Suggesties. Critieken, invallen en verbeeldingen

[p. 51]

Gedachten over critiek.

Critiek moet precies en duidelijk zeggen of een werk goed of slecht is. De criticus moet met een oordeel voor den dag komen. Of dat aan andere menschen niet bevalt, daarover moet hij zich niet bekommeren.

Critiek is oordeel, d.w.z. afscheiden van goed en slecht. Is er geen goed, welnu, dan komt het slechte alleen op één kant van de weegschaal.

De aanwijzing van het goede of slechte moet met redenen worden omkleed. Een bloote uitspraak b.v. zeer goed of zeer slecht is niet voldoende: Ieder verlangt te worden voorgelicht en niemand behoeft op bloote autoriteit te gelooven. De criticus moet ieder zijner uitspraken met redenen omkleeden. Als hij dat heeft gedaan, dan is zijn taak volbracht.

Ik herinner mij de uitspraak van Aletrino, die zeide: ‘Critiek is onzin’.

Hij heeft zich aan die opinie gehouden en zoo goed als geen litteraire critiek geschreven: Dergelijke uitspraken moeten natuurlijk cum grano salis worden opgevat. Zij hebben een zekeren grond, maar er zijn zooveel andere gronden, die dezen grond weer kunnen te niet doen.

Wat in een werk het voortreffelijkst is, kan de critiek niet duidelijk maken. Het leven zelf, dat een meesterstuk wordt gevonden, kan niet in woorden worden gebracht. Twee scheppingen, waarvan de eene alleen bedacht is en de andere niet alleen bedacht maar ook is doorleefd, kunnen uiterlijk, naar den vorm, geheel op elkander gelijken, terwijl zij toch niet het zelfde zijn. Het verschil wordt alleen gevoeld. De criticus is slechts zelden in staat volkomen mee te voelen en er wordt een groote scherpzinnigheid vereischt om het zuiver bedachte van het werkelijk doorleefde te onderscheiden.

[p. 52]

Nu is het iets zeer eigenaardigs, dat dikwijls buiten de critiek om het echte en doorleefde blijft voortbestaan en het alleen-bedachte, kunstmatige zich spoedig in de vergetelheid verliest. Er is niet alleen een sociale maar ook een litteraire rechtvaardigheid, die aan het goede het leven gunt.

Wij hebben in Frankrijk daarvan een voorbeeld in Manon Lescaut, waarin een innerlijk leven gloeit. Onder de zeer talrijke producten van den abbé Prévost is dit het eenige, dat tegen de werking van den tijd heeft stand gehouden. Zoo is in Spanje de Lazarillo de Tormes ongeveer de eenige onder de vele schelmenromans, die ook nog heden volkomen genietbaar is.

Critiek kan alleen begrepen worden door hen, die de besproken werken kennen. Zij die er niets van weten, zullen er weinig aan hebben. Zij behoeven er ook niets aan te hebben, want critiek heeft alleen recht van bestaan in verband met het besprokene. De critiek is er alleen om het besproken werk in helder licht te zetten. De criticus moet geen solo op eigen gelegenheid gaan zingen; wanneer hij dat doet, dan hebben wij geen critiek meer.

Critiek moet zijn een tastend zoeken in de onderaardsche gangen van een litterair gebouw.

Men kan alleen een goede critiek geven van een auteur, wiens geestesrichting overeenkomt met die van den criticus. Is mijn geestesrichting overeenkomend met die van Schiller b.v., dan begrijp ik dien dichter. Hij is bij mij ingedrongen en ik kan mijn oordeel over zijn voortreffelijkheden en tekortkomingen afgeven. Zoodra ik mij plaats op het standpunt van Goethe, die van Schiller zoo zeer verschilt, kan ik Schiller's richting niet meer bijvallen, want ik zal dezen dichter niet meer volkomen kunnen begrijpen. Een volmaakte critiek zal dan

[p. 53]

ook alleen over aanverwante geesten kunnen plaats hebben.

Deze waarheden hebben een gevaarlijke zijde. Hier komt men neer op het gezegde, dat men alleen kan twisten met menschen, met wie men het eens is. Er gaapt een afgrond tusschen twee verschillende standpunten en dat is gelukkig, misschien, want daardoor worden de individuen in stand gehouden, die anders door een bedenkelijke en verblindende vermenging zouden ineenvloeien.

De beoordeelaar zal den beoordeelde moeten meten. Hij zal met hem mee kunnen gaan; hij zal zich aan hem kunnen versterken, want hij is veilig binnen de grenzen van den beoordeelde.

Men begrijpt alleen goed een geest op wien men gelijkt. Denk hier aan het woord van Goethe's Faust. Toch belet de homogeniëteit met een anderen geest niet, dat men zich op een individueel standpunt plaatse, maar zij zal den criticus steunen in zijn appreciatie.

