De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey. Deel 1: juli1904-april 1914

[p. 9]

De briefwisseling tussen P.N. van Eyck en Albert Verwey
1

[Op 21 juli 1904 stuurde P.N.van Eijk zoals hij toen zijn naam spelde, de tekst van een ‘dramatisch fragment’ onder de titel Akoitès naar Albert Verwey , ‘hoofdredacteur van De XXe Eeuw’. Aan de andere ‘hoofdredacteur’, Lodewijk van Deyssel had hij reeds op 24 januari 1904 een verhaal gezonden: Een gang naar de Vreugde. Het zou volgens de jonge schrijver aanvaard zijn, maar werd nooit in het tijdschrift opgenomen. De beide ‘hoofdredacteuren’ onderhielden geen contact meer met elkaar. Bijzonderheden over de situatie rond dit tijdschrift in dat jaar kan men vinden in het derde deel van de Briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey, bezorgd door Harry G.M. Prick, 's-Gravenhage, 1986.

De jonge auteur schreef onder zijn vroegste werk het pseudoniem Jan van Maarsen, een nauwelijks versluierende verwijzing naar zijn geboortestreek. Behalve de tekst die hier volgt en die welke hij aan Van Deyssel gestuurd had, was er nog het verhaal Medoesa dat in het tweede gedeelte van het proefschrift Dagend Dichterschap/De ontwikkeling van P.N. van Eycks dichterschap tot en met de Italiaanse periode, Leiden, 1967, p. 3-15, is gepubliceerd.]

Brief.

U.B.A. Verwey XXX.69

Weled.Heer Albert Verwey,
Hoofdred. v/d XX Eeuw.
Noordwijk a/Z

Weled.Heer,
Hierbij bied ik u ter opname in de XX Eeuw een Dramatisch fragment, getiteld Akoitès; wanneer het, bij opname in het tijdschrift, U wenschelijk voorkomt bij

[p. 10]

P.N. van Eyck op zestienjarige leeftijd, voorjaar 1903. Foto: Firma Bouwmeester, Leiden.

[p. 11]

sommige Egyptische namen, als Jaro, Sati enz.uitlegging te geven, zal ik die er gaarne bijvoegen.¹

Hoogachtend, Uw dw.d.
P.N. van Eijk Jr.

Rijnsburgerweg 4,
Leiden. 21 Juli 1904.

U.B.A. Verwey 69

1 Deze ‘uitlegging’ is achterwege gebleven, omdat Van Eyck op 23 september 1904 aan Verwey vroeg de tekst van Akoitès te vernietigen. Prof. Dr. M. Heerma van Voss, hoogleraar in de Egyptologie aan de Universiteit van Amsterdam, was zo vriendelijk op mijn verzoek enkele Egyptische namen te vertalen. Ik dank hem daarvoor.
+ Enkele namen (in alfabetische volgorde):

Akoitès	bedgenoot
Choefoe of Cheops	was de pharao voor wie de grootste pyramide, bij Gizeh, gebouwd werd. Leefde ± 3000 v. Chr. Met hem begon de 4de dynastie. J.H. Leopold schreef een intrigerend gedicht over hem.
Jaro	dé rivier (= de Nijl)
Kemi	de zwarte = vruchtbare (= Egypte)
*Nitakert	de godin Neith is voortreffelijk.
Petamoen	hij die (god) Amoen gegeven heeft.
Petisi	hij die (godin) Isis gegeven heeft.
Phemeidia	n.a.v. Phemius, de zanger in Odusseus' paleis.
Sati	zijn dochter.

* Naamsverwarring òf Nitakert onjuist door de dichter vertaald.

Akoïtès. (Dramatisch fragment) door Jan van Maarsen

	Personen:
Akoitès van Samos, wijnhandelaar		Petamoen	Bezoekers van
Nitakert, zijne dochter		Petisi en anderen	het wijnhuis.
Bertreri, dienstmaagd

In Saïs,² na de vermoording van Nitakert, waarvan Akoitès nog onbekend is. 's Middags, een heeten dag, in 't wijnhuis van Akoitès.De gasten zijn reeds velen.

