Een wereld in beroering. Verdere mémoires (1936-1946)

[p. t.o. 3]

Foto Ehrlich

[p. 5]

Voor mijn oude vrienden
Rudolf en Margot de Bruyn Ouboter
Londen, Zomer 1952

[p. 7]

1

IN HET Belgische badplaatsje Wenduyne was ik, in de nazomer van het jaar 1934, bevriend geworden met Gerard Walschap, de Vlaamse auteur, en toen ik hem twee jaar later, teruggekeerd van een reis naar mijn geboorteland Java, weer ontmoette, liet ik mij door hem overhalen met mijn gezin in Antwerpen neer te strijken - hij wist 'n huis voor me, niet ver van het zijne.

Het leven in de Sinjorenstad had z'n plezierige kanten. Het sappige Vlaamse dialect klonk me al gauw vertrouwd in de oren, zoals ook het barbaarse geweld waarmee de zware Belgische sleperspaarden lange karren vol biervaten over het plaveisel van bazalten ‘kinderhoofden’ trokken. Ik dwaalde graag langs de Schelde, waar met veel gebonk en gesis van stoomlieren de Kongo-schepen gelost of geladen werden en waar eeuwig-hongerige meeuwen krijsend neerdoken op wat er aan afval dobberde op het nimmer tot rust komende grauwe water; het geurde er naar zee en verre reizen. En dan het schipperskwartier, met z'n dronken kerels en meiden, z'n ‘stamineekes’ en bordelen, z'n patates-frites-kraampjes en electrische orgels!

Door Walschap leerde ik andere Vlaamse schrijvers kennen: Emmanuel (Maane) de Bom, onverwoestbare zeventiger, die nog explosief kon zijn gelijk zijn naam; de stille, fijnzinnige Marnix Gijsen, uiterlijk meer een ambtenaar bij de diplomatieke dienst dan kunstenaar; de - toen nog! - als Tijl Uilenspiegel zo magere Raymond Brulez, die dit leven met een glimlachje van heimelijk plezier scheen te bekijken; Lode Zielens, om wie reeds destijds een waas van droefheid hing, als wist hij zelf dat hij op tragische wijze, nog jong, de dood zou vinden. (Hij werd door een Duitse Vergeltungsbom aan stukken gescheurd terwijl hij op de Keizerlei, in het juist bevrijde Antwerpen, op een tram stond te wachten.)

Felix Timmermans kende ik sedert vele jaren; een enkele maal zocht ik hem in Lier op, steeds weer bekoord door zijn plezierig Vlaamse humor en zijn gemoedelijke, patriarchale persoonlijkheid; die zich, als bij een Aziatische god, symbolisch manifesteerde in een van jaar tot jaar indrukwekkender wordende buik. Maar hoe waakzaam was zijn oog - die helderblauwe, ietwat verbaasde blik van ‘Den Fée’ - en hoe meedogenloos kernachtig en onvergetelijk kon zijn woord iets of iemand karakteriseren!

[p. 8]

Hij had een warm, vriendelijk thuis. Terwijl hij rustig z'n pijp smoorde en door het venster naar buiten keek, voelde men de liefde waarmee hij was omgeven, de diepte en onverbreekbaarheid van zijn gezinsbanden. Wij zaten samen wat in zijn werkkamer, die uitzicht bood op de hem tot een grote stenen vertrouwde geworden Gomarustoren; later dronken wij nog 'n pint in zijn stam-café om de hoek, of hij bracht me naar zijn geliefd begijnhof, dromerig en intiem ingesponnen in de eerste schemering. Oude vrouwtjes, met hun schort een etenspan bedekkend, schoven als schimmen, geluidloos, van de ene deur naar de andere. Witgekalkte muurtjes strekten zich spookachtig uit, als lijkgewaden, en in deze wazige wereld van grijsheid en naderende Dood werden de goudglinsterende lichtjes bij het Crucifix, onder de duistere boog van de begijnhofingang, tot hoopgevende sterretjes der Eeuwigheid.

‘Es 't nie schoon?’ vroeg ‘den Fée’ met een zucht.

Al de Vlaamse jongeren wier namen ik zoëven noemde deden het grote talent van Timmermans voor mijn gevoel onrecht aan. Zij konden het ‘Lierke Plezierke’ niet vergeven dat hij ‘koketteerde’ met de Vlaamse taal en het Vlaamse coloriet. Het was hun driftige eerzucht de lang onderdrukte en verkommerde Vlaamse letterkunde ‘tot Europees peil op te heffen’, en zijzelven zochten zich daarom met geweld los te maken van alles wat naar regionale kunst zou kunnen rieken. Bij Streuvels aanvaardden ze dit regionale nog: hij behoorde aan de tijd van het naturalisme en was bij leven trouwens reeds klassiek geworden. Maar Timmermans was geen titaan als Streuvels, en wat zijn leeftijd betrof stond hij te dicht bij hen dan dat zij de benodigde distantie tot hem zouden hebben; het prikkelde hen dat juist hij tegenover de wereld (vooral in Duitsland werd hij veel gelezen en vereerd) Vlaanderens literatuur zou vertegenwoordigen.

Het eigene aan Timmermans was echter sterk, en de auteur van Het Kindeke Jezus in Vlaanderen heeft zich voorgoed een plaats in onze letteren, en in onze harten, verworven.

*_**

Ik had mij na jaren weer eens aan het schrijven van een toneelstuk gewaagd: De Koning gaat voor, en bood het bij de Koninklijke Schouwburg te Antwerpen aan, waar het onder regie van Joris Diels (de directeur) werd opgevoerd, met Ida Wasserman in de vrouwelijke hoofdrol. Kort daarna speelde Cees Laseur het in Holland, met Mary Dresselhuys in dezelfde rol. De handeling was gedacht (zoals ik in het voorwoord bij de boekuitgave zei) tegen ‘een door een reizende toneelgroep ergens in de provincie achtergelaten décor van rococo-Parijs’, en voor de Koning in het stuk had ik ‘de witsatijnen kuitbroek van de vijftiende Lodewijk te leen gevraagd.’

[p. 9]

Tijdens de repetities te Antwerpen werd ik met Diels bevriend, een uiterst kundig, bezield en dynamisch toneelleider, en zo ontstond een band die door de jaren en de later volgende gebeurtenissen slechts verstevigd zou worden. Ik kreeg gaandeweg bijna dagelijks aandeel in het wel en wee van het theater, maakte elke première en menige ‘generale’ mee en zat daarna met de ganse troep nog in 'n café'tje op de Comedieplaats te bomen.

Indien ik, als schrijver, voor het toneel geboren was, het zou bij die gelegenheid aan de dag zijn getreden. Maar de vreugde aan het vertellen lokte me steeds weer van de bonte en luidruchtige wereld van het voetlicht weg, naar de stilte van mijn schrijfvertrek. Ik beken dit niet zonder weemoed, want ook het theater bezit een groot stuk van mijn hart. Het schrijven voor het toneel is voor mij bijna een geheime zonde, waaraan ik van tijd tot tjjd steeds weer moet toegeven.