Verzameld werk. Deel 3

[p. 452]

Richard Wagner

Wat is Richard Wagner voor mij geweest? Door welke eigenschappen scheen hij mij altijd boven de meesten beminnenswaard? Waardoor heeft hij, niettegenstaande alles wat men terecht tegen zijn leven en zijn kunst zou kunnen inbrengen, voor mijn gedachte iets zó onaantastbaars dat hij buiten de kring der andere beminde groten staat als een, met wie bijzondere banden mij binden, tussen wiens ziel en de mijne geheimen en erkentenissen leven die het mij moeilijk is geheel uit te spreken, maar wier geur en innigheid mij een der onvervreemdbare eigendommen van mijn leven lijken? En dan, waarom dit gevoel niet verborgen houden, waarom het uiten? De drang tot getuigen wellicht, of de drang om te spreken van wat mijn liefde won en altijd ontroerde? de dankbaarheid, die niet stil wil blijven en belijden wil wat zij ontving? Mijn artikel zij dan, daar ik de zinnige en onzinnige Wagner-literatuur niet met een kritisch bedoelde beschouwing zou wensen te vergroten, geheel gelijk een gedicht een uitstorting van leven, een beschrijving, door liefde gedragen, van het gevoel en de gedachten die het werk van deze man in mij losmaakte. Ziende en wegende, door een streven naar het begrip geleide liefde moge het bestaansrecht mijner woorden zijn.

Het is niet in de eerste plaats de schepper van uitgebreide, groot-gedachte en massaal-uitgevoerde kunstwerken en werkcomplexen, die ik in Wagner liefheb en bewonder. Ik kan niet anders dan met velen inzien dat Wagner theoretisch faalde in zijn hartstochtelijke conceptie van het volledige kunstwerk als drieënigheid van kunsten, en dat hij praktisch er niet in geslaagd is, zijn werk vrij te houden van de hinderlijke gebreken, ook bij de meest ideale opvoe-

[p. 453]

ring eigen aan de kunstsoort die hij wilde hervormen. Theoretisch berust een voorname fout in de onderschatting der afzonderlijke kunstsoorten. Wagner zag b.v. niet met dezelfde scherpheid de mogelijkheden die in de poëzie, naast de muziek het belangrijkst samenwerkend onderdeel zijner conceptie, besloten liggen, als waarmede hij deze in de muziek onderscheiden heeft. Het gaat niet aan, een langzame, ononderbroken ontwikkelingsgang van eeuwen te willen schrappen, de kunsten tot het zeer vroege stadium terug te brengen, waarin hun ineensmelting tot een organische eenheid nog mogelijk was, en het als de grootste misstand te beschouwen dat zij zich klaarblijkelijk in van elkander wegleidende richtingen ontwikkelden. Niet dat zij in een jeugd-stadium konden harmoniëren, bewijst hun innerlijke saamhorigheid; dat zij bij afzonderlijke volwassenheid niet tot voortdurende samenwerking bleken bij elkaar te passen, bewijst dat zij wezenlijk verschillend geaard zijn. De werking van het gedicht is uit zijn aanleg een geheel andere dan die der verdere kunsten, niet alleen de materie, maar zelfs wat zij schijnbaar gemeen hebben, het ritme is bij poëzie en muziek volkomen verschillend. Hoe meer poëzie in zich zelf, d.w.z. in het poëtische haar volmaaktheid bereikt, - hoe minder zij zich tot vervlechting met muziek leent en hoe meer zij muziek uitsluit. Men zou geneigd zijn te beweren dat Wagner het dieper begrip der poëzie mist, wanneer hij ontkent dat zij de fijnste ontroeringen, de subtielste rimpelingen der ziel onmiddellijk in het gemoed van anderen kan doen leven. Wagner, die met de schepping zijner muziek een zo geheel nieuwe daad volvoerde, die zulk een meesterlijk dramaturg was, heeft niet ingezien dat overeenkomstige verschillen als die Beethovens muziek en de zijne kenmerken, eveneens te vinden zijn tussen b.v. de verskunst van een Wordsworth, een Shelley en die van een latere, aan het leven lijdende dichter van getourmenteerde zielspoëzie. En omdat hij niet gevoelde dat woorden uit zich zelf op zekere

[p. 454]

wijze in staat zijn de rol te vervullen die hij alleen de muziek toekende, dwong hij hen, in zijn drama's voornamelijk slechts dán de hoofdrol te spelen, wanneer het niet om het innerlijkst zieleleven ging, maar wanneer de eis van stelligheid, van de begrensde betekenis die woorden bezitten, hem daartoe noodzaakte. Daarmee ontnam hij de poëzie haar hoogste functie en is er van een harmonische samenwerking van gelijk-berechtigde, naar eigen aard behandelde kunsten tot éen groot geheel van schoonheid geen sprake. Daarmee maakte hij tegelijk zijn kunstwerk tot een opera, zij het met betere onderlinge verhouding van tekst en muziek dan in de opera welke hij bestreed¹.

