeven van den Graaf de marsigli zyn zoude.

De voornaamste uitwerkingen die het Zee-water met deszelfs aart beproevende vogten heeft, zyn de volgende. Met het aftreksel van Violieren verkrygt het eene licht geel-groene koleur. Als men hetzelve

Ga naar margenoot+met den geest van Ammoniac-Zout vermengt, dan is het terstond troebel, en 'er word eene saamgestolde witagtige stoffe uit gebooren, die zig op den bodem nederzet, (praecipiteert:) dit zelfde doet het, en met nog meerder kragt, wanneer men 'er Tartar-Oly mede vermengt. De overige eigenschappen worden in de ontslooping van het water zelve nader bepaald, en hier wel byzonder met opzigt tot het Zee-Zout alleen; 't welk, uit hoofde van zyn algemeen bekend nut, ook gemeen Zout, (Sal commune,) genoemd word; welker nader bepaaling, voor zoo verre die deszelfs eigen zelfstandigheid betreft, hier eenigzins byzonder plaats verdient.

Het Zee-Zout verschilt, in zyn grondaart, hier in, van andere Alkalische Zouten, dat het Cristallen maakt, als de (neutrale) onzydige Zouten; aan eene drooge lugt blootgesteld zynde, verliezen de Cristallen hunne doorschynendheid, en ze loopen als 't ware meelagtig saamen. Met Vitriool-zuur, tot op eene gelyke vereeniging of verzadiging (Saturatio,) word 'er een onzydig Zout uit gebooren; dat van den Vitriool-Tarter verschilt; wel byzonder in de gedaante der Cristallen, die dan langwerpig en zeshoekig worden; ook behouden dezelven meerder water in zig. Hier uit volgt, dat dit Zout veel smeltbaarder is in 't water, dan Vitriool-Tarter-Zout; en het smelt eindelyk ook ligter op een gemaatigd vuur, dan het laatstgemelde. Wan-

neer Ga naar margenoot+men het zuur van het Zee-Zout afscheid van zyn grondaart (basis,) door middel van het Vitriool-zuur, dan heeft men, by overschot (resultat,) het beroemde Zout van glauber. En als de grondaart van het Zee-Zout weder vereenigd is met het Salpeter-Zuur, tot een trap van gelykheid, dan word 'er eene soort van Salpeter-Zout uit gebooren; 't welk van gemeene Salpeter daar in verschilt, dat het de vogtigheid der lugt sterker aantrekt: waarom het moeilyk tot Cristallen stolt; en dat die Cristallen zyn, als een vierkante prisma, (parallelepipedum.) Het neutraal of onzydig Zout bezit, door de vereeniging van een Zuur uit Zee-Zout, en eene soort van vast Alkali, eene zekere vettigheid; de Cristallen zyn Cubisch, trekken vogt na zig, en op het vuur knappen en springen zy (crepitant), tot dat ze eindelyk smelten

Dit zyn de voornaamste scheikundige onderscheidingen; en wat nu voorts betreft het in deezen tyd nog onbeslischte gevoelen, wegens het vonken van het Zee-water, hier omtrent bepaalen wy niets; schoon wy daar heenen hellen, en, wat ons betreft, gelooven, dat het Zee-water met eenige lichtende Zouten vermengd is, die eene Phosphorike uitwerking op de lichaamen hebben. Alle de uitgebreide Proeven, wegens het Zee-Zout, geeven hier toe de sterkste aanleiding. De Ouden, als paracelsus, helmont, becher, en anderen, hebben, met een ongelooflyk ge-

duld, Ga naar margenoot+het Zee-Zout onderzogt, en hetzelve als de eerste grondoorzaak, (het Ens,) van alle Zouten gesteld; ook vinden wy deszelfs Alkaline eigenschap door boerhave ten kragtigste bevestigd. En voormy, ik vind geen reden, waarom het Zee-Zout, met het zwavelagtig Zuur en het Salpeter uit onze vogtige lugt vermengd, zoo wel geene vonkende eigenschap zoude kunnen verkrygen, wanneer het door de Zomer-hette aan 't gesten geraakt, als men die in het Zout van pis, waar in tog ook eene stinkende aard-oly, en een vlug zout is, gewaar word. Men behoeft dit derhalven aan geen Dieren alleen toe te schryven; schoon het waar zy dat 'er Dieren in Zee huisvesten, die deeze eigenschap van te lichten, of te vonken, hebben. 't Is hier mede als met eenige Land-Insecten, die lichten; en het verrot geboomte, en de bepiste wanden, die het ook doen; dog niemand zal, deeze uitwerking van te lichten ziende, daar op besluiten, dat een bepiste wand of een vermeuluwde boom alleen uit lichtende Diertjes bestaat; om dat 'er Diertjes zyn, die zulks ook doen. Men vergelyke dit verder met het gezegde Hoofdst. VII, bladz. 349.

Deeze korte aanmerking, wegens het Mineraal Zee-Zout, waar mede wy van het Zee-water afstappen, heeft ons ongevoelig gebragt tot onze

Ga naar margenoot+Derde classe.
De Mineraale wateren.

Sommige Mineraale wateren zyn helder, dog andere wederom zyn minder doorschynend; de meeste hebben eenigen reuk; meerendeels word men eene lyvige smeerigheid aan dezelve gewaar, die ligt te ontdekken is; veeltyds hebben zy eene byzondere koleur, die haar van andere wateren onderscheid, en zy bevriezen zelden, (dog dit laatste is alleen toepasselyk op sterk met Mineraal bezwangerde wateren.) in één woord, door Mineraal-water verstaat men algemeen water; 't welk met allerleie onderaardsche, of in de lugt zweevende, Zouten en Metaaldeelen, dermaate vermengd is, dat het van de natuur van zuiver en huishoudelyk water afwyke, en in een meer of minder trap van zynen grondaart verschille.

