Logo DBNL
Verhandeling over de redenvoering (1751)

Verhandeling over de redenvoering

(1751)–Francis de la Fontaine–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Beknoopte beschryving Der tooneelen van Europa, Getrokken Uyt Louis Riccoboni, En andere.

Het Italiaens tooneel.

ZEdert het verval der Grieken en Latynen hebben d'Italiaenen even als d'andere volkeren met kleyne schreeden en al tastende getreden eer sy de volmaektheyd van het Tooneel berykt hebben, oft ten minste verbetert de Voorgaende uytspoorigheden. Allen het geene dat voor het Jaer 1500. vertoont is in bezondere Huysen, kan men maer den naem geeven van Pootzen oft kluchten, en niet van Tooneelstukken, en deze waeren opgepropt van onbetaemelykheyd en godloosheden.

Het is zeker dat men van ouds, zelver voor de Jaeren 1500. te Roomen het Lyden van onzen Heere vertoont heeft, naer het schryven van Andreas Fulvius in het Colisé, dat is een Schouwplaets door den Keyser Vespasianus op-

gerecht. Het is niet minder zeker dat het vertoonen van het Lyden Christi teenemael is afgeschaft ende verboden geweest in het Pausdom van Paulus den Derden ontrent het Jaer 1549. maer op wat tyd stiptelyk dat het vertoonen van het Lyden Christi begonstt is, is onzeker, want Criscimboni zegt in syn beschryving der Dichtkunde dat het eerste heylig stuk, dat geschreven ende vertoont is in Italien, het geene van Abraham en Isaac geweest is, gemaekt door Balcari, gestorven 1484. Indien d'Italiaenen ons geen ander tyd-begin van hun Tooneel betreding konne voorbrenge, als dat van het jaer 1449. dat het voorsz. stuk gespeelt zou zyn binne Florence in de Kerke van de heylige Maria Magdalena, volgens het zeggen van Cionacci, mogen sy zig niet voorstellen als de Meesters van het Tooneel; want het is zeker dat de geheymen van het oud Verbond vertoont zyn te Londen in het jaer 1378. ende in Vrankryk 1398. en zelf voor die Jaeren: maer sy grondvesten hun meesterschap op d'instellingen van het Broederschap Del Gonfalone, opgerecht in den jaere 1264. gedrukt binnen Roomen by Bonfadina, Anno 1584. behelsende: Ons

Broederschap hebbende van ouds voor een voornaeme inzetting het vertoonen van het Lyden Christi, wy bevelen dat men in het vertoonen der geheymen van het Lyden onderhouden zal onze voorgaende beveelen, in allen het geene door d'algemeenee vergaedering zal voorgeschreven worden. Dat Paulus den Derden het vertoonen van het Lyden Christi verboden heeft, word maer gehouden geschiet te zyn ten aenzien der Schouwplaets het Colisé, want men ziet uyt de nieuwe instellingen van het zelve Broederschap, 35. jaeren naer het verbod van den zelven Paus, dat de Broeders de vryheyd hadden het zelven te vertoonen, en lang te voren vertoont hadden.

Het vertoonen van heylige stukken is in Italien in gebruyk geweest tot het jaer 1660. te weten, hondert elf jaeren naer het Pausdom van Panlus den Derden, niet alleen in bezondere Huysen, maer dikwils in de Kerken, om de feest te vieren van den Heyligen, wiêns naem sy voerde.

Wat aengaet de andere Tooneelstukken, het Genoodschap van Zienna, is d'eerste geweelt die door haer voorbeeld al d'andere heeft opgewekt om goede Tooneelstukken te maeken, en

de zelve te vertoonen. Dit gebruyk is gevolgt geweest de gansche seventiende Eeuw. Wat het Italiaens stoffelyk Tooneel raekt van onsen tyd, ik gaen den Lezer van den zelven, en van d'Aenschouwers een denkbeeld geven.

In meest alle de steden van Italien zyn d'Aenschouwers onstuymig, en gerucht maekende. Sy zyn driftig in hun toejuyging, en schreeuwen luydkeels Viva, als sy een Dichter oft Tooneelspeelder willen eer aendoen. Indien het Stuk oft Tooneelspeelder hun mishaegt, sy roepen met kracht, Va dentro. By wyl gebeurt het dat sy om te meer hun verontwaerdiging te laeten blyken, hem overlaeden met Schimpwoorden, zelf Appelen op het Tooneel werpen. In tegendeel worden de geene, die verdiensten hebben, geacht ende geprezen, de geruchtmaekers zyn stil en gerust, als het Stuk en de Tooneelspeelders hun behaegen.

Daer zyn steden nochtans als Genua, Lucques en Florence, daer d'Aenschouwers vreedzaem zyn, maer die hun verachting toonen, met niet weder tot de Vertoonplaets te keeren

De Tooneelen in Italien zyn prachtig, hebben gemeynelyk vier ryen van

afgeschote Kamertiens, boven dat is'er een vyfde onder d'eerste, die den omvang van het ruym maekt.

Te Venetien is een Tooneel met seven ryen die den naem voert van den H. Sumuel. 't ls het gebruyk in Italien, dat men de Tooneelen den naem geeft van de Kerspelen daer sy gebouwt zyn.

Gemeenelyk hebben de Tooneelen van Venetien 24. en zelver 30. Kamertiens op ieder rey, indervoegen dat men over de 1400. Menschen, alles vol zynde, in de Schouwburg plaetzen kan. Het groot Tooneel van Milaenen is een van de ruymste van gansch Italien: maer geen kan by dat van Parma vergeleken worden, Dit heeft, als de Tooneelen der Romynen, geen reyen, maer alleenelyk Trappen oft Richels, van achter verheven.

Men mag te Venetien gemaskeert in de Schouwburg verschynen, en dit is een groot gerief voor d'Edele, en Raedsheeren van Venetien, zelf voor den Doge, sy zyn ontslaege van het kleed te draegen dat hun hoedanigheyd oft ampt te kennen geeft. Wat de stukken raekt die in Italien vertoont worden, zedert de jaeren 1500. mag men zeggen dat d'Italiaenen, een eeuw gedue-

rende, een goed Tooneel voerde, zelf de eenigste, die men bybrengen kan van die tyd, die zoo ten aenzien der wyse van speelen, als van het goet oordeel, tot voorbeeld gedient heeft aen de geene die naer hun gekomen zyn. Ontrent het midden der seventiende Eeuw hebben de Spaensche Tooneelstukken d'overhand gekregen, en de plaets genomen der goede Treur- ende Kluchtspeelen.

Want in de laeste Jaeren der voorgaende Eeuw was d'ongereltheyd zoo groot, dat sy verwierpen al't geene van goet oordeel en van groote Mannen gemaekt was.

Deês uytzinnigheyd der geesten heeft zig gestilt, ende men heeft zedert de jaeren 1700. groote verstanden en van goeden smaek zien te voorschyn komen, die door hun werken over al het goet oordeel hebben doen herleeven: schoon dat hun Tooneel niet ryk en is in goede stukken, indien men hun wilt vergelyken by de Fransche, spaensche en Engelsche Tooneelen, die jaerlykx door Nieuwigheden hun Getal vergrooten.

Deze schraelheyd komt zonder twyfel voort om dat de Tooneelstukken

aen de Maekers geen winst bybrengen. De Luyden van geest die veetlyds niet te zeer door de Godinne van het geluk begunstigt zyn (want het schynt dat sy vermaek schept haer gunstig te toonen aen onwetende) hebben liever eenige fransche stukken te vertaelen, als nieuwe te maeken.

Ik laet my voorstaen dat indien d'Italiaenen naer het Voorbeeld van andere Toonneelen in Europa, de Dichters beloonde, dat men van hun goede stukken zou zien aen den dag komen, want Lof en Loon zyn de beweegers der geesten.

Voor het overig, indien de goede Tooneelspelen in Italien ten eynde gongen daer zal altyd een flag van Tooneelspel in zwang blyven, die wel dezen naem niet verdient, en die men maer Poetzen heeten mag, en die sy voor de vuyst speelde, naer het verval der Latynen, in het begin swak en ontuchtig, nu scherpzinniger en eerbaerder geworden. 'T is te vermoeden dat deze altyd behaegen zal, maer zonder achting, om dat die afhangt van de begaeftheyd van den Vertoonder.