Zoodra twee geesten van elkaar verschillen in richting, gaan zij uit van standpunten, die niets met elkaar hebben te maken. Er moeten andere gronden komen om ze tot eenheid te brengen dan de bloote redeneering. Bewijzen kan hier niet plaats hebben. Een bewijs kan niet worden geput uit zuivere redeneering. Deze kan alleen enkele dingen benaderen. Er zijn waarheden, waarvan de gronden niet kunnen worden opgespoord, die in het onbewuste liggen en feitelijk aan ons zijn verborgen. In een zeker opzicht is alle redeneering over waarheden ijdel. Er kan b.v. worden betoogd, dat dit of dat economisch stelsel het juiste is, maar met even veel redeneering kan men het tegenovergestelde bewijzen. Momenteele, toevallige inzichten uit onbeduidende gronden zullen waarheden aanwijzen, die wij door de beste redeneering, het meest wetenschappelijk betoog niet konden vinden. Zoo kan men turen op woorden

[p. 54]

waarvan men weet, dat zij iets zeggen, dat de waarheid is. Men tuurt en vindt haar niet, tot op eens er een omhulsel openscheurt en de blik dóór dringt tot het wezen van het ding.

Dit alles geldt van de litteraire critiek in den eigenlijken zin, doch er kan naar aanleiding van een litterair kunstwerk een product ontstaan, waarin de beoordeeling schuil gaat, waarbij wordt gesproken niet over maar naar aanleiding van een werk. Wij komen hier tot den essai. Dit genre is vooral door de Engelschen tot bloei gebracht. Niettemin blijft de essai als critiek een deviatie.

Als onze groote criticus geldt nog altijd Busken Huet. Toch is hij op het oogenblik, als criticus, tamelijk verouderd. De reden daarvan is, dat hij zich niet aan zuivere critiek heeft gehouden. In plaats van ronduit met preciese woorden zijn opinie te zeggen, praat hij om zijn onderwerp heen. Als zuivere critiek kunnen zijn opstellen niet gelden. Dat neemt niet weg, dat zij mooie stukken proza zijn. Had hij meer precies en direct gesproken, dan zou hij niet verouderd zijn.

Men kan niet zeggen, dat een criticus, die zich niet strikt houdt aan zijn onderwerp, verkeerd doet, doch als een eigenlijke critiek kan zijn werk dan niet gelden. De essai is een tusschending, dat niet de eigenlijke creatie, d.w.z. de vereenigde stem van hart en geest, en ook niet de verstandswerking alleen bevat. De essayist spreekt naar aanleiding van wat hij heeft gelezen in het behandelde werk en ook over dingen, die hij daarin heeft gelezen. Wanneer zoo een essai niet van superieure qualiteit is en daarin niet spijkers met koppen worden geslagen, dan is hij noodeloos.

Een essai dient te culmineeren in een of andere merkwaardige beschouwing. Hij moet getuigen van diepe litteraire kennis. Terwijl de bloote litteraire historie zich

[p. 55]

alleen kan bepalen tot feiten, tot min of meer oppervlakkige beschouwingen, moet de essai in de diepere lagen dringen. Wanneer hij dat doet, kan daardoor een nieuw kunstwerk ontstaan. De zuivere critiek vermag zich nooit tot kunst te verheffen; zij speelt een ondergeschikte rol, maar zij is een noodzakelijk aanhangsel van het kunstwerk.

Een goede critiek veroudert zelden. Eigenaardig b.v. mag het heeten, dat de critische studies van Zola tegenwoordig minder verouderd zijn dan zijn romans in hun geheel genomen. Zoo was ik niet lang geleden ten zeerste verwonderd bij het lezen van Zola's Romanciers naturalistes de opstellen daarover geheel frisch en vol leven te vinden, terwijl de indertijd zoo hooggeroemde critieken van Bourget, die voor het eerst in de Nouvelle Revue verschenen, heden ten dage tamelijk zijn verbleekt.

De criticus, die nog lang wil worden gelezen, zorge ook een goede keuze van zijn onderwerpen te doen. Huet heeft niet genoeg daarop gelet en menige bladzijde geschreven over producten, die nu zijn vergeten. Sainte-Beuve is niet verouderd, maar wordt niet meer in zijn geheel gelezen, omdat hij soms werken heeft behandeld, die tegenwoordig geen belangstelling meer kunnen opwekken.

De criticus zorge dus zooveel mogelijk niet alleen scherp te oordeelen, maar ook werken en auteurs te kiezen, die van belang zijn. Hij werpe op merkwaardige scheppingen een nieuw licht, zoodoende zal hij bijdragen tot de kennis der litteratuur niet alleen, maar ook zelf werk leveren, dat naast het behandelde meesterstuk onontbeerlijk is.

Wanneer de criticus zich wil bepalen tot zuivere critiek, dan houde hij bij zijn betoog zich zelf in toom, ga niet tot buitensporig lyrisme over en houde vast aan de motiveering van het objectieve oordeel. Wanneer hij

[p. 56]

zich tot lyrisme verheft of nederdaalt in een diepzinnig betoog, doet hij daarom niet slecht, maar hij levert werk, dat van het eens voorgenomen doel afwijkt. Voorbeelden van mooie lyrische critiek zijn talrijk (b.v. de litteraire critieken van Taine), maar scherpe, droge, verstandelijke redeneerings-critiek, waarbij iedere zin als een mes in het hart van het te critiseeren stuk dringt, is zeldzamer. Ieder kieze hier den weg, die overeenkomt met het door hem beoogde doel. Het kort besluit van dit lang betoog is, dat een gloedvolle lyrische critiek prachtig kan zijn, doch dat een droge verstandsprogressie van oordeel beter aan het doel van critiek beantwoordt.

1928.