Ik heb in het Vyfde Hoofdstuk, bladz. 245. reeds gewag gemaakt van de natuur der Mineraale Bronnen in Holland; deswegen gezegd, dat men in dit Land geene bekende Vitriool- of Metaal-aderen vind; en tevens gemeld in hoe verre men alhier eenige Yzerhoudende of Vitriool-wateren, onder deezen grondaart, zoude kunnen betrekken: uit welke aanmerking te gelyk volgde, dat 'er slegts weinige Mineraale wateren, hier te Lande, gevonden worden. Derhalven agt ik het overtollig om deeze onze Derde Classe, of die der Mineraale wateren, hier, in die juistheid, te volgen, als zy, met betrekking tot andere Landen, en tot de Algemeene Natuurlyke Historie, by wallerius, en

Ga naar margenoot+anderen, word uitgestrekt: eene schetswyze optelling zal in dit geval, mynes eragtens, genoeg zyn; en daar wy de stoffen, die ons Land betreffen, ontmoeten, zal ik dezelve kortelyk uitbreiden.

Dus komt ons dan voor,

De eerste orde van deeze classe.
Koude Mineraale wateren.

Deeze wateren zyn zelfs in den Zomer zeer koel, en in tegendeel warmer des Winters. Zy bezitten allen een mengzel van eenige stoffen tot het ryk der Mineraalen behoorende, die men door de scheikunde ontdekken kan.

De eerste rang van deeze orde.
Vlugge geestryke Hemel-wateren, met Mineraale geesten bezwangerd.

Hier door verstaat men, een vluggen Geest, met eenige Mineraalstof aangedaan, die, met water of andere stoffen vermengd zynde, op de minste warmte vervliegt. Het is een allerligtst water, zoo ligt als Regenwater, ja somtyds ligter, en zeer doordringende: het bezit niet zelden eene geneezende kragt. Men telt hier onder deeze Geslagten.

1^ste Geslagt.
Vlug geestryk hemel-water.

Water, door het Uitspansel verspreid, (Aqua AEtherea.)

Ga naar margenoot+2^de Geslagt.
Vlug geestryk hemelsch VI. triool-water.

Water, met vlugge zuure Vitriool-geesten vermengd.

3^de Geslagt.
Vlug geestryk alkalyn hemel-water, met phosporike zouten.

Water, bezwangerd met een vluggen Alkalischen geest, hoedanig iets aan het vlugge zout of den geest van pis eigen is.

4^de Geslagt.
Vlug geestryk alkalyn hemel-water, zonder phosphorike zouten.

Water, met een vluggen Alkalischen geest vermengd, zonder eenig vlug zout, of den geest van pis.

Deeze vier Geslagten zyn de allervlugste Geesten, die zig overal, op eene ongevoelige wyze, indringen, en de lichaamen aandoen. In Holland vind men 'er overvloedige blyken van, die ons toonen, hoe zeer deeze vlugge geesten hunne werking op alles oefenen; zoo dat men genoegzaam geen huis, nog gebouw ziet, waar aan het Yzerwerk niet geroest of ingevreeten is. Hier toe werken ook overvloedig mede, de vlugge zoutdeelen, die uit de naastgelegen Noordzee geduurig uitwaasemen, en het hunne tot de formeering der andere algemeene zuure

Ga naar margenoot+geesten, (het Acidum universale,) toebrengen. Dit bevestigt ook musschenbroek, daar hy zegt, ‘dat de lugt boven Holland, gelegen Ga naar margenoot+aan de Duitsche- of Noordzee, zoodanig met zouten is bezwangert, dat het yzer, geduurende één nagt; [of, gelyk hy in de laatere Latynsche uitgaave spreekt, den tyd van acht dagen,] in de open lugt gesteld, of in den regen gelegt, meerder roest na zig trekt, dan het in eene geheele eeuw tyds in Duitschland zoude doen; de yzere roeden aan de ruiten of glaze ramen gehegt, duuren naauwlyks vyftig jaaren.’ Dit is zeker voor het grootste gedeelte eene ondervindelyke waarheid; evenwel kan men 'er, myns bedunkens, deeze aanmerking byvoegen: dat het schynt, als of die roest, of zoute invreeting, in het yzer, in Holland, maar tot een zekeren trap geschied. Men vind ten minsten op zwaare staven yzer, en grof tralywerk, doorgaans maar eene dikke schilferagtige roest-korst; terwyl het yzer onder die korst nog vry hard en vast blyft. Ten bewyze hier van kan men zig beroepen op veele overoude traliewerken, die men aan oude adelyke kasteelen en kloosters, nog zeer hard en vast, aan een verknogt vind; en die men met zekerheid weet, dat reeds meer dan twee eeuwen, aan de lugt blootgesteld zyn geweest. Mogelyk hangt dit veel al af van de plaats, deugd of vastheid van het yzer zelven; ook doet 'er inderdaad zeer veel toe de manier, of het middel, daar men zig van bedient, om het invreeten van den roest te beletten. In Holland en elders heeft men de gewoonte, om de yzeren roeden ten dien einde heet te maaken, en dan met pek te besmeeren; ook legt men op zwaarder yzerwerk wel een grond van Menieverw, eer men 'er eene andere koleur aan geeft; om dus de invreeting van de gemelde vlugge

Ga naar margenoot+en doordringende Geesten eenigermaate voor te komen.

Na deeze opgenoemde vlugge wateren volgt

De tweede rang van deeze orde.
Vlugge geestryke Aardsche Mineraale wateren, met vaste Mineraale stoffen bezwangerd.

Deeze wateren hebben dit met elkander gemeen, dat men 'er in bespeuren kan, eene vaste kennelyke, om zoo te spreeken, lichaamelyke zelfstandige stoffe, die tot eenig Mineraal lichaam behoort; en welke, zoo wel in de warmte als in de koude ontdekt kan worden. Men agt dit water veel al van de zwaarste wateren, en onnut tot gebruik, zoo niet somtyds schadelyk.

Deszelfs Geslagten zyn de volgende:

1^ste Geslagt.
Vlugge geestryke Mineraale wateren, met aardstoffe vermengd.