1 Ik kan, en wil, niet anders dan korte gedachten geven. Tot versterking van deze mogen de volgende aanhalingen uit Wagners geschriften dienen. ‘Sie (Tanzkunst, Tonkunst, Dichtkunst) sind ihrem Wesen nach untrennbar ohne Auflösung des Reigens der Kunst; denn in diesem Reigen, der die Bewegung der Kunst selbst is, sind sie sinnlich und geistig so wundervoll fest und lebenbedingend ineinander verschlungen, dass jede einzelne, aus dem Reigen losgelöst, leben- und bewegungslos nur ein künstlich angehauchtes, erborgtes Leben noch fortführen kann, nicht, wie im Dreiverein, selige Gesetze gebend, sondern zwangvolle Regeln für mechanische Bewegung empfangend.’ (Das Kunstwerk der Zukunft, Gesammelte Schriften, deel 3, blz. 67.) Over de dichtkunst afzonderlijk: ‘Die einsame Dichtkunst - dichtete nicht mehr; sie stellte nicht dar, sie beschrieb nur; sie vermittelte nur, sie gab nicht mehr unmittelbar; sie stellte wahrhaft Gedichtetes zusammen, aber ohne das lebendige Band des Zusammenhaltens; sie regte an ohne die Anregung zu befriedigen, sie reizte zum Leben ohne selbst zum Leben zu gelangen; zie gab den Katalog einer Bildergallerie, aber nicht die Bilder selbst. Das winterliche Geäste der Sprache verkrüppelte sich zu den dürren, lautlosen Zeichen der Schrift; Statt dem Ohre theilte stumm sie sich nun dem Auge mit, die Dichterweise wurd zur Schreibart - zum Schreibstyl der Geistes-hauch des Dichters. - Da sass sie nun, die einsame grämliche Schwester hinter der qualmenden Lampe im düsteren Zimmer. Ach! ihr Fleisch und Bein hatte die arme Schwester in übergedankenvoller Gedankenlosigkeit von sich fahren lassen: was ihr nun fehlte, der körperlosen Seele, konnte sie jetzt immer nur beschreiben, wie sie es von ihrem trüben Zimmer aus, durch das Fenster des Denkens, in der lieben werten Sinnenwelt leben und sich bewegen sah’ (ibid., blz. 105). Reeds hieruit wordt duidelijk, hoezeer Wagner zijn gedachte op wanbegrip van dichtkunst bouwde. ‘Nicht eine reich entwickelte Fähigkeit der einzelnen Künste wird in dem Gesammtkunstwerke der Zukunft unbenützt verbleiben, gerade in ihm erst wird sie zur vollen Geltung gelangen’ (ibid., blz. 156). Kan men na deze zin, wanneer daarnaast Wagners eigen dichtkunst in de gedachte gehouden wordt, nog twijfelen? De beste ‘Fähigkeiten’ der dichtkunst bleven bij hem inderdaad wél ongebruikt, en moesten, om de aard van het kunstwerk, ongebruikt blijven. Men vergunne mij nog een allerlaatst citaat, waaraan men kan zien hoe Wagner ook in de bijzonderheden der poëzie faalde op een wijze die ons bij minder groten dan hij was, de schouders zou doen ophalen. ‘Wie unfähig’ schreef hij (Gesammelte Schriften, deel 4, Oper und Drama, 2e deel, blz. 105-6) ‘unsere Sprache zu jeder rhythmisch genau bestimmten Kundgebung im Verse is, zeigt sich am ersichtlichsten in dem einfachsten Versmasse, in das sie sich zu kleiden gewöhnt hat, um - so bescheiden wie möglich - sich doch in irgend welchem rhythmischen Gewande zu zeigen. Wir meinen den sogenannten Jamben, auf welchem sie als fünffüssiges Ungeheuer unseren Augen und - leider auch - unserem Gehöre am häufigsten sich vorzuführen pflegt. Die Unschönheit dieses Metrums, sobald es - wie in unseren Schauspielen - ununterbrochen vorgeführt wird, ist an und für sich beleidigend für das Gefühl.’ Deze uitspraak over het metrum van Shakespeare en Milton, van Tasso en de Iphigenie.

[p. 455]

In idee kan men, meen ik, Wagners ideaal volmaakt mogelijk denken. Voor onze verbeelding kan een drama leven, welks personen in de muziek hun innigst voelen, diepste denken geuit horen, in hun woorden de poëtische uitdrukking van dat leven als nauwkeurige en subtiele omlijning van elk afzonderlijk gevoel uitspreken. De woorden, de poëzie (want dan zouden zij poëzie zijn) konden het gevoel naar buiten geven, de muziek de psychologische onder-

[p. 456]

stromen, de saamstellende factoren van het gevoel daaronder laten bewegen, tot beiden zich, in de hoogste ogenblikken van leven, versmolten zouden verheffen tot éen sublieme zang. Maar dat is feitelijk het onmogelijk postulaat van de zuiverste idealistische kunstdroom, die een ogenblik de potentie van kunst en kunstenaar oneindig peinst. Ook Wagner heeft hem niet vervuld en noodwendig bezit zijn werk de onontkoombare, hinderlijke tweeslachtighe iden op onrecht berustende kunstmatigheid der opera. Dat dit bij hem zo wás, is bovendien een gevolg zijner persoonlijke eigenschappen. De keuze en uitwerkingswijze zijner stoffen die zo vaak in de uitvoering iets sterk oneenvoudigs en theatraals hebben, leiden tot verscherping van de onnatuurlijke tweeslachtigheid der kunstsoort. Hoe schitterend visionair de omgevingen, waarin zijn goden en mensen leven, gezien zijn en door de niet geholpen verbeelding nog gezien worden, met hoeveel fantasie Wagner keer op keer natuur-decors, wonder-verschijnselen wist te vinden, die het oog strelen en boeien, hoe voortreffelijk en dan waarlijk eenvoudig-dramatisch alles gegroepeerd en opgebouwd is, - wij ontveinzen ons ten slotte niet, dat dit alles uiterlijk is, schone praal, kleurige bekoring, ogenwellust, en dat het eerder onze aandacht van het warm, verholen gebeuren in het binnenste zijner helden afleidt, dan dat deze in de decors hun aanvulling en vervollediging treffen zó, dat wij het gevoel hebben voor een door alles bepaald natuurgebeuren te staan. De fout - het woord zij met alle eerbied gebruikt - tegenover de ideale conceptie ligt hierin dat het uiterlijke, de decors en het groot- of boven-menselijke, half of geheel goddelijke in de personen, slechts aan éen kant van Wagners muziek en persoonlijkheid beantwoorden, en de andere, naar mijn mening meest waardevolle, ten opzichte van dramatische verzichtbaring aan zich zelf overlaten. Welzijn, meest onbewust, de decors, maar vooral de personen en geschiedenissen symbolisch geschapen voor de tot een filosofische