De Franschen lieten zig voorstaen dat d'Italiaenen maer goet waeren tot

poetzemakery: want Moreri en allen de geene die deze stoffe verhandelt hebben, spreeken noyt als van Poetzen door d'italiaenen voor de vuyst gespeelt door gemaskeerde: om dat sy in der daed in Vrankryk geen ander onder de Regeering van Hendrik den derden ontrent het Jaer 1578. gezien hadden, daer het nochtans zeker is dat men vind in de Verzameling alleen der Boekken van het Vatikaen 235. wereldsche Treurspeelen, 500. Kluchten, 237. Herdersspeelen, 120. blyeyndende Treurspeelen en 405. heylige oft Zedespeelen, alle gedrukt van de Jaeren 1500. tot 1660. zonder de geene die niet gedrukt zyn, en zonder de geene gedrukt naer de Jaeren 1660. Daer en boven zyn sy gevallen in een ander dooling ten aenzien der Tooneelspeelders, geloovende dat die maer goet waeren voor Spotspeelen, en onbequaem voor het zielroerende, en het groots: maer deze meening is verydelt door eene Bende Italiaensche Tooneelspeelders te Parys aengestelt in het Jaer 1716. De vertooningen die sy gegeven hebben der Treurspeelen van Merope en Andromachus in italiaensche Vaerssen, de blyeyndende Treurspee-

len van Hercules, Zamzon, het Leven is een Droom, en van veele andere, hebben doen zien en bekennen dat sy zoo wel als andere Volkeren bequaem waeren om het groots, en het zielroerende te speelen.

Men ziet in Italien, 'tgeen niet gemeen is by andere Volkeren. Hun Bendens zyn noyt sterker als twelf, onder de welke daer vyf zyn, den Scaramouche daer in begrepen, die het Bolonees, Venetiaens, Lombaerds en Napolitaens spreeken, en ondertusschen als het op een Treurspel, daer veel perzoonen vereyscht worden, aenkoomt, ieder stelt zig te werk, zelf doet Arlequin syn Momaenzicht af, en sy voeren al hun Reden in goede Romynsche Vaerssen.

Dit is een verdienste die men moet bekennen eenig te zyn in d'Italiaenen, dewyl in de Bendens van andere, die gemeenelyk ten minste 24. sterk zyn, elk maer de Rolle speelt daer de natuer en de konst hem bequaem toe gemaekt heeft; ende 't is iet bezonders eenen ofte twee t'ontmoeten die men tot verscheyde Rollen der Stukken bequaem vind.

De tooneelstukken in zang.

IN den beginne van het Tooneel in Italien, is den Zang altyd vermengt geweest met de Redenvoering, maer naer den tyd verandert. Men begon met het doen zingen der Chooren, vervolgens de Voorreden, de Tusschenspeelen en Nareden, en dus zyn allengskens, alhoewel sy by tusschen val tot het gebruyk der oude gekeert zyn, en den Zang hebben laeten vaeren, de Tooneelstukken in Zang, in zwang gekoomen.

D'italiaensche Schryvers hebben ons den tyd niet konnen verzekeren der geboorte van hunne Zangstukken: maer zonder ons daer over op te houden, zullen wy beginnen met het Tooneelstuk in Zang die den Raed en vrye Staet van Venetie gegeven heeft in het Paleys van den Doge aen Hendrik den Derden Koning van Vrankryk, toen hy uyt Polen koomende, door Venetie trock in het jaer 1574 Ik zal niet onderneemen de telling te doen van al de Tooneelstukken in zang die zedert een Eeuw verscheenen zyn op de Tooneelen van Venetie, men zal konnen oor-

deelen hoe zeer de zelve in trek zyn, als men weet dat'er te Venetie op zekeren tyd, alle daegen gespeelt word op ses Tooneelen te gelyk. De kosten die de Venetiaenen gedaen hebben voor deze slag van vertooningen, zyn onbeschryvelyk. Men mag zeggen dat niemant in Europa immer de pracht en kostelykheyd zal evenaeren met de welke de Tooneelstukken in zang te Venetie uytgevoert zyn. Men spreekt daer nog van een Tooneelstuk, Den Herder van Amphise, vertoont op het Tooneel van den H. Chrysostomus 1695. In het zelve zag men het Paleys van Apollo van een schoone en groote bouwing, gansch gemaekt van Cristaelen van verscheyde verwen, die geduerig draeyde: het Licht dat achter deze Christaelen geplaetst was, deed uyt de zelve zulk een menigte van straelen schieten, dat geen Aenschouwer bequaem was de glans te wederstaen.

De twee Bibiena's vermaerde Bouwmeesters en Schilders hebben doen zien aen heel Europa door hun Tooneelverciering dat men zonder werktuygen een Tooneel vercieren kan. Ziet hier een Voorbeeld. In het Tooneelstuk van Katon van Utiquen vertoont in den

jaere 1701. Den Keyser ontrent de stad genadert zynde met syn leger, hadden d'Inwoonders op de boord van het Water een feest bereyd. Den grond van het Tooneel verbeelde een Landschap, in het midden van het welke men in de Lucht een Bol zag, verbeeldende een Wereldkaert, die onder het geluyd van Trompetten en Speeltuygen allengskens naer het voorste van het Tooneel quam zonder dat men eenige koorden oft werktuygen gewaer wird. In den stond dat die Bol genadert was voor den Keyser, zag men den zelven zig openen in dry stukken, verbeeldende de dry deelen des Werelds in die tyd bekent. Het binnenste van die Bol was slonkerende van Gout, en Gesteenten van verscheyde verwen, en besloot in zig veel Musikanten. Dit is al dat het Tooneel doen kan, te weten met konst de koorden en yzers voor d'oogen der Aenschouwers bedekken. De Tooneelspeelders konnen zomtyds door hun konst zoo de Natuer nabootzen dat sy d'Aenschouwers doen gelooven waerachtig te zyn het geen sy zien; maer de Zangers hebben moeyt om daer toe te koomen, in der daed het is gansch moeyelyk om de Gramschap, de Droef-

heyd, en de Dood zelf met den Zang doen over een te koomen. Het wezentlyk voorwerp van het Tooneel is de Menschen te verblinden, en daer toe kan men niet als door de waerschynelykheyd geraeken, Wat d'Italiaensche Zangkund raekt, men moet bekennen, dat die in het midden der voorgaende Eeuw tot den hoogsten trap der volmaektheyd gekoomen was. Getuygen zyn de Werken van Scarlati den Vader, van Benoncini, en veel andere uytnemende Meesters, maer zedert dertig Jaeren is die groote achting by de Vremdelingen zeer vermindert: om dat men in de plaets van het schoon en eenvoudig het geweldig gestelt heeft. Die d'uytdrukking en de waerheyd, die sy in d'andere vonden, beminnen, vinden in deze niet als moeyelykheyd en bezonderheden. Sy verwonderen zig in der daed over de wonderbaerlyke bequaemheyd der Zingers, zonder daer van geraekt te zyn. Sy zeggen dat het de stand der Natuer overhoop werpt, een Stem tot uytvoering te dwingen het geen met moeyt een Viool oft Hobo doet.

Wat de Zingers raekt, d'Italiaenen hebben, door den middel, by hun in

gebruyk, om Stemme te maeken, als men zien kan in myn Verhandeling over de Redenvoering Pag. 16. uytstekende Zingers, zoo door de schoonheyd der Stem, als door de snedigheyd van den Zang.

Het Spaens tooneel.