Steenvoedend water, of water, 't welk aarddeelen medevoert, die zig tot tufsteenen en kalksteenen aanzetten. Men verdeelt deeze wateren gevoeglyk in drie Soorten.

1^ste Soort. Water, welks aarddeelen den lichaamen, dien het aandoet, eene korst aanzetten. 2^de Soort. Water, dat in de lichaamen indringt, en door zyne stoffen

Ga naar margenoot+steen vormt. 3^de Soort. Water, 't welk in zig zelven de stoffen tot steen aanzet.

Onder deeze eerste Soort van wateren behoort, in Holland, een gedeelte van het Meer by Rokanje; welk water, schoon het in zig zelven niet dan zuiver Meer- of Maas-water zy, 't welk een flaauwen zouten smaak heeft, (veroorzaakt door het naby stroomende Maas-water, 't welk zig by Hellevoet met het Zee-water vermengt,) by sterken stroom nogthans dermaate met aard-, klai- en zanddeelen vervuld is, dat het eene steenagtige omkorsting aanzette aan allerleie lichaamen, die zig op eene zekere ondiepe Zandplaat van het Meer bevinden.

Wy hebben deezen aart van Steenwording breeder beschreeven in het VIII^ste Deel II^de Stuk der Hollandsche Maatschappye, bl. Ga naar margenoot+19. De Heer pallas heeft 'er vervolgens ook gewag van gemaakt, in zyn Elenchus Zoophytorum, en 'er een geheel ander berigt van gegeeven. Die Heer stelt, dat het een steengewas zou zyn, ‘'t welk groeit door eene kragt die in 't zelve is;’ en elders, noemt hy het een Hoornwier, 't welk, in zyn grondbegin, door Polypen, die gemelde Heer 'er echter niet in gezien heeft, geformeerd word; hy beschryft het ook als een Kalksteen; schoon hy op eene andere plaats weder zegge, dat 'er slegts eene kalkagtige korst om groeit. Dit alles schynt zoo door scheikundige proeven, als andere willekeurige omschryvingen, geheel tegen onze beschryving aan te loopen; in zoo ver-

re, Ga naar margenoot+dat een van beiden geheel bezyden de waarheid zyn moet. Ik zou my by deeze gelegenheid, op zeer goeden grond, wegens myn gevoelen, in tegenstelling van dat van den Heer pallas, kunnen verdeedigen; te meer, dewyl die Heer, toen ik myne korte beschryving van deezen Steen maakte, volkomen in myn gevoelen was: dat hy ook naderhand, na zyne terug reize uit Engeland, in tegenwoordigheid van den Heer gmelin, thans zyn geleerden Reisgenoot, bevestigde; schoon hy my toen zyn ontwerp, wegens zyne Elenchus Zoophytorum, reeds mededeelde. Dog, dewyl ik in het volgende Deel van dit Werk den bovengemelden Steen, onder zynen rang, noodzaakelyk zal moeten beschryven, en ik eene gelykaartige Verhandeling niet gevoeglyk tweemaalen kan herhaalen, zonder in noodelooze uitweidingen te vervallen, zoo gelieven myne Leezers hun onpartydig oordeel eene korte poos op te schorten; en voor tegenwoordig alleen dit volgende, in tegenstelling van het gezegde van den Heer pallas, aan te merken.

Dat 'er nergens in myne Verhandeling gezegd is, dat het een Tufsteen is; schoon ik denzelven, nu meer dan te vooren, onder die steenaartige omkorsting stelle. Dat 'er ook nergens uitdrukkelyk in gezegd is, dat 'er geen kalkagtige aart in zou zyn. Dat ik alleen bepaald heb, en nog bepaal, dat die Steen in het vuur hard word, als klai, en dat dezelve, door de beweeging

Ga naar margenoot+van het water, aanzet. Dat de Heer pallas zeer kennelyk de herkomst van de Tophi, of de Tufsteenwording, vermengt met de geboorte van den Druipsteen, of den Stalactites. Deeze is by ons eene derde soort van Steenwording; waar omtrent alle gezag hebbende Schryvers een duidelyk onderscheid maaken: en men kan by voorraad, met opzigt tot myn gezegde, ter verzekeringe hier van, nagaan, de gevoelens der volgende Hooggeleerde Mannen. De marsilly, Hist. Physique de la Mer. Leibnitz, Protogea, pag. 25, daar men ook eene maatige afbeelding van omkorste Biezen door Tufsteen-aarde vind. Voorts donati, 1. C. pag. 10. Plancius, de Conchis min. not. pag. 7. Scilla de Corpor. mar. Lapid. Brukman, Magn. Dei in loc. subter. Buffon, Hist. du Cab. du Roi, Tom. I. En eindelyk, den Hooggeleerden en beroemden gesner, de Petrificatis. By alle deezen zal men genoegzaame bewyzen vinden, om te zien, dat de Aard-deelen eene omkorsting, of Tufsteenagtig aanzetzel, om allerleie lichaamen maaken, als zy door het water bewoogen worden; zonder dat het water in zig zelven die stoffe anders, dan door vermenging, bezitte: en wy hoopen, in de nadere beschouwing hier van tevens te toonen, in hoe verre de scheikundige proeven van den Heer pallas van de onzen verschillen. Men sla vervolgens ook nog gade, dat de aanmerkingen, wegens de Mattebies, die geen Scirpus, maar een Ca-