[p. 457]

levensbeschouwing saamgevatte afzonderlijke levenservaringen die die andere kant uitmaken, doch zij kunnen ons niet, door onmiddellijkheid van inwerking als zodanig, over dit gebrek heenhelpen. Deze ‘Deutung’ geschiedt door reflectie, is de arbeid ener nagedachte die, tot later aanschouwing verdiepen kunnend, voor het acute ondervinden onvruchtbaar blijft.¹

Maar ik raak hier eigenlijk alreeds aan die éne vraag, die ieder oordeel over Wagner bepalen moet: waar ligt bij hem, die tegelijk de zucht naar innigste innerlijkheid en naar pompeuze, massale uiterlijkheid bezat en er niet in slaagde hen in zich tot een vredige eenheid te verzoenen², het grote, de hoofdwaarde? Wij zien de schitterende, grootse decors, wij zien de drama's zelf als uit gewichtige, ingrijpende daden samengestelde gebeurtenissen in hun om-

1 Wellicht dankt deze trek van Wagners kunst haar bestaan aan een persoonlijke eigenschap. De natuur heeft in zijn werken aan het diepste menselijk leven geen deel dan een vernietigend. Wagner had zijn natuurbeschouwing gemeen met vele romantici, hij zag de natuur, brengster van esthetische vreugden, als den mens onverschillig of wreed. ‘Denn die Natur ist herz- und fühllos’ schrijft hij aan M. Wesendonck (blz. 49). Elders, naar aanleiding van een der Fünf Gedichte, op háár liederen gecomponeerd: ‘heilig ist die Natur nirgends, ausser da, wo sie sich aufhebt und verläugnet’. Men vindt die afweer tegen de natuur volledig en magistraal terug in b.v. A. de Vigny's La Maison du Berger. Door háar wordt de onderlinge bandloze vreemdheid van uiterlijke praal en inwendige woeling in het Wagnerse drama een der oorzaken van haar onvolkomenheid als verwerkelijking zijner conceptie.

2 In de muziek onderscheide men duidelijk. Ik wil met het bovenstaande volstrekt niet zeggen, dat al wat in Wagner massaal was tot het uiterlijk deel zijner scheppingen behoort. Een der schoonste fragmenten, dat van noot tot noot innigste innerlijkheid zingt, het einde van de Tristan, bevat het typische voorbeeld van geweldige massaalheid. Hier werd de laatste door het wezen van de inhoud geëist.

[p. 458]

geving. De muziek is er, die met geweldige kracht deze daden begeleidt en met pompeus koloriet en pathetische zwellingen prangend van rijkdom haar golven in de zalen stuwt. Deze dingen, naar ik meen, zijn datgene wat over 't algemeen zo gaarne in Wagner gezien en gehoord wordt. De ogenlust, de orenlust, en de grote gebaren om liefde en dood, die daardoor omschitterd worden. Ik ben overtuigd dat dit alles meestentijds levende schoonheid is en dat het verkeerd, ja, aanmatigend zou zijn, de waarde der, als werkelijkheid gedroomd schone, decors de grote gebaren of de massale muziekuitstortingen te onderschatten. Doch evenzeer staat het voor mij vast dat zij niet de waarde van Wagners kunst vormen, dat er ontzaglijk schoners in zijn werken te vinden is. Maar dóor de grote tweespalt in Wagners ziel eerst kon dit er zijn. En indien het blijken mocht dat heel het weids uiterlijke zijner werken ontstond uit de ene helft zijner gespleten persoonlijkheid, waardoor hij in de andere zo diep lijden moest als hij leed, en dat slechts het lijden de kunstenaar wezenlijk groot kan maken, dan mag er, bij zó hechte samenhang, zeker geen reden bestaan, ons tot verzet te laten prikkelen tegen de meer dan een enkele maal pralende gedeelten van Wagners muziek, zelfs wanneer wij bemerken hoe juist déze voor de meesten, lang niet altijd geringen, zijn grootste bekoring uitmaken.