MEn zou konnen verzekeren dat de Spaniaerds d'eerste geweest zyn die geschreven hebben voor het Tooneel, indien het niet blyklyk was dat zedert het verval der Latynen en Grieken het Tooneel betreeden in Italien noyt opgehoudan had: wel is waer dat de Poetzemaekers en Quakzalvers veel deel in die volherding gehad hebben. Dit is echter zeker dat sy betwiste konnen met d'andere Volkeren de vernieuwing oft d'herstelling van het waere Tooneel. De Beschryving van Spanien levert ons zeer oude schriften van hun eerste Speelen die sy Entremesses oft Journados noemde. Deze Entremesses wirden gespeelt op Kruysstraeten en openbaere plaetzen ter gelegentheyd van een Heylige oft wereldsche Feest, als een Kerkwyding, een Inkomste oft groot Houwelyk. Dit tyd

verdryf, maer ingestelt om het gemeen Volk op te houden, heeft plaets gemaekt aen het Schouwspel en goede Tooneelstukken: maer van dees verandering is geen tyd bepaeling, alhoewel dat het zeker is dat sy konnen roemen d'eersle te zyn die het Tooneel tot die stand, daer wy het heden in zien, gebrocht hebben, en sy konnen dees verbetering rekenen van het midden der vyftiende Eeuw: in plaets dat d'Italiaenen het zelve maer konnen doen van het begin der sestiende, en de Fransche ten eynde der feventiende, te weten in den tyd van Moliere.

De Spaensche Tooneelen hebben een zeldzaeme gedaente, sy zyn schier vierkant, en hebben dry ryen, alleen Kamertiens op d'eerste, gescheyden als in Vrankryk door yzere Tralien. Het Kamertie recht over het Tooneel boven de deur die naer het ruym leyd, word Stads-kamertie genoemt, om dat het altyd bezet is met eenen der Regidores oft Oppervoogden der burgerlyke Regeering. Onder dit Kamertie, en al dat recht op het Tooneel ziet, zyn Trappen van achter verheven, men noem. die Cazuela, op de zelve zetten zig de Vrouwen. Onder die Cazuela nevens

de deur van het ruym zyn twee donkere Kamertiens die men noemt Alexeros, in een van de zelve zet zig een koninglyk Rechter, hebbende syn gevolg voor hem in eenen kleynen omvang die in in het ruym komt. Hy neemt die plaets als het Tooneel belemmert is met veel toestel, die zommige Stukken vereysschen; anders is hy op het Tooneel op eenen Stoel met dry à vier Hapscheerders achter hem. Boven d'eerste rey zyn kleyne Kamertiens op de twee zyde Banes geheeten, daer de Perzoonen, die niet willen gezien worden, zig in plaetzen. Van voor boven d'eerste reye zyn Trappen als de Casuela, genoemt Tertulia; 't is daer dat de Moniken en Priesters hun voegen. Op de twee zeyden van het ruym zetten zig de Mans op bancken van achter verheven, daer sy opklimmen met vyf trappen. In het Patio oft ruym zyn banken. Voortyds was het dak open boven het ruym, indervoegen dat d'aenschouwers blood waeren aen den regen en andere ongevallen der Lucht.

Het is zeker dat de Spaniaerds in, het getal van Tooneelstukken ver d'andere Volkeren te boven gaen, sy hebben, zonder opsnyden, meer Tooneelstuk-

ken als d'Italiaenen en Fransche zae men. Dit zal den Lezer vremd voorkomen, maer niet als ik hem zeg dat men in d'oude dagboeken der Tooneelen ziet, dat'er 1500. door Lopes de Vega Carpio alleen gemaekt zyn. Dit kan betwist worden: maer niemant kan betwisten de 312. die ons van den zelven nog overblyven in 26. Boekken gedrukt. Door Don Pedro Calderon de la Barca zynder gemaekt 180. zonder de geene die niet gedrukt zyn. Door Gabriel Telles 60. Door Don Pedro Peres de Montalban 48. Daer zynder geen die voor het Tooneel werkte, die minder als 24. stukken gemaekt hebben.

Men vind 600. Autos Sacramentales, dat zyn heylige Tooneelstukken die sy vertoonen op zekeren tyd van het jaer, bezonder op H. Sacrament-dag. Sy gelyken niet aen de Tooneelstukken die het Lyden Christi oft de levens der Heylige verbeelden: het zyn byspreukige Werkken. Don Pedro Calderon word gehouden voor den besten onder de Dichters die gewerkt hebben in die slag. De Verbeeldenis van deze stoffe is verbloemt, de geheugenis, den wil, de Kerk, het Jodendom, het Heydendom word verbeeld door Perzoonen.

Ik zal hier een tot Voorbeeld geven. De Speelders zyn de Doorne, den Moerbezie, de Ceder, Amandel en Olyveboom, het Korenaer, den Wyngaerd en den Laurier. Twee Engelen op het Tooneel komende, spreeken dese Boomen en Planten aen. Sy verklaeren dat een van hun een Vrucht, zoet en wonderbaer, zal voortbrengen. Sy nooden hun tot een goddelyke stryd, om de kroon, die een van deês twee Engelen in d'hand heeft, en die hy ophangt aen een der zeyde van het Tooneel, te verdienen. Sy geven hun het vermogen om te spreeken, en gaen henen. De Boomen spreeken en zyn verwondert.

De Cederboom komt op het Tooneel met een stock in d'hand by wyze van een Kruys. Al d'andere Boomen staen verbaest een Boom te zien die sy niet kennen. Hy doet een leensprenkig verhael van de Schepping des Werelds, de Menschen, Beesten en Gewassen. Hy zegt hun dat sy een Koning moesten hebben even als de Visschen der Zee, de Lucht en d'Aerde, daer by voegende dat hy zig niet vlyt verdiensten te hebben tot deês voortreffelykheyd: maer dat hy zal oordee-

len wie van hun die waerdig is, en hy vertrekt.

De Boomen en Planten die op het Tooneel blyven, toonen hun beledigt dat een Vremdeling zig het recht aenmatigt hun Schydsman te zyn. De Cederboom verschynt andermael, stelt voor aen ieder Boom en Gewas het ingeven van een Verzoekschrift, behelzende hun reden en eygenschappen, dit word volbrocht.

Vervolgens komt de Cederboom te voorschyn met een Kruys, doorvlochten van Ceder, Ciper en Palmtakken, De Boomen en Gewaffen verdeelen zig onder een om het gewaent geweld hun aengedaen door de Ceder, zig noemende hun Scheydsman. De Doorn word toornig, vraegt aen de Cederboom wie hy is: maer geen antwoord krygende, geraekt hy in gramschap, en zegt; dat hy alleen bequaem is een Boom, in het land onbekent, te vernielen. Hy neemt hem vast, de Cederboom schreeuwt, en zegt dat men hem het lichaem verscheurt, en in den zelven stond vloeyt'er bloed uyt het Cruys. De Boomen en Gewassen zyn verbaest, de Ceder zegt, dat hy met dit bloed heel d'Aerde zal besproeyen. Het Ko-

renaer en den Wyngaerd naderen, en vallen neder. De Cederboom dees ootmoedigheyt ziende, zegt hun:

 
Mits gy gevoelig in ootmoedt,
 
Ontfangt myn Lichaem en myn Bloedt,
 
Zoo word voortaen in u bevat
 
Alleen deês goddelyke Schat.

De Doorn', die bebloed en wanhoopende op het Tooneel blyft, ziende dat de Boomen van hem verschrikken, geraekt aen't kermen en klaegen. Het Cruys verschynt in de lucht, de Boomen verzoeken de Cederboom te verklaeren wie de Kroon verdient. Hy zegt dat d'ootmoedigheyd die alleen verdient heeft, en hy noemt het Korenaer en de Wyngaerd. Dus eyndigen de Autos Sacramentales der Spaniaerden met een gedacht dat betrekking heeft op het H. Sacrament.

In het vertoonen der Spaensche Stukken is een groote geschiktheyd, schoon dat sy geen Toejuyging waerd zyn, schoon dat'er redens zyn om luydskeels te laggen, noyt word d'uytvoering gestoort. d'Aenschouwers geven hun genoegen te kennen als eertyds by d'Oude en nu by de Fransche met hand geklap. Indien een Stuk niet wel gemaekt is, oft qualyk vertoont door de Speel-

ders, men wacht tot het eynde om het oordeel te stryken: indien het behaegt, sy schreeuwen in wanorder en vraegen een tweede Vertooning voor den anderen dag, en om alle ongebondentheyd te beletten is'er altyd een Alcalde corte tegenwoordig, verzelt met Hapscheerders als hier voren gezeyt is.

De Spaensche Tooneelspeelders die in hun uytdrukking de waerheyd zoeken, zyn groote Navolgers van de Natuer, niet alleen in hun Redenvoering maer ook in hun beweegingen: maer zonder de statigheyd te verlaeten die den Spaniaerd aeuwyst, en syn Geslacht afmaelt.

Riccoboni, eenen van d'uytstekenste Tooneelspeelders van Italien en Vrankryk, verhaelt dat hy te Roomen de Redenvoering gehoort heeft van een Spaens Tooneelspeelder, dat hem verbaest heeft, alhoewel dat syn kleed niet voordeelig was tot een goede Redenvoering (want hy had niet aen't lyf als een swarte linne keel, met de welke hy een Bedevaert was komen doen te Roomen) hy antwoorde aen Riccoboni, die syn Verwondering liet blyken over syn goede Redenvoering, dat hy eenen van de middelmatige van syn Land was.

Het Fransch tooneel.

HEt begin van het Frans Tooneel is niet zoo twyfelachtig als dat der Italiaenen en Spaniaerds. Het is Zeker, gelyk wy in het hoofdstuk van Italien gezeyt hebben, dat het Lyden Christi vertoont is in den jaere 1398. te Saint Maur. Wel is waer dat zekeren Schryver syn krachten inspant om te toonen dat de geheymen van het Lyden lang te voren vertoont zyn uyt een gebod dien aengaende gegeven door den Ampteling van Parys. Het kan waer zyn: maer wy zullen dat overstappen, gelyk ook dat van den Heyligen Thomas van Aquinen, die geleeft heeft in de twelfste Eeuw, die de voorstel onderzocht heeft, oft de geene niet zondigen die Kluchtspeelen speelde. Ondertusschen moet men niet gelooven dat hy heeft willen spreeken van de geschreve Tooneelstukken, dewyl in syn tyd en misschien veel Eeuwen voor hem niet in gebruyk was als Stukken voor de vuyst te speelen, en die, als ik nog gezeyt heb, heel ongebonden en goddeloos waeren.

Wy konnen bewyzen dat onder de

regeering van Karel de Groote Keyzer en Koning van Vrankryk, die leefde in d'achste Eeuw, de Kerkvergaderingen van Mentz, van Tours, Reims en Chalons, verboden aen de Geestelyke de speelen der Guychelaers by te woonen. Deês wirden gestelt onder het getal der eereloose, ende het was niet geoorlooft de zelve in recht te doen dienen. Hier uyt blykt dat het Tooneel gesloten naer het verval der Latynen, weder begonst heeft in Vrankryk en Italien door het spel der Quakzalvers en Poetzemaekers, op de straeten en openbaere plaetzen. Naer deze Vertooningen die door d'inzetting van Karel de Groote eerloos en onkuysch verklaert zyn, zyn gevolgt de Boertdichters en andere. Deze zyn als d'eerste in verachting gekomen, en uyt het Hof gebannen door Philippus Angustus. Maer sy vonden middel zig neêr te zetten te Parys in de straet der Guychelaers, hedendaegs genoemt de Veelspeelders-straet: maer in den zelven tyd wird hun verboden door den Ampteling van Parys 1341. en 1391. iet te zeggen oft te zingen dat ergenis baeren kon. Deês Guychelaers daer over t'ontvreden, hebben van gedaente

verandert, en zig begeven tot het maeken van gevaerelyke en verbaezende greepen met Degens. Naer allen dit ben ik niet verwondert dat men de Tooneelspeelders in Vrankryk de Begraeffenis wygert: maer dat diende afgeschaft, dewyl de geschrevene Stukken hedendaegs vol Zedeleer steken, en tot de volmaektheyd gekomen zyn bezonder in Vrankryk: dat daer en boven het Tooneel noodzakelyk is in een groote Stad, het houd het gemeen vermakelyk op, 't is een uytrusting voor Luyden van oeffening, en een eerelyke tydslyting voor wereldsche, het spaert het Gelt der Kaert en Teerling-speelders, het schorst den Achterklap der Vrouwen op, de Dronkenschap, 'tgeraes en het swieren der Jongheyd. In Spanien stelt men de Tooneelspeelders als andere Mensachen ter Aerde, in Engeland rechten men die Praelgraeven op, en in Vrankryk wygert men hun de Begraeffenis.

In het Jaer 1402. hebben zommige Perzoonen, na dat hun door den Ampteling van Parys verboden was eenig Spel te speelen in Perzoonagien, het zy de Levens der Heyligen oft anderzins zonder verlof van den Koning,

een Broederschap opgerecht, dat doot opene Brieven van den 4. December bevestigt is door Karel den VI. Deze hebben het Tooneel van het Gasthuys der H. Dryvuldigheyd opgerecht, op den zelven zyn slukken van Zedenleer en Godvruchtigheyd gespeelt. Franciscus den Eersten heeft de Vryheden van het zelve Broederschap bevestigt door opene Brieven hun gegeven in Januarii 1518: maer sy hebben genootzaekt geweest hun Tooneel af-te-breken, ter oorzaek dat het Oppergerechthof had bevolen dat het Huys der H. Dryvuldigheyd moest tot een Gasthuys dienen, om dat een algemeene ziekte zig in Parys openbaerde: maer alzoo de Broeders welhebbende waeren, hebben sy het oud vervallen huys van den Hertog van Bourgonien gekocht, en daer een Tooneel gebouwt. Deze oprechting is bekrachtigt door het Parlement den 19. November 1548. op bespreek nogtans niet te vertoonen als wereldsche, eerbaere en geoorloofde stukken, geen Heylige oft het Lyden Christi, met verbod aen andere niet te mogen speelen in Parys oft in deszelfs Voorsteden als tot winst en baet van het zelve Broederschap: maer deze zig

inbeeldende dat het niet betaemde aen de waerdigheyd van den naem die sy voerde, wereldsche stukken te vertoonen, hebben hun Tooneel en vryheden verkocht aen een bende Tooneelspeelders, twee Kamertiens voor hun houdende, waer van sy in bezit gebleven zyn zoo lang hun Vryheden bestaen hebben. Hier ziet men de Koningen een Broederschap, oft om beter te zeggen, Tooneelspeelders begunstigen, met voorwaerden altyd van niet te vertoonen dan het geene betaemelyk is: nochtans worden van den anderen kant die Perzoonen, noodig tot het burgerlyk leven, met smaed overlaeden, het schynt dat de Godsdienst en de Staet verschillende belangen hebben.

Het is te verwonderen zegt Riccoboni dat het Frans Tooneel zoo slecht, geweest is, gelyk men zien kan uyt de nagelaete Stukken van die tyd, als uyt de getuygenis der Schryvers, tot de Jaeren 1650. in de tyd zelver van Corneille. Men schryft dit toe aen d'onwetentheyd van den tyd. Die onwetentheyd heeft wat lang geduert, want daer zyn hondert Jaeren verloopen zedert het opbouwen van het Tooneel van Bourgogne en de geboorte van

Corneille en Moliere; den eersten geboren 1606. en den anderen 1621. Het kan waer zyn: maer ik geloove dat de burgelyke Oorlogen, die Vrankryk in die tyd verscheurde, daer groot deel in hebben, gelyk in de Nederlanden de Beroertens de Tooneelen hebben doen sluyten, en de vertooningen opschorsse.

De twee Corneille's en Racine zyn d'eerste geweest die d'oogen der Aenschouwers geopent hebben, waer door sy het waer Tooneel gekent hebben, het groots in den eersten, en het naturelyk in den tweeden.

De Kluchtspeelen hadden niet min de verbetering noodig als de Treurspeelen, niet tegenstaende dat sy die aen d'Aenschouwers voorgestelt hadden onder een betaemelyker gedaente als hun voorzaeten. Het moest een Moliere zyn tot verbetering van het Tooneel en van den goeden smaek in de Kluchtspeelen. Hy verscheen voor d'eerste reys te Parys in het Jaer 1658. deed zig kennen door synen Onbezonnen, door syn Verliesde Spyt, het jaer daer naer brocht hy op het Tooneel syn Beleggelyke gemaekte Taelspreekerssen, gevolgt door den Ingebeelden Horendraeger, en de Schoole der Mannen. Door

deze Stukken, die niet aen d'oude, nog aen de geene van die tyd geleken, wird hy aenzien voor een uytstekend Kluchtmaeker: in wiêns Stukken, naer thienmael herlezens men altyd nieuwe schoonheden vinden zal.