rex Ga naar margenoot+acuta, en wegens het Sponsgewas, dat dit geen Byssus, maar een Corallium zoude wezen, zeer ongegrond zyn; dewyl ik, zoo wel door de byzondere lettertekenen, in de Plaat, als ook door de beschryving, den Scirpus, Spicis Copiosis, van roy, pag. 48. Sp. 1. linnaei, Sp. Plant. pag. 48. N. 8. als Mattebiezen aan den oever groeiende, zeer kennelyk onderscheide, van eene andere soort van Biezen, omtrent de versteening, die ik toen ten tyde niet met hun eigen naam genoemd heb, dewyl men ze meest verdord vind, en ze niet gemakkelyk te bepaalen zyn, aangezien de groote overeenkomst van de geslagttekens van de Scirpus en de Carex. Voorts is het my om 't even of de Heer pallas, naar zyn ontwerp, de Byssus een Corallium noeme, dan niet; dewyl ik volstaan kan met de Figuuren van dilenius, Tab. 1., Fig. 3, 4, 5 en 12., en die by michelius, Tab. 89, Fig. 5, 8 tot 11; welke beide Auteuren de beroemdsten zyn, die wegens deeze Plantaartige gewassen geschreeven hebben. Eindelyk, kan ik by de overweeging van dit alles niet wel nalaaten te betuigen, hoe zeer 't my moeie, dat de Heer pallas zig in dit geval schuldig gemaakt heeft aan eene handelwyze, die boven al in Menschen van oefening te wraaken is, en die men niet vry kan spreeken van onheuschheid, niet zoo zeer ten aanzien van my zelven, als wel ten opzigte van de Hollanders in 't algemeen; onder welken Hy niet alleen veele Hooggeleerde Mannen en

Ga naar margenoot+gulhartige Liefhebbers, maar ook Vorstelyke Maecenaaten gehad heeft, die hem in alles de behulpzaame hand geboden hebben. Desniettegenstaande geeft die Heer de Hollandsche Natie in zyn verhaal van Rokanje, een onheuschen trek; zeggende, dat de Hollanders de Steenen van Rokanje, als eene Rots, en (quasi Miraculum,) als een wonderwerk, gaan zien: daar 't uit myn verhaal, en uit den eenpaarigen mond, van allen die deeze Steenwording beschouwd hebben, ten vollen blykt, dat de minste Boerejonge van Rokanje weet, dat het opgehoopte Steenen zyn, die door omkorsting groeien. Men mag hier veel eer aanmerken, dat de Hollanders te voorzigtig zyn, om zig in alles voorbaarig aan de drift voor een nieuw saamenstel over te geeven; om, op het voorbeeld van den Heer pallas, tot een geslagtteken van alle Steengewassen te stellen, een Leevend dier, een Groeiend dier, (vegetans) enz.; zonder van de meeste bepaalde soorten meer dan een brok steen, of door de Zee versleeten koraal, hier of daar in de Kabinetten, gezien te hebben; en zonder ook de gedaante van een enkelen Polypus, op andere soorten nooit gezien, als een kenteken op te geeven. Het zou zeker den Heer pallas, zoo wel als my, voegen, ten deezen opzigte hun voorbeeld na te volgen, en byzonder agt te geeven op het schrandere gezegde van zeker Schryver, in de Bibliotheque Raisonnée, Tom. XXXVI, pag. 7.

Ga naar margenoot+Il saut toûjours se défier d'un systême, qui explique les vues d'un Createur, par une idée qui saute aux yeux d'une Creature; C'est consulter un enfant sur les raisons, qui conduisent les travaux d'un grand ArchitecteGa naar voetnoot(*); waar van de zin hier op uitkomt. Men moet zig altoos wantrouwen van een saamenstel, dat de oogmerken van een (volmaakten) Schepper verklaart, door een denkbeeld het welk in 't oog loopt van een Schepsel; dit is, als of men een kind raadpleegde over de reden, waar na een groot Bouwmeester zyne ontwerpen inrigt.

Hier mede zal ik 'er voor tegenwoordig van afstappen; en heb nu voorts met opzigt tot dit eerste Geslagt nog aan te merken; dat men tot deszelfs tweede soort te betrekken heeft, het Druipsteen-water, door welks gestadige druiping, aan de oude putten en gewelven, steenagtige pypen aangroeien; waar van ik, by de afbeelding der Steenen van Rokanje, ook eene Figuur gegeeven heb, in de meergemelde Verh. der Holl. Maatsch., Pl. I. letter M.

2d^e Geslagt.
Vlugge vitrioolhoudende Mineraale wateren.

Wateren, die zeer merkbaar met Vitriool-stoffen bezwangerd zyn, en door een saamentrekkenden smaak kennelyk worden.

Ga naar margenoot+Deszelfs soorten zyn. (1.) Koperagtig Vitriool-water. (2.) Yzer-houdend Vitriool-water. (3.) Zinck- of Spelter-houdend Vitriool-water.

Tot de tweede soort kan men, indien de proeven van de Viaansche Bron doorgaan, het water dier Bronne brengen. Ik vind in zekere Proefkundige Bevindingen, wegens het water te Vianen, A^o. 1753, te Rotterdam gedrukt, dat dit water, gestooten galnooten ontbind, en de onafgetrokken groene thee purperagtig verwt: is deeze proef getrouw, zoo is hetzelve Yzer-houdend Vitriool-water. Zie verder Hoofdst. V, bladz. 246.

3^de Geslagt.
Vlugge aluinhoudende Mineraale wateren.

Dit Geslagt word, zoo min in Holland, als in veele andere Landstreeken, in eenige kennelyke soort gevonden.

4^de Geslagt.

Dit vierde Geslagt, het welk hier volgen moest, bestaande uit Vlugge Mineraale wateren met gemeen Zout bezwangerd, is, als zynde die wateren, met gemeen of graafbaar Zout vermengd, boven, onder eene byzondere Classe, te weeten, die van Zee-water, reeds beschreeven. Wallerius geeft ons hier vervolgens verscheiden geslagten en soorten op, onder welken 'er byna geene soort is, die hier te Lande kennelyk gevonden word: dan alleen voor zoo verre de eene of andere soort eenigermaate uit allerleie lichaamen, waar in de Zouten zyn, door de Scheikunde getrokken worde.

Ga naar margenoot+5^de Geslagt.
Vlugge alkalyne Mineraale wateren.

Deeze zyn kenbaar, door hunne gesting met allerleie Zuuren, en het groen verwen der Syroop van Violieren.

Derzelver soorten zyn. (1.) Zuiver Alkalyn-water. (2.) Aardsche Alkalyne wateren.