‘Ich bewundere Wagner in Allem, worin er sich in Musik setzt’, schreef Nietzsche in zijn Fröhliche Wissenschaft. Hij bedoelt hier, blijkens wat daaraan bij hem voorafgaat, alles waarin Wagner het andere dan het tot nu behandelde deel zijner persoonlijkheid verklankte. De uitdrukking is feitelijk onjuist: Wagner heeft nooit anders gedaan dan, ook in die uitingen waarover ik sprak, zich zelf tot muziek maken en bij weinig kunstenaars schijnt ons de gehele samenhang zo dwingend als bij hem. Zinnelijkheid, - weeldezucht, genotzucht, beide zo sterk als men ze in een mens kan denken, beide brandend, koortsig, ondoofbaar;

[p. 459]

een ongebreidelde genotzucht, de weelderigheid van alle zinnen, door een gejaagd, onrustig leven van veel ontbering geprikkeld tot een soms ontstellende intensiviteit, bewust uiting vindend, méer waarschijnlijk dan in het werkelijke leven, in een jong werk, in enige jeugdgeschriften, in Tannhäuser ook; en in het optimisme, dat jarenlang de grondtoon zijner levensbeschouwing was (nog de Ring heeft hij, onbewust van eigen innerlijk bedoelen, Feuerbachs ‘gedeutet’), - zij behoort tot de allervoornaamste opbouwers van zijn wezen. Wij herkennen haar in zijn kunst aan de zwelgingen van kleur, van landschap, gebaar, muziek. Het was de zinnelijkheid van een man der negentiende eeuw, een romanticus door en door, een man wiens zinnenleven hem tot een nooit rustend receptaculum van indrukken maakte, wiens wezen bij tijden werd aangehitst tot een onmatigheid die in zijn muziek zich wel beangstigend ontspannen kon. Wij kennen de Wagnerse klankzinnelijkheid. Zij is de bestaansoorzaak ener klasse Wagnervereerders en -genieters, die hun scherpste beelding eenmaal in de snijdende satire van Beardsley's koel-wrede tekening The Wagnerites vonden. Zij worden door de muziek omtast als door een week, slurpend liefdeorgaan dat zich aan hen vastzuigt, de versleten zinnen weet te prikkelen en de rijpste weeldigheidsdrang der fantasie soms schier lichamelijk bevredigt. Aan alle kanten is zij rond hen, zij worden in haar ingezogen, en de mateloosheid van haar zoetheid weet onophoudelijk nieuwe rillingen te geven aan de mateloosheid van hun begeren. Eén ding te bepeinzen: de hoge, vlijmende, in het vlees snijdende drift van een gerekt vioolakkoord, door de verdeelde instrumenten zo lang aangehouden dat de ziel de spanning niet verdragen kan en de fysische zenuwinspanning als reactie de tranen naar de ogen drijft. Het andere: de aangrijpende jagende koperklank der bazuinen en trompetten, met de hysterische extase als uitwerking. Laten wij het niet verhelen: in de hoogtepunten van Wagners ontbonden zinne-

[p. 460]

lijkheid is zijn muziek ondraaglijk van lichamelijke streling, is zij geil zoals wij ons de satyrs en de faunen geil denken of als die oud-Griekse Maenaden, die met het hoofd achterover, de haren ruggelings neergestort, dansend te zéer aan het geluk der begerigheid zwolgen om hun begeerten vervuld te willen. Het is het dionysisch-orgiastische dat deze muziek in haar hevigste ogenblikken voor ons, die haar toch in minder heftige momenten zelfs als grof ondervinden en haar als grissend naar de onderst-onderste troebele weeldebegeerten welke op de bodem der ziel broeien en versmoren moeten, verafschuwen, de trek der grootheid geeft, die elk intens natuurverschijnsel bezit. Het hangt van ieder individu, van zijn ontvankelijkheid voor muziekindrukken, zijn zinnelijkheid af, hoe deze soort Wagnermuziek hem zal aandoen. Ik kan mij denken dat sommigen het voorgaande min of meer ongelovig zullen lezen. Maar ieder die getracht heeft in Wagner door te dringen, die hem ondergaan heeft, weet dat ik in geen enkel opzicht overdrijf. Zij kunnen zich begrijpen hoe Nietzsche, in een verkeerd verstaan van zijn grote gewezen vriend, in een miskenning van psychologische waarheden en psychische waarden die hem bekend waren of bekend moesten zijn, slechts honende woorden geëist achtte voor wat hij noemde Wagners kuisheidapostolaat. Zij onderzoeken Wagners werk en zich zelve, hoe het bestaan kan dat in hetzelfde drama een hete zinnelijkheid ondoofbaar en schier overaltegenwoordig is, terwijl het de zin des kunstenaars was, er de kuisheid door te verkondigen, er de kuisheid als Heil in te zien.

Ook in Wagners wezen het éne, alles beïnvloedende conflict, de scheur in de persoonlijkheid: de mens lijdend aan eigen dierlijkheid, door dat lijden in heimwee ‘zich verterend’ naar het Andere, - al te dikwijls de klacht om de hopeloosheid van dat heimwee verstikkend in een nieuwe teug bittere bedwelming. De strijd tussen God en Satan. Bij Wagner een zo grote zinnelijkheid in een hartstoch-