Men rekent zedert de Jaeren 1500. tot 1600. 147. Tooneelstukken, zoo Treur- als Blyspeelen, en tot de jaeren 1700. 1188. Stukken van allen slag. Zedert de jaeren 1700. heeft Vrankryk over de 400. Stukken in het licht gebrogt. Indien d'Italiaenen in 150. Jaeren alleen hebben voortgebrocht een mael zoo veel stukken als de Franschen in 180. jaeren, 't is daerom niet te gelooven dat Italien Vrankryk te boven gaet. Het beste dat Italien gemaekt heeft in 250. jaeren in Tooneelstukken, kan niet vergeleken worden by het geene Vrankryk heeft te voorschyn gebrocht alleen in den tyd van 120. jaeren. Indien men bemerken wilt hoe Vrankryk gevoordert heeft zedert 80. à 90. jaeren van de zeyde van het goed oordeel, het naturelyk en het verstand: maer om recht te doen aen deze twee Volkeren, zal ik zeggen, dat my het Frans Tooneel het volmaekste dunkt van heel Europa, ende in alle landen

daer men van goet oordeel is, ziet men altyd een Frans Tooneel en een Italiaens Opera.

Van allen tyd hebben d'Aenschouwers in Vrankryk, te weten die van het ruym, onstuymig geweest. Lodewyk den XIV. nam voor in de Schouwplaetzen de betaemelykheyd en stilte te doen heersschen, om dit oogmerk te beryken, gaf hy, boven de gewoonelyke Wacht, een gebod, door het welke alle Perzoonen, die in de Schouwplaets door fluyten oft door het maeken van eenig gerucht de Vertooning zoude stooren, aenstonts in Gevangenis zoude gebrocht worden, en daer moeten blyven een Jaer en eenen dag, en dit bevel wird van tyd tot tyd door den Onder-ampteling der Stads regeering vernieuwt.

De Tooneelen in Vrankryk hebben niet meer als dry Ryen, verschillende van die van Italien door Banken in den grond van het ruym die achter verheven zyn tot aen d'eerste rey, genoemt Amphitheatre. Sy zyn het zelve als in de Nederlanden: want in het maeken van het Groot Tooneel in Brussel en Antwerpen, heeft men de gestalte gevolgt der geene van Vrank-

ryk; zelfs zynder Fransche Bouwmeesters op ontboden geweest. De eerste Kamer aen de rechte zyde word die van den Koning genoemt, en dat aen de slinke der Koningin met al de volgende voor hunnen sloot.

Het eerste Italiaens Opera gezongen in Parys is geweest in den jaere 1645. waer van al de Zangers, Bouwmeesters en Werkluyden uyt Italien ontboden waeren door de Cardinael Mazarin.

Het eerste Frans Opera 1672. deze waeren gelyk aen die van Italien boven al ten aenzien der beweegkunst werken: maer dewyl hedendaegs d'Italiaenen die hebben laeten vaeren, zoo is 't in Vrankryk alleen dat het gebruyk der bewegende kunstwerken behouden is.

De Tooneel-cieraden zyn schoon van het Opera: maer sy konnen by die van Italien niet vergeleken worden om dat de kleynheyd van het Tooneel niet toelaet die zoo groot en uytgestreekt te maeken als op de ruyme Tooneelen van Venetie en Milaenen; maer den Dansch vergoed het geen daer ontbreekt van de zeyde der Tooneel-vercieringen. Gansch Europa kent de bequaemheyd en het goet oordeel der Fransche voor den Dansch, in't alge-

meen word hy bemint en gevolgt. Ondertusschen zyn de gevoelen verdeelt, den eenen geeft voor dat het waere en schoon Danssen zig verliest, en laekt het hoog springen bezonder in Vrouwperzoonen, den anderen pryst dit meer als d'effe been-beweegingen, en d'aerdige swier van het Lichaem. Wy zullen niet ophaelen wie gelyk heef, want dit alle hangt af van iders zinlykheyd.

Het Engelsch tooneel.

INdien het Engelsch Tooneel niet zoo vroeg begonst heeft als de andere, men moet bekennen dat het de andere zeer na gevolgt heeft.

De eerste Tooneelsche Vertooningen in Engeland hebben hunnen Oorsprong als de Tooneelen van Spanien, Italien en Vrankryk uyt de Poetzemakers, die door het land swerfde zonder schaemte en ingetogentheyd.

Eduard den Derden, wiens Regeering begon in het Jaer 1015. en eyndigde 1038 beval door een besluyt van het Parlement, dat een Vergadering van Perzoonen, genoemt de Vagranen, die door de Stad een Mommespel hadden aengerecht, zoude gegeesselt wor-

den buyten Londen: om dat sy verergerende dingen vertoonde in de Herbergen, en andere plaetzen, daer het gemeen volk vergaederde.

Naer zulk een dadelyk en streng Vonnis durf niemant in Londen oft in het ryk verschynen van allen die dusdanige Schouwspeelen hadden opgerecht: sy waeren genoodzaekt hun te dekken met de mantel van Godsdienst; dus zyn de Heylige Vertooningen in Londen, even als in Parys, begonst.

De Tyd-boekken van Londen spreeken van een Wereldsche Vertooning, die men in 't algemeen in Engeland zegt de eerste, die men gegeven heeft, te zyn, den 4 Mey 1520.

Den Koning Hendrik, den Achtsten deed een Mommespel bereyden, en gaf last tot het oprechten van een Tooneel in de groote zaele van Greenwich. Den Koning, de Koningin, en allen de Heeren verscheenen in de Vertooning van een goed stuk van Plautus.*

Men moet dan gelooven dat men zedert de Jaeren 1378. tot 1520. binnen Londen noch geen wereldsche Tooneelstukken gezien had, gescheyden oft gevoegt met de Vertooningen der

geheymen, als in Vrankryk. Het eerste Treurspel is gespeelt geweest voor de Koningin Elisabeth in Innertempe. in het Jaer 1596. gaf de zelve opene Brieven aen een Bende Tooneelspeelders, waer van d'Aenleyder was Guilliam Shakespaer, die syn erfgoed verteirt hebbende, het ambacht van Dief ter hand genomen: maer de kastyding vreezende, zig na Londen begeven had, die een Stuk maekte dat de Koningin zoo behaegde, dat sy die noemde haere Dienaers, en d'oprechting aenwees van een Tooneel.

Jacobus den Eersten, navolger van Elisabeth bevestigde door een instelling de vryheden van deze Tooneelspeelders. Het is te verwonderen dat de Treurspeelen in Engeland hunnen aenvang genomen hebben met al het geene dat schroomelyk is, niet tegenstaende dat zommige Schryvers hun een ander gedaente hebben trachten te geven, en dat zulkx daer noch in swang blyft. Louis Riccoboni zegt, naer d'oorzaek daer van nauwkeurig onderzogt te hebben, syn gevoelen. Men kan niet twyfelen oft de gewichtigste Opmerking van een Tooneeldichter is aen d'Aenschouwers te behaegen, en om daer

toe te komen moet men de zelve kennen. Wanneer hy zig inbeeld tot deze kennis geraekt te zyn, zoekt hy denkbeelden en daeden die in't algemeen van het volk, daer hy voor schryft, gesmaekt worden.

Dit vastgestelt, het is onfeylbaer dat de Tooneelstukken ons den aert en inborst der Volkeren in't algemeen doen kennen. Uyt de zelve ziet men dat de Grieken, heftig, maer vleeschelyk waeren, de Romeynen wellustig, maer groots. Men zou van d'Italiaenen het zelve konnen zeggen behalven eenig onderscheyd. Men zou konnen oordeelen dat de spaniaerds een edele trotsheyd hebben, dat sy twistgierig en vol geheymen zyn, de Fransche vernuftig, opstuyvende en uytermaete levendig: men zou dan geport worden te gelooven dat d'Engelsche wreed zyn, barsch en schier onmenschelyk, schoon dat sy in de daed zoet en heusch zyn: maer gemeenelyk overmaetig vol gepeyzen, deês laeste hoedaenigheyd is den grond van hun inborst, gelyk hun Schryvers zelf bekennen.

d'Engelsche Tooneelspeelders hebben het Tooneelbloedig gemaekt meer als men denken kan. In het Treur-

spel van Hamelet* sterven al de Speelders aen een geweldige dood. In het midden van het stuk ziet men de begraeffenis van een Prinsersse. Men graeft haer een put, men goeyt beenderen en hooftschedels van Menschen op het Tooneel vermengt met aerde. daer verschynt een Prins die een Herssepan in syn hand neemt, die de Putgraever hem zegt het hooft van een Hofgek te zyn van wylen de Koning, en die Prins voert een onderwys-reden op het hooftschedel van dezen Hofgek, die men zegt een meesterstuk te zyn. D'Aenschouwers luysteren met verwondering, en op het eynde, dat het ergsten is, juygenen sy dit toe met overmaet.

In het Treurspel genoemt den Moor van Venetien† onder andere de Moor verrukt van minnenyd, gaet na de kamer van syn vrouw, die hy ontwaekt in het bed vind, hy spreekt haer aen, en na verscheyde stryden tusschen de liefde en de gramschap, neemt hy voor zig te wreeken, en verworgt haer voor d'oogen der Aenschouwers.

Zekeren Schryver§ zegt gezien te

hebben in een der schoonste engelsche Toonelstukken dry Toveressen nederdaelen op eenen Bessemsteel van het hoogste van het Tooneel, die kruyden quaemen zieden in eenen Ketel. In een ander stuk zegt den zelven gezien te hebben dat het Tooneel een Kerkhof vertoonde en dat de Putgraevers met doodshoofden rolden als in de Klosbaen.

Den Engelschen Vertaelder van het Treurspel van Zaira gemaekt door Voltaire, doet deze Prinsersse veel uytsporigheden bedryven, sy trekt haer zelven de haeyren uyt den kop, en rolt over het Tooneel als een die stuypen en krimpingen in de darmen heeft.

Indien men ontleden moest al de schroomelykheden der engelsche Tooneelstukken, men zou zig nimmer konnen inbeelden dat sy van eenen zoeten aert zyn, maer eerder dat den Dichter aen syn Aenschouwers voorgestelt heeft daer hunnen wreeden aert meed gevleyd wird. Is dit de Reden niet, waerom stelt men d'Engelsche diergelyke voorwerpen voor d'oogen? Den Heere Riccoboni waegt een bemerking, en zegt. Den grondigen aert der Engelsche is mymeron, gelyk wy gezeyt

hebben, om dat sy gestadig bezig zyn met denken, dat de wetenschappen van hun Schryvers grondig verhandelt zyn, dar de konsten tot den trap van volmaektheyd, gelyk wy weten, door hun gebrocht zyn, om dat hun denkenden aert die verduldigheyd, die de andere Volkeren ontbreekt, verschaft. 'T is dan te denken dat indien men d'engelsche goede Treurspeelen voorstelde, dat is te zeggen ontbloot van die grouwelheden die het Tooneel bemorzelen, dat d'Aenschouwers misschen in slaep zoude vallen, d'ondervinding van deze waerheyd heeft hun Dichters misschien zoo ver gebrocht, dat sy die slag van Treurspeelen hebben moeten maeken om hun uyt hun mymering, door voorwerpen die hun wakker maeken, te trekken.

Om de zelve reden zyn hun Kluchtspeelen doorvlochten met toevallen, zelver de geene die sy vertaelen, als van Moliere en andere, zyn met bedryven verdubbelt. Boven dat hebben sy onderlinge gespreeken en daeden die overtollig oneerelyk zyn. Tot bewys van dit kan men lezen d'hekeling van het engels Tooneel door Collier. Hy verwyt aen de Dichters van syn land

groote vryheyd, en door de vergelyking die hy maekt van hun Tooneel met dat der Oude, doet hy zien dat'er geen voorbeelden van ongebondentheyd gelyk zyn aen die van het engels Tooneel.

Men moet nochtans bekennen, dat indien het ons geoorloft was de regels van het Tooneel, ons door de konst en de reden voorgeschreven, t'overtreden, dat d'engelsche Treurspeelen ver die van andere volkeren zoude te boven gaen, en indien t'eeniger tyd d'engelsche Dichters zig aen de regels onderwerpen, en dat sy geen bloed oft doodslaegen voor d'Oogen der Aenschouwers stellen, dat sy voor het minst den lof zullen deelen, die de belte Tooneelen van dezen tyd verdienen.

De Bouwing van hun Tooneel is schoon en heel gemakkelyk. Het gansch Ruym is met Banken, achter verheven; zoo Vrouwen als Mans zyn daer gezeten. Daer is maer een rey Kamertiens, en boven de zelve twee gangen met Bankiens daer het gemoen volk zig neerzet.

'T is ontrent 50. Jaeren geleden dat het d'engelsche Heeren behaegt heeft een Italiaens Opera te hebben, en dit

onderhouden sy treffelyk, en met wonderbaere onkosten, sy trekken naer hun de beste Zingers van Italien, die het verlaeten van hun Vaderland niet beklaegen.

Het Duytsch tooneel.

HEt oud Germanien had voortyds hun Bardes die in d'hoedanigheyd van Dichters den Lof van hun Helden maekten en zongen.

Zedert Karel de Groote hebben die tot Navolger gehad een slag van Dichters genoemt Maistre langer dat is Meester voorzingcr, uyt deze zyn veele Vergaderingen en Broederschappen gesproten in de bezonderste Steden van Duytschland, te Mentz, Nuremburg, Ausbourg en Strasburg. Sy bestaen noch in de laeste en genieten zekere inkomsten, gesticht ten voordeele van de Vergadering, die bestaet uyt Schoenmaekers, Kleermaekers, Mulders, Wevers, &c. die zingen op een hoog gestoelte, oft op een Ambacht-kamer in't openbaer op zekeren tyd van het jaer, hebbende hun Ouderlingen en aenzienelyke, die de Rechters zyn van de Rymkonst en den Zang, en die de geschikte pryzen uytdeelen volgens hun wetten en gebruyken.

Voor de Vyftiende Eeuw vind men niet dat die duytsche Zingers eenige openbaere Vertooningen gedaen hebben, maer wel in het midden der sestiende Eeuw, bezonder te Nurenburg, daer een Schoenmaeker, Hansschache genoemt, veele Stukken gemaekt heeft die hy zelf speelde in openbaere Huysen, daer die Ambacht-luyden hun Kamers hadden: die waeren het meeltendeel getrokken uyt de Heylige Geschiedenissen.

Tot het Jaer 1630. waerender in Duytschland niet als slechte Treurspeelen en zenuweloose Kluchtspeelen van Hansschacht en andere. In den Jaere 1626 is een Bende Hollandsche Tooneelspeelders door Hambourg getrokken, en het Duytsch Tooneel heeft een beter wezen gekregen. 1628. rechte zig een Bende Tooneelspeelders op, die van andere gevolgt wird. Men begon Tooneelstukken te maeken, de Meesters Zangers, daer wy van gesproken hebben, te bespotten, waer door sy tot niet gekomen zyn.

D'eerste Bende van dees Tooneelspeelders was gemaekt van Studenten van goeden Huyse, waer van het hooft was Charles Paul Zone van een onder-

overste eender Krygsbende die uyt d'Edele Jongheyd zyn Speelders gekozen had. Het Hooft van de tweede Bende was Jan Velten, Hoogleeraer der Philosophie, en Zoone van een Hoogleeraer der Godgeleerdheyd in d'Universiteyt van Jena in Saxen. Hy namp de bezonderste uyt den Adel van Jena en Leypzich tot Makkers, die alle tot waerdigheyd en ampten gekomen zyn.

Hedendaegs is het Duytsch Tooneel voorzien van goede Treurspeelen en kluchten in den zin der Hollanders. Sy hebben goede vertaelde Stukken, zoo uyt het Italiaens, Frans, als andere.

De duytsche Treur- en Kluchtspeelen, die in het begin niet waeren als een nabootzing der hollandsche Tooneelen, hebben tot heden de wreedheden van hun voorbeelden behouden, de Pynbank der Martelaers, nochte de Galge der Booswichten, die men op het Tooneel brocht, worden niet vergeten. In hun Treurspeelen hoort men Vervaerelyke Stemmen, men ziet'er Schimmen en Nachtgedrochten, meteen bebloede Degen in d'handen, oft sy draegen die in de borst gesteken, men ziet'er swarte aengestoke Tortzen en al dat een ysselyk Denkbeeld geven kan.

Het is geen 40. jaer geleden dat men tot Weenen in Oostenryk het Lyden Christi vertoonde: maer een Aertsbislchop van de zelve Stad heeft het zelve verboden om d'onbetaemlykheyd en ont}heyliging die de Tooneelspeelders daer onder mengde.

In de Vertooning van het Lyden Christi zag men in de vyf Deelen de Lusthof van Eden, de Schepping van Adam en Eva, hunnen Val, de Dood van Abel, Moyses in de Woestyne, de Reys van Egipten van Maria, Joseph en het Kindeken Jesus (die gekleed was als eenen grooten jongen, en aen wie men op het Tooneel kinder-pap ten eten gaf.) Vervolgens zag men de Redenstryd van Jesus in den Tempel, syn Gebed in den Hof, het gevange nemen van den Zaligmaeker, syn Lyden, syn Dood op het Kruys en syn Begraeffenis.

Tot Weenen, en in de bezonderste Steden en Hoven der Duytsche Prinsen zyn de Tooneelen treffelyk gebouwt door Italiaensche Bouwmeesters, ende door Italiaenen geschildert.

Tot Hambourg is een Opera dat gezongen word in den smaek van het Italiaens Muziek, De verslagen zyn in

hun Tael, en de gezangen voor het meestendeel in het Italiaens. Over 50. jaeren waeren de Zangers al Werkluyden en Konstenaers, indervoegen dat by wylen uwen Schoenmaeker de eerste Rolle van het Opera zong, en dat men Koolen en Fruyten kocht aen Dochters die den Avond te vooren de Rolle van Armida oft Semiramis gezongen hadden.

Het Hollands tooneel.

ONder het Hollands Tooneel zal ik bevatten het Vlaemsch en Brabants, alzoo het voor een en het zelve moet aenzien worden, om dat het een Tael eygentschap is, want de Vlaemsche niet zynde als de Hollandsche, bedorven door het nabuerschap der Fransche. De Schryvers in Brabant en Vlaenderen gebruyken de Taele der Hollanders, als zynde de edelste, de krachtigste, en die het naeste aen de Moed-taele der Duytsche bykoomt.

Het Vlaems Tooneel was alleen bekent als de seventhien Landschappen onder een bestiering waeren, en dat hun Oppermogentheyd syn Hofhouding in Braband had; maer zedert de

Verdeeling door de vereenigde Landschappen, moet men van de zelve gewag maeken.

Het Hollands Tooneel dan heeft syn begin van de Redenrykers Kameren, Vergadering van Rym en Reden Minnaers oft Dichters. Van deze Kamers waerender 14. tot Antwerpen, van de welke d'Angelier-bloem en den Olystak, de bezonderste waeren. Tot Gent 19., tot Brussel 3., De Korenbloem, Krans en Boekkamer. Tot Dendermonde die van den Heyligen Rochus, tot Mechelen de Peoen.

Door deze zyn in den Jaere 1620. den 3. Mey Prysen uytgedeelt daer alle steden toe genood waeren.

Den eersten Prys van het beste Gedicht blasoen is verdient door de Violier van Antwerpen. Den eersten van de beste Schilderkonst door de Violier van Antwerpen. Den eersten van het treffelykste vercieren, Goublom van Antwerpen. Den eersten van het treffelykste ter kamer brengen langs de straeten Maria Crans tot Brussel.

Den eersten van het beste Gedicht Referyn, Olyftak van Antwerpen.

Den eersten van het kloekste Vaers Vlasblom tot Hellemont.

Den eersten van die syn eygen Werk het beste kost uytspreeken, Olyftak van Antwerpen.

Den eersten van het beste Liedeken Olyftak van Antwerpen.

Den eersten van het beste zingen, Violier van Antwerpen.

Den eersten van de meeste werke van een Kamer, jonge Laurier tot s'Hertogenbosch.

Den eersten van het verste komen oft zende, Haerlem.

Van alle deze voorstellingen wirden dry Pryzen gegeven, te lang om hier stellen.

In alle Steden schier waeren diergelyke Vergaderingen, als in Loven, Aelst, Haerlem, Ter Gouda, Schiedam, Rotterdam, &c. zelf in Dorpen, als een te Voorschooten by Leyden, een ander in het Dorp van Loosduynen by s'Gravenhaege.

De Leden van deze Kamers waeren de Verstande der plaets: men keerde zig tot hun om Bruyloft-dichten, Minnelietiens, Rouw-zangen, en plichtreden aen Perzoonen die tot Ampten geraekt waeren, te bekomen. De zelve maekten ook Tooneelstukken, die sy op kamers speelde, maer boven al in 't

openbaer op de Kermissen op schraegen en planken; heel zelden hadden sy Vrouwen, de Mannen speelde de Rollen der zelve. Zeer dikwils gongen deze Redenrykers uyt hun Dorp in een ander hun Spel vertoonen, het zelve deden de andere in vergelding. Zelver van d'een Stad in d'ander om de snedigheyd van het verstand te betwisten, en naer het stuk wird'er door de Verstandigste der Kamer, oft iet voor de Vuyst, een Minnepunt, oft Klinkdicht opgezeyt. Riccoboni zegt dat deze dichtgenegentheyd, en iever tot de Schouwspeelen en Lietiens zoo oud is als het Volk zelf. Ondertusschen is het waerschynelyk dat deze Kamers opgerecht waeren voor dat het Huys van Bourgondien geheerscht heeft in de Nederlanden.

In d'oude Treurspeelen wird allen ding vertoont gelyk het gebeurt was. De twee Graeven Egmont en Hornes, worden het hooft afgeslaegen op het Tooneel. In een ander stuk doorsteekt zig een voornaeme Perzonagie, en valt ter aerde, naer dat hy het Tooneel bespat heeft met het bloed dat uyt een blaese loopt, die hy verborgen had onder syn oxelen. In Mardochens word

Aman opgehangen, terwyl den eersten rondom het Tooneel ryd gezeten op een slecht mager peerd. In het Treurspel van Koradyn Koning van Napels, word den zelven naer het Schavot geleyd, verzelt van twee Priesters, den eenen gekleed als eenen Bisschop, en den anderen als eenen Kardinael.

Een ander zeldzaemheyd in de Nederlanden in gebruyk, zyn de Vertooningen.

Men laet de Gordyn vallen, en achter de zelve zet men de Speelders in de gestalte die sy moeten verbeelden. In het kort ontwerp, dat sy Argumenten noemen, van het stuk, gemeenelyk gedrukt, ziet men wat deze Vertooningen behelzen. Ik heb gezien dat d'uytlegging daer van door eenen Engel, als in het Lyden Christi, aen d'Aenschouwers verklaert word. Andere in deze tyden doen d'uytlegging zingen door een oft meerdere Stemmen in het Orkest, oft in een Zegekar die in de Lucht verschynt, maer behalven dat dit veel onkosten veroorzaekt, zoo worden de woorden niet verstaen.

De Nederlandsche Aenschouwers hebben boven het moorden en bloed-

vergieten ook smaek in het zeldzaem en verwonderlyk. By voorbeeld: de Toveresse Circe, willende de vertrouwde van Ulisses, op wien sy misnoegt was, verliezen, geest last dat men syn geding maekt; men brengt hem voor de rechtbank, van Circe beroepen. De Leeuw speelt de voorzitter, de Sim de gerechtschryver, de Wolf, den Vos en d'andere Beesten zyn de Raedsheeren, en den Beer speelt den Beul. Men veroordeelt de Vertrouwde van Ulisses om gehangen te worden. Naer d'uytvoering, die op het Tooneel geschied, vallen de leden van den Gehangen stuk voor stuk in een put, die onder de Galg is. Ulisses op het Tooneel komende, beklaegt zig aen Circe over het mishandelen van syn Vertrouwde, die, geraekt over het verdriet dat hy blyken laet, den gehangen levende en heel doet uyt den put komen.

Moet een Tooneelspeelder vliegen men laet twee koorden nederdaelen, met haeken aen elk eynde die gehecht worden in twee oogen aen het lyf van den Vlieger, oft hy zet syn voet in een styg-beugel, neemt de koord met een hand, en hy vertrekt naer het hoogste van het Tooneel.

Vondel, bygenaemt den Hollandschen Virgilius, begon voor het Tooneel te schryven 1616. Syn Palamedes word voor een Meesterstuk aenzien. 'T is een verbloemt Stuk, die betrekking heeft op het Stadhouderschap van den Prince Mauritius die Barneveld op liet Schavot deed verschynen, schoon dat hy aen den zelven al syn waerdigheyd verplicht was Syn Werken zyn gedrukt in vier Deelen in Quarto en behelzen 30. zoo wereldsche als heylige Stukken, waer van der vyf na de snuf van dezen tyd verandert zyn. Men vind in de Nederlanden veel Stukken vertaelt met al de kracht die d'Hollandsche Tael bevatten kan, die niet moeten wyken aen het oorspronkelyk: Want de Nederduytsche Tael is ryk Van beteekenende Woorden, en ik durf zeggen dat sy voor de Treurspeelen krachtiger en uytdrukkelyker Woorden heeft als de Fransche.

Gemeenclyk speelt men naer een Treurspel een Kluchtspel, daer zynder veele vertaelt uyt Moliere, Dancourt, Renard en andere Fransche Schryvers: maer de Kluchtspeelen die na de naturelyke smaek van het Land gemaekt zyn, behaegen meer als de vertaelde,

om dat de Tooneelspeelders het spel dat in de Fransche Stukken vereyscht word, niet kennen, maer in de Treurspeelen overtreffen sy de Fransche Redenvoering: maer het was te wenschen dat men deze Kluchtspeelen eerst liet keuren en zuyveren van onbetaemelykheden, eer men die op het Tooneel brocht. Men zal my zeggen dat alles verbloemt is dat men zegt, ik wil geen verbloemde noch andere, daer komen te tedere ooren. Ik vinde geen swarigheyd in de Menschen doen te lacchen, en daer is niet gemakkelyker: maer de waere konst is, volgens het zeggen van Moliere, eerelyke Luyden tot lacchen te praemen.

Men roemt feer het Tooneel van Amsterdam, het is in't breed en lang wyt uytgestrekt, de Vercierzelen zyn treffelyk: daer is een gaendery van den vevmaerden Lairesse, en een zaele van Troost geschildert, die beyde uytstekende zyn.

Men speelt op dit Tooneel ten baete van twee Gasthuysen onder de bestiering van Bewinthebbers, sy zoude beter Speelders en Speelsters hebben, alhoewel dat men zegt dat sy goet zyn, indien sy die betaelde als in Vrankryk,

maer hun beste hebben niet boven de 600. guldens, sy zyn genoodzaekt daer een Ambacht by te pleegen. Boven diên moeten hun Speelsters wys zyn, om dat sy Borgers zynde, zig schaemen zoude op het Tooneel, met een Speelster, wiêns Deugd verdacht is, te verschynen.

In Antwerpen hadden bezondere Liefhebbers, ettelyke Jaeren gespeelt, en de winlt daer van voortkomende, aen zeyde geleyt, deze 1711. aengegroeyt zynde tot 15000. Guldens, is met die zomme, en eenige opgenome Penningen, een Tooneel gebouwt in de Tapissiers-pand, op den welken lang gespeelt is: maer dit nagelaeten zynde, is het Tooneel verhuert geweest aen Fransche Tooneelspeelders die aen de Kamer van den H. Geest den vyfden Penning gaeven van hunnen ontfang, maer gemeenelyk gaeven d'Aenneemers zekere Zomme voor zekeren tyd. Dit Tooneel, dat met twee reyen Kamertiens was, en in het ruym met Banken verheven, daer niet als Vrouwen zaeten, de plaets der Mans was rondom het ruym oft den Bak onder de eerste reye der Kamertiens op een verheve bank: is afgebrand door een

onbekent ongeval den 3. Meert 1746. snachts ontrent twee Uren.

Het Groot Tooneel in Brussel is schoon en groot, gebouwt naer de Bombarderinge van den Jaere 1695. heeft dry reyen met Kamertiens, en een vierde genoemt het Uylenkot. Onder d'eerste rey zyn noch eenige Kamertiens dicht aen het Tooneel. De gansche zaele maekt een halve ronde tot tegen het Tooneel, is wel voorzien van Konst en Vliegwerken, maer wynig onderhouden. Boven dat is'er een tweede Tooneel genoemt het Coffy op de Nedermerkt, insgelykx gebouwt na de Bombarderinge door bezondere Perzoonen, die het zelve verhueren aen Fransche Tooneelspeelders, Koordanssers en burgerlyke vrywillige Vergaderingen, die hun zelven opgerecht hebben, ziende dat de vrye Kamers hun Oeffening lieten vaeren, onder de Bescherming van uytstekende Perzonagien, alle onderscheyde door een Opschrist, waer van de bezonderste zyn, Den Wyngaerd, de Mater en Leliebloem, het Cruys, den Olyftak, Gedeons-vlies, &c.

In Amsterdam zynder veele, waer van d'eene van de twee Oudste voor

Opschrift voert, In magnis voluisse sat est: de andere, Latea quoque utilitas. In deze Vergaderingen neemt men niet meer als voortyds de groote Verstande, maer allen slag van Perzoonen.

Den Heere Amptman van Brussel heeft een Kamertie, te weten de eerste op de slinke zeyde in het Coffy, en op het groot Tooneel de tweede, daer hy van schikt na syn goeddunken, maer hy verschynt daer met geen Hapscheerders als te Madrid.

Daer is wynige Stilswygentheyd: men schinkter en drinkter, men kraekter Noten, en men hoort'er een onaengenaem geraes, vermengt met het fluyten der Jongers op de Vingers, &c. Ik geloove dat alle dit kan belet worden, met eenen der zelve Fluyters twee Maenden in een kot, het geen in vrankryk voor een jaer en eenen dag is, te Water en te Brood doen over te brengen; gelyk ook het uytkloppen van den Vasten met hamers op de Deuren en Vensters der Huysen, als oft den Vasten niet eyndigen zou, ten zy dat men eerelyke Luyden beschadigt.

Zekere fransche Danssersse, gedanst hebbende in een burgerlyk Tooneelstuk op het groot Tooneel, en hoo-

rende het gefluyt en gejouw der Jongers, zeyde, Mon Dieu je n'ay pas bien danse', car on me sifle, myn God ik heb niet wel gedanst, want ik word gefluyt. Is dat niet een schoone wyze van toejuyging? Zoo laeten wy ons beestigtigheyd aen d'andere Volkeren zien.

Ik sluyte met een bemerkking.

Schoon dat het Hollands Tooneel, daer ik het Vlaemsch en Brabands onder begrype, als nog gezeyt is, daegelykx beschaefder word, men ziet echter dat d'Aenschouwer in't algemeen d'Uytwerkzels blyve beminnen, en niet pryzen een Stuk dat naer de fransche wyze gemaekt is. Ik weet de reden niet, want sy moeten als d'Engelsche uyt hun Mymering niet getrokken worden door groote slaegen, want sy zyn niet peyzende, want waeren sy die, sy zouden de Reden, die sy elkanderen voeren in Gezelschappen, beter overleggen, en niet als onbezonnen een ander in de gespreeken vaeren, maer wachten tot dat een Perzoon die uytgesproken heeft.

 

EYNDE.

 

Vid. hac 20, Januarii 1751.

N. KERPEN Canon. & Pleb.

Bruxell. Lib. Cens.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

datums