6^de Geslagt.
Vlugge met onzydige zouten vermengde Mineraale wateren.

Die daar door kenbaar zyn, dat zy niet opgesten, nog met de Zuure, nog met de Alkalyne wateren. De smaak is een weinig bitter; en na de uitwaaseming, laaten zy een veelhoekig Zout over.

Derzelver soorten zyn. (1.) Zuiver onzydig water. (2.) Kalkagtig onzydig water. Zie boven by de verhandeling over 't Zee-water.

7^de Geslagt.
Vlugge ammoniakaale Mineraale wateren.

Welker kenmerk is, dat derzelver Zout het koper blaauwagtig maakt; voorts is de bepaaling van dit water moeilyk.

Men weet dat 'er veel Ammoniakaal zout uit de pis der Kameelen gemaakt word; en veele Natuurkundigen stellen, niet zonder reden, dat

Ga naar margenoot+het water uit de mestvaalten der Schaapen, en de gier der Koeien, ook een Ammoniakaal zout bezitten: welk denkbeeld my hier doet herinneren, dat het gierwater der Koeien en Schaapen, by sommige boeren en hoveniers hier te Lande, als een zeer goed middel geacht word, om het morsch der boomen te doen versterven; indien men, des winters en in 't voorjaar, voor het botten der boomen, de stammen daar mede besproeit. Zou dit ook door het Ammoniakaal zout komen, dat 'er in huisvest, en zoo tegenstrydig is met den aart der Planten?

8^ste Geslagt.
Bitumineus vlug of zwavelagtig Mineraal water.

Inhoudende eene vette ontvlambaare stoffe. Men kent het gemeenlyk aan zynen bitteren steenkoolagtigen smaak, aan eene brandbaare olyagtige aardstoffe, die 'er by overhaaling overblyft, en ook wel aan zynen zwavelagtigen reuk.

Deszelfs soorten kan men stlellen. (1.) Water, dat, indien men hetzelve met eene Peter-Oly of Aard-Oly, tot een vry groote en onderscheidene hoeveelheid, vermenge, aan zyne uitwaaseming ontvlambaar is. (2.) Water, dat zeer zwaar met Asphalt vermengd is. (3.) Roodagtig Bitumineus-water. (4.) Zwavelagtig water.

Daar is ook nog een ander Geslagt, dat onderscheidenlyk Zwavel-water genoemd word, het welk niets dan zuivere vloeibaare Zwavelstoffe bezit; dog dit Geslagt kan

Ga naar margenoot+men gevoeglyk onder het bovengemelde betrekken.

Die onze Veen-wateren in Holland eenigermaate kent, bezeft terstond, dat men dezelven wel onder deeze Bitumineuse wateren mag stellen. Derzelver bruine koleur, als mede de zwaarte van het water, duid klaar genoeg aan, dat 'er merkelyke Aard-stoffe mede vermengd is; als men hetzelve uitgewaasemd heeft, houd men eene vette Aard-Oly over; de Visschen, die in dit water leeven, en de Planten, die daar in, of aan deszelfs boorden groeien, hebben allen eene zeer kennelyke bruiner koleur, en een meer bitteragtigen smaak, dan die, welken in onze frissche Rivier- en Meer-wateren leeven en groeien. Deeze zwavelagtige vermenging, en derzelver uitwaaseming is veel al schadelyk, inzonderheid in versch ontveende gronden, of nieuwelyks drooggemaakte landen. Zoo zyn 'er nog dit jaar, in de drooggemaakte Plassen, by Hasarswoude, Soetermeer en Wensveen, zeer hevige ziektens ontstaan, die door een schielyken dood gevolgd werden; 't welk men enkel en alleen aan de zwavelagtige ultwaasemingen deezer landeryen heeft toe te schryven. Het algemeene zeggen is daar, dat het door salpeteragtige dampen veroorzaakt word: dog een ieder, die een weinig kennis van den aart van het Salpeter heeft, weet, dat de Salpeter-dampen op zig zelven zoo veel schade niet toebrengen; maar dat ze zeer schadelyk, ja doodelyk zyn, als ze met zwavel-zuur vereenigd worden. Op dien grondslag beweeren wy, dat men hier zyne gedagten heeft te vestigen, op die Zwavel-dampen, welken uit deeze Bitumineuse drooggemaakte Veengronden uitwaasemen, en zig met het veelvuldige Zout, dat in Hollands Dampkring zweeft, vereenigen; en

Ga naar margenoot+dat de gemelde ziekten in de droogmaakeryen uit de inademing deezer stoffen voortspruiten. Dit heeft natuurlyk te meer plaats; dewyl de zwavelstoffen, die zeer veel in onze Veengronden huisvesten, sedert een langen tyd, door het overstroomend water, als belet zyn, om in haare eigene natuur uit te waasemen; des ze nu, uit kragt hier van, met het droogmaaken dier gronden, met eene vaster en eigenaartiger zelfstandigheid, aan de lugt worden bloot gesteld. De Leden der Academie te Bourdeaux hebben, by eene soortgelyke gelegenheid, daarom zeer wyslyk voorgesteld, of 'er geen middel zyn zoude, om de ziekten en sterften, die in en omtrent de drooggemaakte Moerassen voorvallen, regt te kennen, en te geneezen.

9^de Geslagt.
Arsenikaale Mineraale wateren.

Welker schadelyk vergift Mensch en Vee doodelyk is. De goedertierene Schepper heeft niet toegelaaten, dat 'er veel van deeze wateren geformeerd wierd; ze zyn in zwavelagtige Landen schaars, ja zelfs zeer twyfelbaar bekend, en tot onze groote blydschap in Holland in 't geheel niet.

De derde rang van deeze orde.
Zuure geestryke Mineraale wateren.