[p. 461]

telijk lichaam; een zo groot kuisheidsinstinct uit een hevige geest, een hartstochtelijk gemoed; en het laatste, daar beiden door elkander bepaald worden noodwendig, even fel het gehele leven innemend als de eerste. Kunnen wij hieruit allereerst iets anders zo sterk beseffen dan dat Wagner diep moet geleden hebben? ‘Wagner is Einer, der tief gelitten hat’ zeide Nietzsche in een zijner laatste geschriften, maar hij gaf hem de kroon niet welke aan ieder die veel en diep geleden heeft, een glans gelijk een wijding van heiligheid doet schijnen. Men kan over al deze dingen spreken in formules, een onderzoek neerschrijven naar Feuerbachse en Schopenhauerse elementen in Wagners werken. Men vergeet allicht voor de filosofie het leven. Beter is het voortdurend te bedenken dat bij Wagner werk en filosofie de onmiddellijke neerslag waren van het geleefde leven, beter om alleen menselijk over hem te spreken en in hun menselijkheid hem en zijn kunst te begrijpen. Om eerst dan door de filosofie, tot versterking van het groter begrip, het afzonderlijk begrepene te ordenen. Een menselijkheid in haar bouw zo vol van tegenstellingen die, tot groter leed, door een onbreekbaar en ideaal streven onverbiddelijk saamgedrongen bleven: de nimmer onvermengd genoten weelden, het leed over al de onvervulde verlangens, de martyriën van het gemis en de hunkering, door ontbering geprikkeld. Maar, daaronder ook: het leed om de elléndigheid der weelden, de vergankelijkheid van alle zoetheid waar de droesem van blijft, de traagheid van het met koortsige haast tot in het binnenst genoten geluk waarvan elk ogenblik het einde kan brengen, de leegte die het laat, de verdoving van het Andere dat in de duizeling van de roes met korte snik de val der ziel beschreit, snik, gehoord in het vreemde ogenblik waarin de roes naar stilte kentert en het hart, om de vergetelheid, het lichaam aandrijft tot de nieuwe, grotere roes, de langere walging. De boete voor zijn misschien nooit zonder zondegevoel geproefde lust heeft Wagner rijkelijk gebracht: hij heeft ge-

[p. 462]

leden. Afgescheiden van alle smart om de feitelijke breuken in zijn leven, om de verguizing, de tegenwerking, de geestelijke mishandeling door de mensheid een gans leven lang, om het spel van het Noodlot dat telkens en altijd weer de middelen wist te vinden om van buiten af zijn leven aan te vallen, het tijdelijk te overwinnen en het op zich zelf terug te gooien, afgescheiden van dit alles: het innerlijk drama en de overmaat van leed die dit voor een zó gebouwde persoonlijkheid onvermijdelijk maakte. En dat de droom der heiligheid in zijn onheidense ziel, die het ‘lechzende Sehnen’ naar zondeloosheid met de hevigheid van een hartstocht doorschroeide, hem een der meest levende dromen was, het werd niet alleen de tragiek van zijn leven, maar ook de druppel die de drank der vreugde verbittert, - het in alles doorvretende verlangen dat opging naar omhoog, moest nog het laatste geluk meedogenloos schenden.

In hem kon er maar éen probleem zijn: het probleem van bijna al zijn drama's: de mogelijkheid der Verlossing. Eerst door eigen ervaring van levensaanvoeling, later ook met bewust filosofisch inzicht het mensdom bevangen te weten in leed, te weten dat de smart bestaansvoorwaarde der wereld, dat in het leven dat niet verdoofd wil worden, de smart onmísbaar is, te voelen dat het de doem is der mensheid om als een galeislaaf rug aan rug met de Smart in ellende het einde tegemoet te hunkeren, de wil tot leven te doden; - en dan die éne mogelijkheid te zien schemeren: in de volheid en door de onbeperkte verbeeldingsmacht van de menselijke geest een bestaan te scheppen, dat bevrijd zou zijn van het wereldleed, van de eigen zonde, de eigen smart, de erbarmelijkheid van eigen vreugden: die eigenlijk nog slechts negatieve droom: enkel maar stilte te hebben, geen leed te voelen, niet meer te verlangen, rein te zijn, uitgewiekt op de sterke witte vleugels der ‘Entsagung’ óp boven de woelige poelen van het menselijk bedrijf, - kon het een ander gevolg hebben dan dat de ziel

[p. 463]

tóch nog geloven wilde in de verwerkelijking dier mogelijkheid, haar zocht te volbrengen en zich aldus het laatste, wellicht zwaarste lijden oplegde van een Calvarië? De zielszucht om de Verlossing! Zo hij een weg mocht vinden, zou het een andere zijn dan die van Schopenhauer. Hij kon haar niet mogelijk geloven langs het reinigingspad van diens heilige. Lijden, zoveel mogelijk lijden, aan alle mensen, aan het leed van gans de wereld de levenswil in zich zelf dood te lijden, dit egoïstisch alleen op eigen redding doelend medelijden, dáardoor kon hij de verlossing niet mogelijk zien. Alles wat in Wagner positief was en hem als daadkracht van zijn gehele leven kenmerkte, verzette zich hiertegen. Hij zag de, relatief beschouwd, oneindig edelere weg: onzelfzuchtig zijn, zich zelf te verloochenen, te trachten anderen te verlossen, en door het voor die anderen vruchtbare medelijden ook zelf tot verlossing te geraken. Het medelijden was voor hem het postulaat voor de regeneratie der ganse mensheid. Het medelijden, en wat het met zich brengt: onzelfzuchtigheid, ‘Entsagung’, gelatenheid, de hoge en reine tegenhangers van alles wat in de zelfzuchtige, genotzuchtige, egoïstische natuur het leven ellendig maakt. En deze woorden lezend, zich terugdenkend in de uren van luisterend neerzitten, weet men, dat die gevoelens de zachte, glanzige, verwijdende zijn en in de muziek mat-gouden straalden, maar dat zij Wagner smartelijker waren, naarmate zij uit brandender-doorleden smart méer als slechts tijdelijk bestaanbaar gevoeld werden.

Het laatste en in het eigen leven moeilijkst bereikbare bleef: de middelaar te vinden. Zich zelf kon hij niet genoeg zijn. Christus kon hem slechts tot symbool worden voor zijn verlossingsleer van allen door Eén. Hij vond hem, binnen het leven, in de geslachtsliefde tussen man en vrouw. Er zijn misschien mensen die om eigen onmachtig, liefde genoemd gevoel, deze middelaar gering achten en te menselijk voor haar taak. En toch is zij het alles, het enige en enig overblijvende, de liefde berústte, volgens

[p. 464]

Wagner, in het medelijden, zij is zelf geheel en al de drang van de mens om een ander mens te verlossen, om uit een naar vereniging strevende gescheidenheid als een bloem het verlangen te doen opbloeien: zich weg te geven, alles voor een ander te zijn en in eens anders geluk, en door de gelijktijdige gave van een ander, verlost te worden. Eén vraag slechts, hoe vind ik uit alle ellende en verstriktheid in lust en laagheid de liefde die mij zal bevrijden en mét de beminde te zaam zal opheffen tot hoogten die mij anders onbereikbaar waren? In geen opzicht stond Wagner verder van Schopenhauer; om zijn gedachte over liefde te verdedigen tegen diens leer dat liefde de list is van de levenswil om zich zelf altijd door te bestendigen, schreef hij het betogende brieffragment dat voor de kennis van zijn denkwijze zo belangrijk is. Hier stroomde dan het warme gemeenschapsgevoel van gezamenlijke gebondenheid onder hetzelfde juk, uit op de wijde gemoedsdrang van het medelijden, de bron alweer van oneindig leed. De Liefde als het vervullend, verlossend Ideaal! Maar het blinde leven brengt hem de dingen niet die hij wenst, of het brengt ze anders in andere omstandigheden dan hij behoeft. Ook met al dat verlangen naar liefde, verlossing, ‘Entsagung’, berusting die niet of slechts kort in de werkelijkheid kunnen treden, te veel droom blijven om hun hoge arbeid aan hem te verrichten, te veel werkelijkheid zijn om niet diep te doen lijden: blijft het eerste en laatste aan zijn leven: gemis, pijn. En een laatste bitterheid was hem door zijn kunstenaarservaring niet verborgen, men vindt haar in een zijner brievan aan Mathilde Wesendonck: ‘Mein Kind, wohl hatte der herrliche Buddha Recht, als er streng die Kunst ausschloss. Wer fühlt es deutlicher als ich, dass diese unselige Kunst es ist, die mich ewig der Qual des Lebens und allen Widersprüchen des Daseins zurück giebt? Wäre diese Wundergabe, dieses so starke Vorherrschen der bildnerischen Phantasie nicht in mir, so könnte ich der hellen Erkenntnis nach, dem Drange des Herzens folgend - Hei-

[p. 465]

liger werden; und als Heiliger dürfte ich dir sagen: Komm, verlass Alles, was Dich hält, zertrümmere die Banden der Natur: um diesen Preis zeige ich Dir den offenen Weg zum Heile! - Dann wären wir frei: Ananda und Sawitri! - Aber so ist's nicht. Denn sieh! auch dies, dieses Wissen, diese deutliche Einsicht -, sie macht mich nur immer wieder zum Dichter, zum Künstler. Sie steht, im Augenblicke da ich sie gewinne, als Bild vor mir, mit der lebhaftesten, seelenvollsten Anschaulichkeit, aber - als Bild, das mich entzückt. Ich muss es immer näher, immer inniger betrachten, um es immer bestimmter und tiefer zu sehen, es aufzeichnen, es ausführen, als eine eigene Schöpfung es beleben. Dazu brauche ich Stimmung, schwungvolle Laune, Musse, behagliches Ueberwundenwissen des gemeinen, ablenkenden Lebenbedürfnisses, und dieses Alles muss ich eben diesem störrigen, widerhakigen, überall feindseligen Leben abgewinnen, dem ich endlich nur in seiner, ihm einzig verständlichen Weise beikommen kann; so muss ich denn, mit Selbstvorwurf im Herzen, Missverständnis - das ich selbst nähre - Kummer, Aerger, unablässig zu besiegen trachten, - nur um zu sagen, was ich sehe, und nicht sein kann! Um nicht unterzugehen, blicke ich auf Dich; und je mehr ich: hilf nur! sei mir nahe! rufe, desto ferner entschwindest Du; und mir antwortet es: “In dieser Welt, wo Du diese Noth dir äufladst um Deine Bilder zu verwirklichen, in dieser Welt - gehört sie Dir nicht”.’ Vele mensen hebben van natuur de neiging, het leed van anderen gering te achten, ik hoor van zulken die zelfs over Wagner spreken als een slechts klagende die het leven niet zo sterk in het hart greep. Hoe wijkt een dergelijke beschouwing terug, wanneer wij ons in zijn leven verdiepen. Neen, Wagners leven was geankerd in smart, het was eraan vastgebonden met duizend draden, en het was slechts zijn onuitputtelijke vitale kracht die hem ongebroken deed standhouden, niettegenstaande de lange, ontzettende marteling van innerlijke tweespalt en begeerte; van vernede-

[p. 466]

ring, nodeloze kwelling, verbittering door de wereld. En de gave ener liefde die alles had kunnen schenken en zijn ganse ziel vervuld heeft, maar wier verlangen, de vereniging met de geliefde, door het noodlot was onmogelijk gemaakt. In deze liefde ligt het hoogtepunt van Wagners leven, hij heeft er alles in ontvangen wat hij later waardevols gaf, hij heeft alles geput uit de voorraad die zich toen in hem opstapelde. Hij heeft er de getuigenis van achtergelaten in zijn minst uiterlijke, meest innerlijke drama, Tristan und Isolde, in de Fünf Gedichte, en de onsterflijke brievenreeks, waar hij alles zo oprecht openlegt, waarin wij lezen, hoe zuiver het verlangen naar geestelijke reinheid in hem was en welke uren van volmaakte sereniteit het hem heeft gegeven. In deze liefde heeft Wagner geresigneerd, ‘entsagt’, op een wijze die de feiten, waarom men hem van het tegendeel zou willen beschuldigen, als onessentiële, onbelangrijke nietigheden veroordeelt.

