De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey. Deel 1: juli1904-april 1914

[p. 5]

[Deel II: mei 1914 - juli 1919]

Inleiding

In februari 1914 was P.N. van Eyck benoemd tot correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche Courant te Rome. De reis naar Italië was tegelijk zijn huwelijksreis. Zijn jonge vrouw en hij wilden de gelegenheid gebruiken om zo veel mogelijk steden van vooral kunsthistorisch belang en hun musea te bezoeken. Dus trokken zij naar Bazel en langs Luzern, Milaan en Lugano naar Venetië. Daar verbleven zij van 10 mei tot 4 juni 1914. Het plan ook aan Florence een ruim bezoek te brengen viel in duigen: onlusten in Rome noopten tot een ijlings vertrek, want had het schrijven over kunst en cultuur voor de aankomende journalist een bescheiden aantrekkelijkheid, zijn taak was het 't Nederlandse publiek in en voor te lichten over Italiaanse toestanden. Dat bleek lastig genoeg, toen de wereldoorlog uitbrak. Uit het verbond dat Duitsland en Oostenrijk gesloten hadden, was door de toetreding van Italië een ‘Triple Alliantie’ gegroeid. Waar toen de eerste kanonschoten nog echoden, herinnerde de Romeinse regering zich, naast zekere clausules uit het verdrag, ook dat egoïsme in bepaalde omstandigheden een ‘heilige’ plicht kan zijn en verkoos zij neutraal te blijven. Daarmee verantwoordde zij haar onwil èn onvermogen aan de oorlog deel te nemen. Het was Van Eycks taak om dit alles aan de lezers van de NRC duidelijk te maken, al was de krant niet altijd bereid zijn brieven in hun geheel te publiceren. De redactie voerde daarvoor een enkele keer voorschriften van hogerhand aan, en beriep zich een ander maal op de belangen van de transitohaven Rotterdam. Daardoor kon Van Eyck in de opgenomen brieven leemten ontdekken, die alleen door de schaar van een ijverige, maar misschien te voorzichtige redacteur daarin ontstaan waren. Dat irriteerde hem uitermate en hij liet dat blijken in zijn brieven aan Verwey.

Deze zat echter dichter bij de oorlogshandelingen, en de daardoor ontstane situatie raakte hem onmiddellijk. Hij probeerde kalmerend op te treden. Van Eyck stelde vanachter zijn schrijftafel zijn theorieën daarover op, besprak en verdedigde het ‘sacro egoisme’ dat tot Italiaanse hoofddeugd was verheven en wond zich op over de ‘lafheid’ van een Nederlandse regering die naar zijn mening de ‘plicht’ had onverwijl de Duitsers de oorlog te verklaren!

Intussen waren hij en zijn vrouw, nog vóór Italië op 28 augustus 1915 zich aan de zijde der Entente in de oorlog stortte, uit Rome vertrokken voor een zwerftocht door 't noorden van Italië met het aanvankelijk vage doel terug te keren naar Nederland. De ouders van Nelly Benjamins hadden daar op aangedrongen, want hun dochter was in verwachting. Nelly van Eyck wilde liever haar eerste kind in Nederland ter wereldbrengen. Enkele malen wankelt de besluitvaardigheid, maar op 4 oktober 1915 schreef Van Eyck: ‘In Januari hopen wij terug te komen’. Het lukte al op 30 december van dat jaar.

De Italiaanse periode van Van Eyck werd mede gekenmerkt door de intensiteit binnen de verhouding tussen hem en Verwey. Ook Verwey van zijn kant was meer geïntrigeerd geraakt in de ander en aldus genoodzaakt zichzelf scherpere contouren te geven. Bij wijlen kregen de onderlinge verschillen een stevig reliëf. Van Eyck achtte een oorlog heilzaam voor het Nederlandse volk als een middel tot ‘zuivering’. Dáárom wenste hij

[p. 6]

het aan de zijde van de Entente op het slagveld. Verwey was sterker Europees georiënteerd en zag oorlog als een ramp die meer stuk zou maken dan zuiveren. Hij had ook kritiek op de regering en op de redactie van de NRC, maar probeerde de houding van beiden te begrijpen, zonder ze geheel vrij te pleiten. Er kwam hier een fundamenteel verschil tussen Van Eyck en Verwey aan het licht, dat zich niet laat verklaren met termen als ‘romanticus’ en ‘realist’. Ook het verschil in leeftijd is daarvoor niet een afdoende verklaring. Het belangrijkste lijkt een dieper en daardoor moeilijker te peilen verschil in geaardheid dan de epistolaire verscheidenheid ons toelaat te peilen.

Aan die verscheidenheid droeg de controverse over De Nieuwe Kring veel bij. Uit de Moderne Kunstkring, met een aantal ereleden onder wie Verwey in de gelederen, scheidde zich op 1 mei 1916 een groepje af dat De Nieuwe Kring vormde. Het orgaan van de Moderne Kunstkring namen deze overwegend jongere dissidenten mee. Onder de naam Het Journaal van den Nieuwen Kring verscheen het tweemaal per maand van 1 mei 1916 tot 16 juni 1917. Gestimuleerd door de kunstschilder H.F. ten Holt die hij in Rome had leren kennen, werd Van Eyck op 1 oktober 1916 lid van De Nieuwe Kring. In een uitvoerige brief deelde hij dat aan Verwey mee. In deze brief getuigde hij van een absoluut idealistisch standpunt dat voortaan het zijne zou zijn. Verwey probeerde dat standpunt te relativeren op zijn bekende, gematigde manier, maar liet geen twijfel over zijn afwijzend standpunt bestaan. Het gereleveerde verschil in geaardheid, komt hier nagenoeg direct tot uitdrukking. Verweys eerste keuze geldt het leven, de poëzie komt daarna en is niet afhankelijk van de wil tot dichten. Dat trof Van Eyck misschien nog scherper dan Verwey het bedoelde. In de correspondentie kan men een geleidelijk terugnemen van de te absoluut bevonden uitspraken merken, al blijft de toon van de volstrektheid het verzet van de jongere bepalen. Begin 1917 stuurde hij het gedicht ‘Aan Albert Verwey’ naar hem toe. Van Eyck had de dichter van Het zichtbaar geheim hervonden. Sterker: hij was hem nooit ontvlucht.

Dezelfde schilder die hem introduceerde in De Nieuwe Kring had hem in Rome de onvermijdbare eenheid van alles wat is, getoond. Onder invloed daarvan zag Van Eyck zich in de durende nabijheid van de door hem gezochte bewonderde dichter Albert Verwey. Zij raakten nooit wezenlijk van elkaar verwijderd. De verschillen werden tot verscheidenheden in een allen en alles omvattend geheel. In deze correspondentie komen de schrijvers ten voeten uit tot hun eigen recht. Het was de winst van enige jaren gedwongen afstand.