Men onderscheid deeze wateren hier door van anderen, dat zy vermengd zyn, met eene zelfstandige geestryke mineraal-stoffe,

Ga naar margenoot+welker vlugge Geesten in meerder hoeveelheid tegenwoordig zyn, dan de zelfstandige Mineraal-stoffe zelve. Dit water is byna zoo ligt als Fontein-water, en word ligter naarmaate dat het langer in een glas opgeslooten blyve. Zy vloeien van zelven uit hunne bronnen, en den boezem der Aarde voort.

Men verdeelt dezelven in deeze volgende Geslagten.

1^ste Geslagt.
Zuure Yzeragtige Mineraale wateren.

Die eigenlyk met geen kennelyke Yzerdeelen, maar slegts met een Yzer-houdend Vitriool vermengd zyn. Dit water is kennelyk aan een saamentrekkenden smaak van inkt, en de zwarte verw, die het met aftreksel van galnooten maakt; als mede daar uit, dat het zig doorgaans aan de boorden van zyne bronwellen, stoffelyk aanzet.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Vlugge zuure yzeragtige Vitriool-wateren. (2.) Eenvoudige Yzer - houdende zuure wateren. (3.) Zuure Alkalyne yzeragtige wateren. (4.) Bitumineuse zuure yzeragtige wateren.

Schoon dit Geslagt, benevens deszelfs soorten, alleen betrekking schyne te hebben, op de bronnen, die uit zwaare Mineraal-gronden ont-springen; zoo kan men egter eenige onzer inlandsche Duinbeekjes, die eene zuure yzeragtitige Okerstoffe, of Guhr, aan hunnen oorsprong

Ga naar margenoot+aanzetten, eenigermaate onderstellen hier toe te behooren, inzonderheid tot de tweede soort. Mogelyk zyn 'er ook, hier te Lande, in de Veengronden, Bitumineuse zuure yzeragtige wateren; en ik twyfel of het Druipsteen-water hier insgelyks niet wel onder te tellen zy.

2^de Geslagt.
Zuure zee-zoutbezittende Mineraale wateren.

Dit zyn wateren, die, behalven de algemeene ligte zoute geesten, welken in de lugt zweeven, of boven het algemeen Vitriool-zuur, (Acidum universale,) nog eene zekere hoeveelheid Zee-zout-zuur of dergelyke andere stoffen bezitten.

Men heeft onder deszelfs soorten. (1.) Het Yzeragtig Vitriool-zuur met Zee-zout vermengd. (2.) Zuur Alkalyn Zee zoutwater. (3.) Onzydige zuure Zee-zout-wateren.

Van deeze soort van wateren, of zuure geesten, is hier boven reeds gesproken. Men vind dezelven in Holland niet in eene vloeiende substantie, of men moest het water, 't welk langs de muuren der huizen en der kelders vloeit, daar onder betrekken; waar uit dan ook de zoute uitslag, die in alle huizen, byzonder op vogtige plaatzen, in menigte, by wyze van fyne staafjes aangroeit, oorspronkelyk is. In dien zin is het in 't algemeen waar, dat veele der bovengenoemde zuure vlugge wateren in onzen Dampkring zweeven.

Ga naar margenoot+3^de Geslagt.
Zuure alkalyne Mineraale wateren

Zyn de zulken, die altoos een vluggen algemeenen Geest bezitten, en een zwavelagtigen vluggen Geest uitwaasemen. Deezen veroorzaaken bestendig, met alle zuure geesten of wateren, eene sterke gesting; welker overblyfzel na de uitwaaseming dezelfde eigenschap behoud: eenige hebben eene vlugge, en andere eene vaste Alkalyne zelfstandigheid.

Deszelfs soorten zyn. (1.) Eenvoudige Alkalyne zuure wateren. (2.) Yzeragtige zuure Alkalyne wateren. (3.) Kalkagtige Alkalyne zuure wateren.

Van deeze soorten zweeven 'er zekerlyk eenige in onze lugt; mogelyk zyn 'er in Holland ook wel kennelyke wateren, die hier onder betrokken moeten worden; en veelligt is de Fontein-bron, door plinius beschreeven, waar van wy hier boven gewag gemaakt hebben, van dien aart geweest: dog nadien het berigt daar van niets volkomen zekers ten deezen opzigte aan de hand geeft, zoo wil ik ook liefst deswegens niets bepaalen.

4^de Geslagt.
Zuure onzydige Mineraale wateren.

Deeze wateren gesten niet met zuure geesten; zy hebben een bitteren smaak, en

Ga naar margenoot+verwen de Syroop van Violieren groen; na de uitwaaseming laaten zy een Zout over, 't welk Cubische of Pyramidaale veelhoekige Cristallen formeert.

Derzelver soorten zyn. (1.) Onzydige eenvoudige zuure wateren. (2.) Yzeragtige onzydige zuure wateren. (3.) Kalkagtige onzydige zuure wateren.

Op deeze Rangschikkende optelling der wateren, welke ik, zoo verre dezelve hier eenigzins nuttig was, naar die van wallerius, heb ingerigt, dog naar myne wyze, en toepasselyk op Holland, verkort; vind men, by dien Autheur, zyne tweede orde der TWEEDE CLASSE, die by ons de tweede orde der DERDE CLASSE zoude zyn; maamlyk de warme Mineraale Bron-of Bad-wateren. Maar vermits wy in Holland geen warme Mineraale wateren hebben, en die geestryke vlugge Mineraale wateren, welken eenigzins ons Land betreffen, reeds hier boven verhandeld zyn; zoo zal ik het, ten aanzien van dit Saamenstel, hier by laaten, met de enkelde schetswyze benaaming in onze Tafel opgegeeven. Zie bladz. 453, by de tweede orde der DERDE CLASSE uitgedrukt: en voorts dit Hoofdstuk doen afloopen, met eene korte aanmerking raakende de Sappen, die als Bysoorten tot een Waterkundig Saamenstel behooren; dat ik in deezen niet gevoeglyk voorby kan, om dat die natuurlyke Sappen zoo wel hier te Lande als elders ge-

vonden Ga naar margenoot+worden. Wallerius stelt ze in deeze Orde voor.