Ik wil nog slechts enkele woorden naar aanleiding van Wagners muziek zeggen. Overal waar Wagner zich zelf over zijn smart, en verlangen, en de droom uit hen te verrijzen, uitstort, is hij groot. Niet met de grootheid van het weids gebaar, de luide stem, de imponerende verheffing, maar met die ontzaglijk veelzeggende grootheid der diepe, diep lijdende menselijke ziel, die niet éen ogenblik nagelaten heeft uit haar lijden de winsten van veredeling en verdere verdieping te trekken, welke slechts de smart vermag te geven. Wie heeft inniger Wagners muziek begrepen, gevoeld, dan Nietzsche? Hij schreef het zó: ‘Es giebt noch einen Wagner, der kleine Kostbarkeiten bei Seite legt: unsern grössten Melancholiker der Musik, voll von Blicken, Zärtlichkeiten, und Trostworten, die ihm keiner vorweggenommen hat, den Meister in Tönen eines schwermüthigen und schläfrigen Glücks.’¹ ‘Da ist ein Musiker,

1 Der Fall Wagner, Werke 7, blz. 25.

[p. 467]

der mehr als irgend ein Musiker seine Meisterschaft darin hat, die Töne aus dem Reich leidender, gedrückter, gemarterter Seelen zu finden und auch noch dem stummen Elend Sprache zu geben. Niemand kommt ihm gleich in den Farben des späten Herbstes, dem unbeschreiblich rührenden Glück eines letzten, allerletzten, allerkürzesten Geniessens, er kennt einen Klang für jene heimlich-unheimlichen Mitternächte der Seele, wo Ursache und Wirkung aus den Fugen gekommen zu sein scheinen und jeden Augenblick etwas “aus dem Nichts” entstehen kann. Er schöpft am glücklichsten von Allen aus dem untersten Grunde des menschlichen Glücks und gleichsam aus dessen ausgetrunkenem Becher, wo die herbsten und widrigsten Tropfen zu guter- und böserletzt mit den süssesten zusammen gelaufen sind. Er kennt jenes müde Sichschieben der Seele, die nicht mehr springen und fliegen, ja nicht mehr gehen kann; er hat den scheuen Blick des verhehlten Schmerzes, des Verstehens ohne Trost, des Abschiednehmens ohne Geständnis; ja, als Orpheus alles heimlichen Elends ist er grosser als irgend Einer, und manches ist durch ihn überhaupt erst der Kunst hinzugefügt worden, was bisher unausdrücklich und selbst der Kunst unwürdig erschien - die cynischen Revolten zum Beispiel, deren nur der Leidendste fähig ist, insgleichen manches ganz kleine und Mikroskopische ihrer amphibischen Natur.’¹ Aldus de uitdrukkingen van iemand, die Wagners muziek als zijn eigen leven geproefd had. En die het gevaar ervan begreep. Ja, kan zúlke muziek van een zó levenskrachtige anders dan een gevaar zijn voor de levenskracht van anderen? Men luistere wat Wagner zelf over haar schreef in een brief die Nietzsche niet gekend heeft.² ‘Nun denken Sie sich meine Musik, die mit ihren feinen, feinen, geheimnis-voll-flüssigen Säften durch die subtilsten Poren der Empfindung bis auf das Mark des Lebens eindringt, um dort

1 Fröhliche Wissenschaft, Werke 5, blz. 120.

2 Briefe an Mathilde Wesendonck, blz. 170.

[p. 468]

alles zu überwaltigen, was irgend wie Klugheit und selbstbesorgte Erhaltungskraft sich ausnimmt, Alles hinwegschwemmt, was zum Wahn der Persönlichkeit gehört und nur den wunderbar erhabenen Seufzer des Ohnmachtsbekenntnisses übrig lässt: wie soll ich ein weiser Mann sein, wenn ich nur in solch rasendem Wahnsinn ganz zu Hause bin?’ Wagner zelf tekent zich hier als de Rattenvanger van het verhaal, die met zijn nodende tonen al wat hel, jong, licht is in de stad der ziel uit haar wegtrekt naar de zwarte gevaarlijke golven waaraan slechts de dood het ontkomen is. Er is in zijn muziek iets warm-verlokkends, iets dat het hart altijd naar zich toelokt, onze ziel doorzingt en doorgloeit; iets zo zwaarmoedigs, iets zo verzaad van het overkropte, hopeloze heimwee naar landen die nooit bereikt zullen worden en dromen die nimmer over ons gelaat zullen lichten, dat al de daden waarmede wij ons uit de weemoedige stilte, de misschien kinderlijke wanhoop onzer jeugd optilden, vergeten worden, dat al de herinneringen, ook de allerverborgenste die vergeten schenen, de smartelijkste, pijnlijkste verrijzen uit de bitterheid van onze menselijke onmacht, en dat éne verlangen, dat niet gestild kan worden en welks onvervuldheid de droefheid zal zijn van ons stervensuur, in ons de wanhopige melodie doet zingen hoe niets, niets, niet de stoutste daad, niet de helste hoop, niet het hechtste vertrouwen, en o, niet de diepste liefde ons ooit zullen heffen uit de mist, waar de bleke schuwe vreugden door schichten, de smarten in gloeien, uit die damp van weemoed waarin wij allen geboren worden. Dit zijn de uren in de volle zalen, de snel vergleden ogenblikken die de muziek ten volle verwezenlijkt geven en in de gedachte de heerlijkheid verkrijgen van het korte genot dat een lange begeerte nalaat. Het zijn de talloze eenzame uren aan het klavier als wij de regels, de maten speelden, spelden, om er al de innerlijke verslagenheid, de resignatie, het brandend leed uit te zuigen, die er onuitputtelijk de ziel van zijn. In die uren worden de verschieten op menselijk

[p. 469]

verdriet, welke zich voor de spelende peinzer openen, eindeloos, - zij hebben alle iets van de doordringende stemming van het voorspel tot de derde akte van de Tristan, ‘...er hörte müde, dumpfe Meereswellen an ein ödes Ufer branden und die wehen Seufzer eines totwunden Helden in blaulich dünne Luft verwehen...’, de smart die nooit zó de ziel zal verdoven dat de stilte kan intreden, het verlangen dat nooit zal sterven en dat vergeefs over de zacht bruisende golven zal staren naar een vrede die, nooit verloren, nooit kan gevonden worden omdat zij de droom is van de lijdende ziel zelve, haar schoonste droom, welke haar werkelijkheid niet hebben kan dan in de andere droom van, korte gelukzaligheid, mogelijk gepeinsd bezit. Men onderzoekt nog de werkingswijze dezer muziek, beseft de grote psychologische waarde der leitmotieven: zij maken de levende uitzinging bestaanbaar van alle, ook de tegenstrijdigste tochten in het menselijk hart, en wij voelen in een melodie van vreugde heel heel lang de gerekte zang van het ingeboren leed, in een juichtoon over een daad de klacht van het Noodlot dat haar verijdelen zal, onder een verloochening de hese, hunkerende liefde, onder een opbruising van lust de hete snik der ziel om de verontreiniging van haar zuiverheid. Al de lagen der ziel, ook de diepste die de velen niet kennen, die te kennen een vloek der enkelen is, worden opengelegd. Niet Beethovens volstreden geestelijke verhevenheid, die de gevoelstoon in zich levend draagt van de smart waaruit zij zich ophief, maar de verhevenheid der diepe smart zelve horen wij bij Wagner, en de tonen van waarlijke verlossing die wij in zijn muziek vinden, zij hebben als de melodie van de Karfreitagzauber de onmiddelijkheid die niet tot bezinning kan komen omdat zij in haar tijdelijke genade slechts de windstilten zijn tussen de stormen. Nimmer is Wagners muziek onzinnelijk, terzelfdertijd geraakten streling, verlangen, smart en droom er versmolten als éen enige droom erin vloeibaar. Het was misschien een zijner laatste gedachten,

[p. 470]

dat àlles illusie is, het hele leven een smartelijk dromen. ‘Wir fragen uns fiber das Schicksal dieser so erkannten Welt, und da wir in ihr leiden und leiden sehen, so fragen wir uns nach Heilung oder wenigstens Veredelung der Leiden. Sind wir mit allem Bestehenden zum Untergang bestimmt, so wollen wir auch in diesem einen Zweck erkennen und setzen ihn in einen würdigen, schönen Untergang’, schrijft hij in het laatste deel zijner geschriften.¹ Ook in de redeloosheid des levens naar het schoonste sterven te streven, - is dit niet de opperste bevestiging van het leven als droom en de schone droom van de dood als laatst-begeerlijke werkelijkheid? Want uit die grote droom verrijzen immer andere dromen, de zoetste, ook die waarvoor hij op de woorden zijner geliefde enige zijner ontroerendste verklankingen vond, zij, die altijd, in ieder uur, in iedere dag schoner bloeien, boden van heemlen en lusthoven, - verzonken hemelen, verloren paradijzen. Ten slotte blijft de gelatenheid, de berusting tegenover het Noodlot. Het is de gelatenheid die in het gedicht Im Treibhaus zo beklemmend en indringend leeft. Wéer, in dat lied, de ‘wehe’ melodie van de gewonde en zielszieke Tristan over het moede bruisen der zeegolven aan de rotsige kust. Zij draagt hier het andere beeld: het visioen der oosterse weeldeplanten in de noordelijke broeikas, huiverend van verlangen naar het verre vaderland. De stemming is die der zwoele lome stilte, waarbinnen waarachtig leed na de laatste klacht zich hult in eigen zwijgen. Dan wordt het duister en stiller nog. En in de klemmende, klamme rust, daar een zucht door de drukkende donkerheid de bloemen deed beven, het langzaam, eentonig, door onpeilbare stiltepozen onderbroken neervallen van zware druppels op de bodem, - zware tranen, tranen van een die ook in de berusting geen afstand kan doen van de vrede, waarop hij zo heet, zo hartstochtelijk gehoopt had.

1913

1 Gesammelte Schriften, deel 10, blz. 320 (Brief aan H. v. Stein).