Petamoen (treedt binnen en neemt plaats)

Wijn, geef mij koelen wijn, Akoitès, die
Roode, die paarlende in het glas.

2 Sais, necropolis of dodenstad aan één der mondingen van de Nijl. De naam is in de Romantiek bekend geworden door Novalis' verhaal Die Lehrlinge zu Sais (1802). Omstreeks de eeuwwisseling verwierf dit werk nieuwe bekendheid via een vertaling in het Frans door Maurice Maeterlinck (1895).

[p. 12]

 

Akoitès

 

Hier is hij, heer, 't is Grieksche.

 

Wat heeten dag!

 

Sinds ik uit Samos hier kwam, was zóó warm

 

Eén dag niet, zóó strak-blauw welfde sinds

 

De hemel niet als nu,

 

Petamoen (drinkend met kleine teugjes)

 

't Is goede wijn

 

En koel, de onze is zoo frisschend niet...

 

En Nitakert? Waar is ze? Waarom schenkt

 

Zij den wijn niet met haar blanke handen,

 

Hem reikend met een lieven lach? Waar is ze?

 

Akoitès

 

Met onze dienstmaagd ging ze baden, heer,

 

Ze vroeg mij, of ze mocht vandaag, omdat

 

De middag heet is, koel het water stroomt

 

Van Jaro.

 

Petamoen

 

Griek, Zijt gij reeds lang in Kemi? Waárom

 

Bleeft in een land gij niet, dat zulken wijn,

 

En zulke vrouwen geeft en kwaamt ge hier,

 

In 't heete Kemi, waar de schaduw zelfs

 

Van Choefoe's hooge graf té brandend en

 

Té heet is?

 

Akoitès

 

Reeds vijftien jaren woon ik hier ... vijftien jaren ...

 

Wat snel vliegt toch de tijd ... vijftien jaar,

 

Dat ik mijn vrouw moest brengen naar haar graf,

 

Mijn Phemeidia, haar, de moeder van

 

Mijn kind, mijn Nitakert.

 

Petamoen

 

Hoe heette zij in 't Grieksch?

 

Akoitès

 

Rodopareia, heer, de Rozenwang,

 

Als hier.

 

Petamoen.

 

Wat licht klinkt dat, wat mooi; de adem

 

Van een roos, een roze roos. En waarom dan

 

Bracht gij haar hier, die wonderschoone bloem,

 

En bleeft niet dáár?

 

Akoitès

 

Ik moest ...

 

Petamoen

 

Gij moest?

[p. 13]

 

Akoitès

 

Te lang, heer, zou het zijn, u dat te zeggen,

 

Te smartelijk ook ...

 

Ja, te veel zou ik vergen

 

Van uw geduld.

 

Petamoen

 

Neen, vertel, koel immers

 

Is het hier en buiten brandt de zon. Vertel.

 

Andere gasten

 

Ja, vertel, Akoitès.

 

Akoitès

 

Nu dan, ik zal het doen.

 

 

 

Ik woonde op Samos,³ 't schoonste eiland

 

Van Griekenland. De stad, zei men, was

 

Mooier nog dan Pallas' stad Athene.⁴

 

Er waren vele tempels, paleizen

 

Van blankwit marmer, edel dooraderd

 

Blauw en rood. Men kende 't overal, want

 

Vele dichters, beelders kwamen daàr vandaan,

 

Veel wijzen ook: Pythagoras⁵ was één van hen.

 

De stad! Koel lag ze daar bij zee, gebouwd

 

Tegen de helling op der heuvelen.

 

En scheen de zon des middags heet, de palmen

 

Ceders wierpen schaduw, koeler dan

 

De wijn, dien ik U schonk.

3 Samos, eiland voor de kust van Klein-Azië, vrijwel tegenover Ephesus. Het werd o.m. bekend door zijn zoete wijn. Pythagoras was op dit eiland geboren. Met ‘De stad’ zal waarschijnlijk Limen Vatheus bedoeld zijn, de nu nog als hoofdstad fungerende plaats. Samos was in de Oudheid een belangrijk centrum van bouw- en beeldhouwkunst.

4 Athene, genoemd naar de beschermgodin van de stad, Pallas Athene. In volledige wapenrusting zou zij uit Zeus' hoofd te voorschijn gekomen zijn, nadat de oppergod haar moeder, Metis, ingeslikt had! Van moeder erfde zij wijsheid, van vader de macht. Tot haar functies behoorde ook de bescherming en begunstiging van kunsten en wetenschappen.

5 Pythagoras (± 530 v.C.). Een Griekse filosoof met bijzondere belangstelling voor wiskunde (‘stelling van P.’). Zijn aanhangers vormden een groep, waarvan de leden met P. en met elkaar verbonden waren door beloften. Het centrum van de Pythagoreeërs was Croton in Zuid-Italië (Groot-Griekenland). Uit die stad werden zij omstreeks 510 v.C. verdreven. Ascese en filosofie waren middelen om de ziel t'e zuiveren van de bezoedeling die zij opliep in haar verschillende reïncarnaties. Volkomen gereinigd kon zij in de wereldziel opgenomen worden.

[p. 14]

 

Dáar woonde ik,

 

Lang, het was mijn vaderland, 'k was daar getrouwd,

 

En Phemeidia had één meisje mij

 

Geschonken. Mijn zaken bloeiden, als hier,

 

Want ieder wilde door mijn vrouw den wijn

 

Geschonken hebben, en als zij eens

 

Niet komen kon in 't wijnhuis, thuis moest blijven,

 

Wachtte men, tot zij kwam, Gelukkig was 'k.

 

Ja, mijn Rozenwang bleef leven, was gezond. -

 

Toen, 'k was drie jaar juist getrouwd en twee jaar reeds,

 

Was Rozenwang, en met haar wankle schreden

 

Liep ze àltijd om ons heen te spelen,

 

Toen brak een ziekte uit, een pest, loimos

 

Genoemd bij ons, die velen, velen doodde,

 

Zoodat heel Samos was in rouw en somber klagen

 

In de tempels opsteeg naar de goden, naar Zeus,⁶

 

Apolloon, om weg te nemen d'afgrijselijke plaag.

 

Genezen kon men niet, geen middel hielp.

 

Tot eindlijk ook in mijn huis, in mijn gezin

 

Het kwaad insloop en mijne vrouw aantastte.

 

Eerst leek het niet zoo erg, een lichte aanval,

 

En 'k dankte reeds de Goden, dat zij mij niet

 

Al dadelijk haar ontnamen ... Toen werd het erger,

 

O, ik scheurde mijn kleeren, liep als razend

 

Door de stad en naar den tempel van

 

Apolloon's zoon Asklepios⁷ ... ik bad hem,

 

Plengde hem den duursten wijn, ik bad, bad

 

Alle goden, en één nog bovendien, bevreesd

 

Eén niet te tellen, die dat wrekend,

 

De kwaal zou levend houden ... 't Gaf niets.

 

En 's morgens vroeg, bij het rijzen van de zon

 

Stierf ze, in mijn armen ...

6 Zeus was de oppergod en heerste als zodanig in de hemel. Aan zijn broer Poseidoon was de macht over de zee gegeven en aan Hades, een andere broer, die over de onderwereld. Gezamenlijk beheersten zij de aarde. Een van zijn talrijke kinderen was Apollo, de god van het licht, broer van Artemis, de godin van de maan.

7 Asklepios, ook wel Aesculapios, zoon van Apolloon en opgevoed door Cheiroon, die hem leerde jagen en hem in de medicijnen onderrichtte. Hij werd vereerd in Epidaurus. Hem was de haan gewijd. Bij het sterven moest men zo'n dier aan Asklepios offeren.

[p. 15]

 

Wat telde ik

 

't Gevaar van zelf oók ziek te worden door

 

Besmetting ... zij stierf ... zij stierf ...

 

'k Begroef haar, zelf, met eigen handen;

 

Niet één dag bleef ik daar. Bevreesd voor

 

Rozenwang scheepte ik me in naar Kemi,

 

En hier heb ik getracht haar te vergeten ...

 

..........

 

Vergeten, haar, mijn Phemeidia, nooit,

 

'k Beproefde het ... Maar nooit.

 

En in dien nacht,

 

Dien éénen gruwbren nacht zijn al mijn haren

 

Vergrijsd, zooals ze nu nog zijn, was ik

 

Een oude man geworden.

 

Zóó ben ik

 

Hier gekomen, heb hier mijn zaken voortgezet.

 

Slechts ééne vreugde had ik, één nog,

 

Rodopareia, mijne dochter, 't evenbeeld

 

Van Phemeidia, ik zag haar groeien,

 

De kleine, grooter, schooner, tot de maagd

 

Die zij nù is, met bruine hare' en oogen,

 

Diep als het heilge meer ..........

 

........ En d'eenige vreugde

 

Bleef ze .......

 

(peinzend, met zachte stem)

 

Daarom kwam 'k hier, in 't vreemde land, nooit meer

 

Heb ik terug verlangd naar Griekenland,

 

Naar onze taal, en mooie verzen, want

 

Phemeidia ligt daar - ... dood ... daarginds, ver weg ...

 

Dood is ze, de schoonste, mijne vrouw ...

 

Bertreri (hijgend, snel binnen loopend, met verschrikt gezicht)

 

Meester! Meester!

 

(Akoitès zwijgt, het hoofd voorover in de handen)

 

Bertreri

 

Meester, spoedig, Nitakert is ...

 

Akoitès (heft het hoofd op, eene starende uitdrukking in de oogen)

 

Nitakert, Nitakert, het eenige

 

Dat mij van Phemeidia bleef ...

 

Bertreri

 

Meester!

 

Meester dan! Nitakert, ze is flauwgevallen,

 

Aan Jaro's oevers, ginds. Help spoedig.

[p. 16]

 

Akoitès

 

Flauw gevallen, Nitakert flauwgevallen ...

 

(kijkt Bertreri woest aan)

 

Vrouw, liegt niet, is zij dood, dood?

 

Bertreri (angstig)

 

Neen meester,

 

Alleen niet bij bewustzijn ... een man met

 

Uitgetogen zwaard en wild gezicht kwam

 

Op haar toe en ...

 

Akoitès

 

O Goden zij is dood, is dood.

 

Ik zie het aan je oogen, en beef je niet

 

Van vrees, Bertreri? O, zeg me. Is ze dood? Spreek,

 

Is ze dood?

 

Dood ... Nitakert en Phemeidia ... dood.

 

(hij valt neer)

 

Bertreri (schreiend)

 

Meester, Meester!

 

Petamoen

 

Schrei niet, vrouw, wijs ons

 

De plaats, waar Nitakert viel, kom, spoedig,

 

Draal niet.

 

Bertreri

 

Meester, O, mijn Meester!

 

Petamoen

 

Kom, spoedig, vrouw, ga mee en wijs het ons.

 

Bertreri

 

Ze is niet dood, alleen maar flauw.

 

Petamoen

 

Schrei niet,

 

Kom.

 

(Petamoen en eenige andere gasten gaan weg met Bertreri.

 

Nog eenigen tijd blijft roerloos Akoitès zitten met gebogen

 

rug, het hoofd in de handen)

 

Akoitès

 

Dood ... Dood

 

Petisi

 

Niet dood, Akoitès, flauw slechts.

 

Akoitès

 

Neen, dood. Zag ik die vrouw niet beven, verbleeken

 

Toen ik 't vroeg? ... Dood is ze, Nitakert, Rodopareia,

 

Rozenwang, dood. Wat baatte mij mijn bidden

 

Tot de goden? Wat deed de groote Zeus,

 

De Bliksemsling'raar, wat Pallas, wat Apolloon? ...

[p. 17]

 

Dood Phemeidia, Dood Rodopareia ...

 

Dood ... En wie, wie doodden beiden?

 

Wie wilden het?

 

Ik vloek U, goden, vloek U!

 

Ha! Goden, die barmhartig heeten,

 

En geen gebed verhooren! Ze zijn geen goden!

 

Zeus, zwaargebaarde koning, niets, Apolloon,

 

Citherspeler, herdersknaap, kwajongen,

 

Ha! goden, dat heet goden, een troepje

 

Schooiers!

 

(Een der gasten (sprekend met aarzelende stem))

 

Akoitès,

 

Vervloekt gij Uwe goden, die geen smaad

 

Verduren ongewroken?

 

Akoitès

 

Wat? Goden? Wreken?

 

Hoe zouden doode poppen kunnen wreken

 

Wat ik zeg. Goden zijn er niet, weg, weg.

 

Geen goden ... of 't moest Ploetoon zijn, de doodsgod,

 

de god des doods, des doods.

 

(hij weent)

 

Doode, lieve Phemeidia,

 

Eenige vreugde, Rozenwang,

 

Moet ik hiér nu blijven leven,

 

Heel alleen in 't vreemde land?

 

Vreemde bergen, lotusbloemen,

 

Pyramiden, vreemde goden, ...

 

Dood, mijn mooie Rozenwang ...

 

Ach! ... dan zal ook ik maar sterven ...

 

(luistert)

 

Hoort, daar komen de Rozenwang-dragers,

 

Hoort, komt niet de doodenstoet daar?

 

Hoort, dof dreunende voeten op d'aarde.

 

Zij dragen mijn Nitakert, dood op een baar.⁸

 

Gasten

 

Akoitès, bij Ammon, bedaar, Akoitès

8 Voor deze verzen zie men wat Jacobus van Looy in De dood van mijn poes schreef. Proza, Amsterdam, S.L. van Looy, 1904³, p. 165 vlg.

[p. 18]

 

Akoitès (opgewonden)

 

Goden, ik vloek U. Al mijn leed, mijn verdriet,

 

Gij deedt het me aan, gij zijt het, die 't leven

 

Mij verwoestte. Laat ik nu sterven ...

 

Ik wíl haar niet dood zien, ik wil niet ...

 

Rodopareia, kleine, schoone,

 

Zijt gij dan dood? Zal ik nooit u meer zien?

 

Meisje, dochter, dan zal ik oòk sterven,

 

Dan zullen wij samen grafwaarts gaan.

 

(Hij steekt zich dood, met snel armgebaar,

 

voordat de gasten 't verhinderen kunnen)

 

Wee! Wee! Akoitès dood ...

 

en Nitakert?

 

Waar is ze? Is ook zíj dood? Was 't wèrkelijk

 

Eene flauwte slechts?

 

Akoitès ... dood.

 

(Petamoen, Bertreri en de anderen komen terug. Ze dragen

 

Nitakert, dood, bebloed).

 

Petamoen

 

Akoitès, waar is Akoitès?

 

Petisi

 

Dood ... hij vermoordde zich.

 

Petamoen (verschrikt)

 

Dood? ... Dood? ...

 

Petisi

 

Ja, dood. Hij zeide, dat oók Nitakert dood was,

 

En geloofde niet, dat slechts een flauwte

 

Haar had bevangen.

 

Hij wond zich op,

 

vervloekte zijne goden en toèn doorstak hij zich,

 

Voordat één 't kon verhinderen.

 

(ze leggen Nitakert neer, op den grond).

 

Gasten

 

Is ook zìj dood? Dan beiden? Vader en

 

Kind?

 

Petamoen

 

Dood vonden wij haar; het zwaard,

 

Het rood-bebloede, stak diep in 't vleesch.

 

In hare borst, de blanke, zoo wreedelijk

 

verscheurd nu ... Dood is oòk zij ...

 

Petisi.

 

Hoe stierf ze?

 

Wie moordde haar?

[p. 19]

 

Petamoen

 

O, wist ik dat, 'k vermoordde

 

Ook hèm.

 

Hier, dèze vrouw vluchtte, toen hij kwam,

 

Zeker had hij 't plan haar te verkrachten,

 

Te schenden haar lief lichaam. Misschien ook

 

Kwam ze dad'lijk weer bij kennis, weerde zich,

 

Wie weet ... maar dood is ze.

 

(met ontroerde stem)

 

Daar ligt ze, haar mond,

 

De roode, is half open, haar blank gezicht

 

is in den dood nog schoon

 

(weenend)

 

Nitakert, Nitakert, mooie doode,

 

Zal ik U balsemen later, geurige kruiden

 

Strooien daar tusschen Uw doodsgewaad?

 

Nitakert, mijn Rozenwang,

 

Schoone droom, ik zal U geven

 

Een vorstensarg, een doodenboek⁹

 

(Hij zet zich weenend neer. Dàn richt hij zich op

 

en draag haar lijk naar dat haars vaders. De

 

Egyptenaren treuren en zingen een rouwzang).

 

Alle gasten

 

Gegroet zijt gij, O Sati gelijke, dienstmaagd van Isi,

 

Van Isi, de draagster van den goddelijken kroon - Nitakert,

 

Groote Godin, Vrouwe der schoonheid, die in waarheid leefde,

 

Gij zijt de liefste in den Kring der Goden,

 

Gij, de groote Godin, de gracieuse, die stijgt, schoon als Horus,

 

Die leeft nu, schoon als op aarde, hooge ziel, vergeet ons niet.

 

Ga naar Isi, ziel van het lichaam,

 

Dat begraven zal worden in Saïs doodenstad.

9 Het dodenboek is de naam van een verzameling Egyptische toverspreuken waaraan men magische kracht toeschreef. Aanvankelijk vond men die op de wanden van gangen en grafkamers in de piramiden waar zij de overleden farao begeleidden. In een latere fase werden ze overgenomen op de lijkkisten en nog weer later op papyrusrollen. Zo'n rol werd in het graf bij de dode gelegd om deze de toegang ‘in het schone Westen’ te verzekeren.
De ‘vorstensarg’ waarvan hier gesproken wordt, was een stenen lijkkist vaak in- en uitwendig versierd met magisch functionerende reliëfs of schilderingen. Het woord ‘sarg’ zal wel verband houden met sarcofaag. Men schreef aan die kalkstenen ‘kisten’ de eigenschap toe de zachte delen van het lijk binnen veertig dagen te verteren, vandaar de naam.

[p. 20]

 

Gegroet, Heer der krachten, dienstknecht van Osiri,

 

Van Osiri, die waarheid draagt en gerechtigheid,

 

Zoon van 't verre Griekenland, Akoitès,

 

Groote God, Heer der sterkte, die in waarheid leefde,

 

Grootste der kooplieden, lichtende dwaalster,

 

Gij, der grootsten nu daarboven, hooge ziel, vergeet ons niet.

 

Ga naar Osiri; ziel van het lichaam

 

Dat begraven zal worden in Saïs doodenstad.

 

Zweeft naar Isi en Osiri,

 

Hooge Goden, vergeet ons niet.

 

Gaat naar hem, wiens naam is Alles,

 

Reine zielen, zweeft daarheen.

 

(Langzaam verlaten zij het huis.

 

Petamoen blijft achter, en ziet naar

 

Nitakert, weenend; hij drukt haar een

 

kus op de lippen. Schreiend gaat hij heen.)

Juli 1904, Leiden.

* Naamsverwarring òf Nitakert onjuist door de dichter vertaald.