MINERAALE SAPPEN.	PLANTAARDIGE SAPPEN.	DIERLYKE SAPPEN.
1. Guhr.	1. Honigdauw.	1. Bloed.
2. Vitrioolagtige uitwaaseming.	2. Zeep of Plantsappen.	2. Lymige wei. (Lympha).
3. Aard-oly.	3. Harst.	3. Wateragtige wei. (Humor).
	4. Campher.	4. Slymerige Sappen. (Mucus).
	5. Gommen.	5. Olyagtige Sappen.
	6. Harst-gommen.	6. Dierlyke geesten.

Men begrypt ligtlyk, dat 'er, ter vollediger verklaaringe van deeze onderscheidingen der Sappen, eene vry uitgebreider Verhandeling zoude behooren, dan hier plaats kan hebben; vooral, indien men, op 't voorbeeld van wallerius, 'er ook de scheikundige, of door de konst onderscheiden Sappen, byvoegde. My voor tegenwoordig slegts tot het algemeene bepaalende, heb ik omtrent de Mineraale Sappen alleen aan te merken. (1.) Dat het Guhr, beschouwd als een Metaalsap, hier te Lande, aan de Duinen gevonden word; gelyk reeds is aangemerkt by het 1^ste Geslagt van den derden rang, in de eerste orde der DERDE CLASSE. (2). Dat 'er ook zoo van de

Ga naar margenoot+Vitrioolagtige uitwaaseming, by de algemeene omschryving der derde Classe, gesproken is; en verder in de beschryving van het 2^de Geslagt van den tweeden rang, in de eerste orde dier CLASSE, onder het Artykel van de Aardsche Vitriool-wateren. (3.) En dat men insgelyks van de Aard-oly of Peter-oly iets vind by de melding der Bitumineuse of Veen-wateren, in 't gezegde raakende het 8^ste Geslagt van dien rang. De Mineraale Sappen zyn dus in een zekeren zin by de Mineraale Wateren alreede verhandeld, en staan, by de verdere beschouwing der Mineraal-stoffen zelven, nog nader bescheeven te worden; weshalve wy dit gedeelte hier kunnen laaten rusten.

Wat nu voorts de Plantaartige Sappen betreft, deezen zullen nog een kort woord eischen; te meer, dewyl 'er zig in 't vervolg niet wel eene gevoeglyke gelegenheid zal opdoen, om 'er eenig byzonder gewag van te maaken, dan voor zoo verre zulks by een byzonder Plantgewas behoort. Dog van de eerste soorten, te weeten, den Honigdauw, de Zeep, en het Zweet der Planten, is onder de beschryving van den Dauw, Hoofdstuk VI, bladz. 320 en 321, mede al verslag gedaan; des de Harsten en Gommen hier nog alleen ter byzondere beschouwinge overblyven. Sommige Boomen naamlyk bezitten, buiten het Zeepagtige Sap, dat men door kwetzing uit de boomen ziet loopen, eene soort van Sappen, die, of door eene natuurlyke verwydering van den bast

Ga naar margenoot+des booms, of door eene gemaakte opening, uit de boomen druipen, en eindelyk tot eene vaste meerendeels doorschynende stoffe uitdroogen; hoewel sommige dier uitgeloopen Sappen ook wel week blyven. Ze zyn allen brandbaar en ontvlammende: zy smelten in Voorloop, maar nooit in Water, op het welke zy in tegendeel dryven. Niettemin heb ik by ondervinding dat Harst zig met gekookt Lymwater vermengt, en dat dit een zeer vasthoudend Lym is, als het heet gebruikt word; door dien het tevens de vogtigheid, die het Lym anders aantrekt, afkeert.

Men kan de Harstagtige Sappen onderscheiden. (1.) In weeken of balsemagtigen Harst; hoedanigen Harst men aan de toppen der Elzen, Populieren en dergelyken, veeltyds ziet. (2.) En in harden Harst, dien men dikwerf aan de Denne-boomen vind aangezet: ook bespeurt men dien somtyds aan onze Esschen- en Popel-boomen, als mede, dog schaars, aan de Ypen; daar en boven hebben de oude Eiken-boomen al dikwils, hier te Lande, ook een zekeren aangezetten Harst. Onder deeze Harstagtige Sappen heeft men hier, eindelyk, ook nog te betrekken (3.) het Wasch. Dit vind men overal in allerleie Bloemen en Bloemkelken, waar uit de Byen hetzelve in menigte verzamelen, waar van veele Byenhouderyen, in het Gooiland en elders, overvloedige getuigenis draagen; dog eene byzondere beschryving hier van staat in de Ver-

handeling Ga naar margenoot+over de Byen te volgen. Uit de Planten zelven word het, hier te Lande, door Menschen handen niet verzameld: egter komt het my niet onwaarschynlyk voor, dat hier wel Planten te vinden zyn, waar van men ook Wasch zou kunnen vergaderen; gelyk men zulks in Nieuw Engeland van eenige Planten doet, en, zoo als bekend is, doen kan met de Gommen; waar van ons nog een woord te melden-staat.

Gomagtige Sappen noemt men, eene verzameling van taaie meerendeels doorschynende vogten, die zig aan eenige openingen der boomen, als knobbels, aanzetten: dezelven zyn in Voorloop niet smeltbaar, maar wel in Water; en ze ontvlammen niet in 't Vuur. Men heeft (1.) Weeke Gommen; die men, hier te Lande, uit hoofde der koude lugt, zelden vind; ten zy men de Gommen in haare vloeiende aanzetting daar onder betrekke. (2.) Vaste Gommen; deezen vind men hier in tegendeel dikwils, en meest altyd aan de Abricoozen-, Pruimen- en Karsen-boomen: zelfs is deeze Gom, die men, naar den aart der boomen, in zoo veele soorten kan onderscheiden, hier zoo overvloedig bekend, dat dezelve geen meerder berigt behoeve. Wat de Campher betreft, het is onzeker, of'er onder onze Planten Heesters en Boomen zyn, die zulk een byzonder en vlug sap bezitten. De Harst-Gommen kennen wy ook zoo onderscheiden niet; derzelver aart is, dat ze uit een mengzel van Gommen en

Ga naar margenoot+Harsten bestaan. Met alle deeze naauwkeuriger onderscheidingen kunnen wy ons hier, volgens ons bestek, niet wel ophouden: ook laaten we voorbedagtelyk de beschouwing der Dierlyke Sappen tegenwoordig agterwegen: nadien dezelven tot een ander onderwerp behooren; welks ontvouwing, zoo het nodig is, naar onze gedagten, best zal vlijen, by de beschryving der Dieren: te meer, dewyl wy de Dierlyke Sappen niet, zoo als de reeds gedagte Plantaartige en Mineraale Sappen, kunnen aanmerken, als vogten, die van de lichaamen afgescheiden zyn; en men dus tot in het oneindige de Vogten zoude kunnen verdeelen.

't Zy dan mynen Leezeren voor tegenwoordig genoeg, dat ik, tot slot van dit Eerste Deel der natuurlyke historie van holland, met deeze schetswyze Rangschikking der voornaamste onderwerpen van dit Boekdeel, by wyze van Toegift, besluite: om vervolgens, zoo myn arbeid de aandagt der Liefhebberen van de Natuurlyke Historie waardig is, tot het Tweede Deel over te gaan; waar in de Gronden, de Delf-stoffen, de Versteeningen en de Mineraal-stoffen, verhandeld zullen worden.

EINDE.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

voetnoot(*): Het woord Geslagt is wel wat oneigen aan de wateren, dog 't word hier alleen ordeshalve gebruikt, ter onderscheidinge, zoo van de voorafgaande Rangen, als van de verdere soorten.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: bl. 945.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: Zie Elench. Zoophyt., pag. 40. De Nederduitsche Uitgave, bl. 48.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

voetnoot(*): Vergelyk hier mede c.l. scheidius, in Dissert. Protog. leibnitii, pag. 4.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

margenoot+: rangschikking.

Vorige Volgende

Negende hoofdstuk. Waar in de Wateren en Vloeistoffen, in dit Deel verhandeld, in eene Rangschikkende Orde worden voorgesteld.

Tafel der Wateren, en derzelver Geslagten.

De eerste classe. Algemeene zoete, zuivere wateren, of het ongemengde en vrugtbaar maakende water.

Ga naar margenoot+De eerste orde van deeze classe. Algemeen zoet water, 't welk van den Hemel nederdaalt.

De eerste rang van deeze classe. Zoet water, 't welk vloeibaar van den Hemel nederdaalt.

1ste Geslagt.Ga naar voetnoot(*) De Dauw.

2de Geslagt. Mist of Nevel.

3de Geslagt. Regen.

4de Geslagt. Waterstraalen, of Waterbuizen.

De tweede rang van deeze orde Zoet water, het welk saamengestold van den Hemel nederdaalt.

1ste Geslagt. Rym of Ryp.

2de Geslagt. Yzel.

3de Geslagt. Hagel.

4de Geslagt. Sneeuw.

De tweede orde van deeze classe. Algemeene zoete wateren, die uit de Aarde vloeien.

De eerste rang van deeze orde. Leevendige uit de Aarde vloeiende zoete wateren.

1ste Geslagt. Fontein- of Bron-water.

2de Geslagt. Beurtlings opwellend water.

3de Geslagt. Opgestend Fontein-water.

4de Geslagt. Put- of Wel-water.

Ga naar margenoot+5de Geslagt. Rivier-water.

De tweede rang van deeze orde. Stilstaande zoete Aardsche wateren.

1ste Geslagt. Poel-water.

2de Geslagt. Moeras-water.

De derde rang van deeze orde. Zoete Meer-wateren.

1ste Geslagt. Enkel Meer-water.

2de Geslagt. Meer-water, 't welk door de lugt word veranderd.

Ga naar margenoot+3de Geslagt. Meer-water, met sommige lichaamen vermengd.

De vierde rang van deeze orde. Bestaande uit verharde zoete Aardsche wateren, of het Geslagt Ys genoemd.

De tweede classe. Algemeene zoute wateren der Aarde, onder het Zee-water te betrekken.

Ga naar margenoot+Derde classe. De Mineraale wateren.

De eerste orde van deeze classe. Koude Mineraale wateren.

De eerste rang van deeze orde. Vlugge geestryke Hemel-wateren, met Mineraale geesten bezwangerd.

1ste Geslagt. Vlug geestryk hemel-water.

Ga naar margenoot+2de Geslagt. Vlug geestryk hemelsch VI. triool-water.

3de Geslagt. Vlug geestryk alkalyn hemel-water, met phosporike zouten.

4de Geslagt. Vlug geestryk alkalyn hemel-water, zonder phosphorike zouten.

De tweede rang van deeze orde. Vlugge geestryke Aardsche Mineraale wateren, met vaste Mineraale stoffen bezwangerd.

1ste Geslagt. Vlugge geestryke Mineraale wateren, met aardstoffe vermengd.

2de Geslagt. Vlugge vitrioolhoudende Mineraale wateren.

3de Geslagt. Vlugge aluinhoudende Mineraale wateren.

4de Geslagt.

Ga naar margenoot+5de Geslagt. Vlugge alkalyne Mineraale wateren.

6de Geslagt. Vlugge met onzydige zouten vermengde Mineraale wateren.

7de Geslagt. Vlugge ammoniakaale Mineraale wateren.

8ste Geslagt. Bitumineus vlug of zwavelagtig Mineraal water.

9de Geslagt. Arsenikaale Mineraale wateren.

De derde rang van deeze orde. Zuure geestryke Mineraale wateren.

1ste Geslagt. Zuure Yzeragtige Mineraale wateren.

2de Geslagt. Zuure zee-zoutbezittende Mineraale wateren.

Ga naar margenoot+3de Geslagt. Zuure alkalyne Mineraale wateren

4de Geslagt. Zuure onzydige Mineraale wateren.

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs