Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Juni 1810 Het weidefeest

Het weidefeest in een oude appelboomgaard: lach en dans onder een loverdak op gegroefde boomstam-zuilen met groenbemoste voetstukken. Intieme feestzaal vol blije mensen op een tapijt van geurend gras. De zon sprenkelt grillige plekken licht en schaduw door het bladerdak. Lange groene slingers met bont papieren rozen hangen tussen de bomen. Jong en oud, rijk en arm, iedereen is welkom in de feestwei vol vrijheid en dolle pret voor de kinderen, spel, dans en liefde voor de jonkheid, vrede en rust voor de oude mensen, voor iedereen.... een paradijs.

In de namiddag, na de koffietafel met veel vlaaien, komen de families met hun kermisgasten, gezapig wandelend en druk pratend, naar de feestwei. Op biertonnen ligt een plankier; daar spelen muzikanten uit Heerlen. Er is 'n viool, 'n fluit, 'n trom en een hoorn. Uit de takken boven het vloertje hangen de bonte slingers rondom de muzikanten omlaag.

Lange planken zijn vastgespijkerd op hoge en lage paaltjes: de tafels en de banken. Er is een ‘drek-keigelbaan’ en palen staan klaar voor het ganstrekken, dat morgen plaats vindt. Alles is door de jonkheid voorbereid en geregeld. Tonnen bier liggen in de koelte van een overhangende hagedoorn, zij worden koud uit Gepannes aangevoerd. Rondom de tonnen is een ruimte afgezet met palen, planken en koorden. Alleen de meisjes van de jonkheid mogen de bierkannen daar komen vullen.

Tegen de eerste boom bij de ingang van de wei hangt een oproep

[p. 145]

van de jonkheid voor het ganstrekken op kermismaandag:

‘Alsoo is de jonkheid van Winantsrade oover eengekoomen tot het rijden der ganssen en hebben voor goed gevonden datsy ter feestweyde te Swyer op maandag ten twee uren sullen beginnen en verlangen van een hoeveelheid meede te doen en op ses en zessen een op te hangen.

Veer responderen ug neet dat dei get ooit ein krigt mèr geer kont stat maeken datser doo hangen mèr geer kont uur best doon volgens arty der wet van nagel 11.’

‘Jan Wulhans en Katryn Bulberg’.

De mensen groepen samen rondom iemand die de tekst kan voorlezen. Er wordt danig gelachen, vooral met dat laatste gedeelte in eigen dialekt en met de schuilnamen van de ondertekenaars: de hardwerkende voorzitter en de zuinige penningmeesteres.

Nog na-lachend zoekt iedereen een plaats in de feestwei. De families zitten samen met hun eigen kermisgasten en bekenden; maar iedereen kent iedereen. Er zijn geen vreemden, zelfs de gasten van de anderen kent men, het is één gemeenschap van mensen. Maar geen gemeenschap van gelijken. De grote boeren en halfwinnaars zitten bij elkaar met hun families. Daar zijn er bij die wijn drinken in plaats van bier, Franse wijn, ja!

Heer Ferdinand komt niet naar het weidefeest. Maximiliaan, zijn vijfjarige stamhouder is begin juni gestorven. Vooral barones Charlotte heeft er erg onder geleden.

Maar hier in de feestwei stoeien de kinderen onbekommerd juichend tussen mensen, tafels en bomen. Zonder zorg en zonder onderscheid van arm en rijk spelen zij samen en dansen joelend in een kring om de muzikanten.

De grote boeren steken de koppen bijeen. Er is veel te bepraten: over de werkzaamheden die zij nog voor de heer zouden moeten doen, maar waarvan de Fransen niets meer willen weten. Over de prijs van het graan en dan.... over de pastoor.... vooral Bieldermans heeft het over de pastoor. Ja, die moeten ze in de gaten houden! Hij zingt na de hoogmis wel: ‘Domine salvum fac imperatorem!’, maar intussen blijft hij een Pruis en onbehoorlijk anti-Frans. Maar het is een slimme vos..... hij heeft niet voor niks in Bonn gestudeerd. Hij zorgt er wel voor, dat ze hem niks kunnen maken.... ofschoon.... in Maastricht bij de Prefectuur is

[p. 146]

bekend, dat hij op 15 augustus verleden jaar na de hoogmis geen Te Deum voor Napoleon gezongen heeft. Hij dacht weer slim te zijn en had de ‘kroëdwösj’ na de mis gezegend en zo had hij het naamfeest van de keizer vergeten.... ja.... ja!

En dan dat gepreek over ‘profiteurs’. Hij is zelf een profiteur..... gefluister achter de hand met schichtige blikken opzij....: je weet toch, dat hij 's avonds veel op stap is..... iedereen kan je zeggen waar hij dan uithangt.... iedereen weet het toch: ja juist. de weduwe Deben..... dat vrouwtje zonder kinderen. Ja, die pastoor! Fijn praten op de preekstoel, maar hou hem in de gaten.....!

De gewone mensen drinken bier en praten weinig over politiek. Trouwens ook de meeste boeren houden zich op de vlakte, al praten ze Bieldermans graag naar de mond, omdat die zo rijk is. Over de pastoor willen de gewone mensen geen kwaad woord horen. Geeft hij niet de kleren van zijn lijf voor de armen? Neem de weduwe Deben, dat mens is straatarm en wordt door de pastoor praktisch onderhouden. Dat Bieldermans haar wel kan verwensen, is duidelijk. Zij kocht eens een brood bij hem, maar zij had twee cent te weinig. Bieldermans snee daarop een stevig stuk van het brood en gaf haar de rest. 's Zondags daarna al had de pastoor gepreekt over een rijke boer, een arme vrouw en een brood. Er werd geen naam genoemd, maar Bieldermans ging sindsdien in Hulsberg naar de kerk.

Dat de meeste rijke boeren de pastoor niet kunnen uitstaan, dat ‘dankt tich d'r duuvel!’ Hij zegt te veel dat hen niet bekt. Hoe was het ook alweer van die kameel en die naald? In ieder geval, sommige boeren waren om te barsten geweest..... ‘dei verdomde Pruus!’

Hij zou zelfs geprobeerd hebben jongens om te praten om niet bij de militie te gaan en zich niet te melden voor de keuring. Maar dat kan niemand bewijzen; hijzelf ontkent het pertinent. Maar het wordt wel gezegd..... tja.... wat wordt er niet gezegd....?

Nog geheimzinniger wordt er gefluisterd over Greetje van Odekerken, de varkenshandelaar uit het Waalhuis. Zij is in verwachting, dat jonge ding.... Van wie....? Dat vraag je nog....? Van die Baltus Bieldermans natuurlijk, dat weet toch iedereen! Maar sinds een week is zij spoorloos verdwenen. Naar Maastricht zeggen ze.... Ze is verdronken.... als 'n jonge kat in 'n zak. Neen, ze is naar Pieternel in Hellebroek geweest om het weg te laten

[p. 147]

maken.... Dood gebloed misschien.... Wie zal het zeggen.... zij is weg. Die Baltus Bieldermans is een ‘sjuinsmarsjeerder’, die meent dat hij alles mag, omdat zijn ouwe heer rijk is.

Maar de feestwei slurpt alle gefluister op in de wild draaiende kolk van dansende jonkheid, van opbruisend gelach aan alle kanten, van stoeiende kinderen en klotsende kegels.

Driek zit bij een groepje van de jonkheid. Hij heeft het al lang gezien: Leineke Gerards is er ook met haar familie, daar aan die tafel dicht bij de kegelbaan.

Samen met haar heeft hij slingers gevlochten. Een week lang heeft de jonkheid het feest voorbereid 's avonds in de schuur van Rietrae. Natuurlijk, hij had haar al duizend keer gezien. Maar wat heet zien? Bij dat slingers vlechten raakte hij haar vlugge vingers als bij toeval. Daarna hadden hun handen elkaar gezocht bij het aanbrengen van de rozen. Met haar stralende ogen had zij naar hem gekeken zonder iets te zeggen..... alleen maar die vrolijke, vragende ogen..... Wat had hij moeten zeggen? Wat had hij kúnnen zeggen op zo'n moment? Het hart klopte in zijn keel.

Leineke werkt thuis op de boerderij. Haar vader is vanuit het Gulikse hier naar Swier gekomen. Hij heeft een paard en vier koeien. Zeventien jaar is zij, de jongste van drie. Zij lacht graag.... een klein vrolijk ding.

De volgende dans slingert langs de tafel van de familie Gerards. En ineens, zonder bedenken, heeft Driek haar meegetrokken.... Of is zij zelf opgesprongen? In ieder geval danst zij naast hem. Hij houdt haar hand vast en het bruist en tintelt door hun onstuimig zwaaiende armen. Alles aan haar is sprankelend, vooral die ogen onder bekoorlijk wenkende wimpers. Hij drukt haar hand en zij de zijne en in één verrukking trekt hij haar rond in wilde vaart om de muzikanten.

Nog nahijgend zitten ze op een ruwe bank. Hij haalt twee kroezen bier. Zij klinken samen en lachen en praten over de voorbereiding van het feest, over de aankondiging van het ganstrekken, over de jolige muzikanten en over de rond-stoeiende kinderen. Wat kan zij verrukkelijk lachen....! Dat Leineke.... dat de beste was op school, dat kan lezen en schrijven als geen ander en dat een heeroom heeft in Sittard, die haar boeken schenkt.

Driek weet het: zij is een bijzonder meisje. En wat is hij? Een knecht, die met moeite zijn naam kan schrijven. Maar hij is

[p. 148]

sterk, hij kan werken..... En ineens trekt hij haar mee naar de kegelbaan; hij zal haar laten zien wat hij kan! Met kracht drijft hij de ballen over de baan. De kegels vliegen naar alle kanten. De opzet-jongens duiken weg achter de strobussels, vol ontzag voor zoveel geweld. Alle negen kegels keilt hij omver. Nu nog eens, z'n hoed uitdagend achter op zijn hoofd, weer alle negen! Nog één worp en ja.... drie keer achtereen sneuvelt de koning en alle kegels daaromheen. Driek is kampioen! Alles klapt en juicht voor hem. Leineke steekt de grote papieren roos in zijn knoopsgat en hij voelt zich onoverwinnelijk als keizer Napoleon zelf. Hij kan alles.... ineens kan hij alles.

Ongemerkt valt de schemering. Tussen de bomen worden toortsen en teerpotten ontstoken. Het feest gaat verder in die genoeglijke zomeravond-sfeer bij dansend spookachtig licht, slierten rook en geur van hars.

Driek hoeft vanavond niet voor de paarden te zorgen. Zij zouden dus wat kunnen wandelen, het veld in. Maar Leineke bezweert hem lachend, dat zij aanstonds naar huis moet voor het avondeten. Langzaam gaan zij naar een hoek van de feestwei alsof het zo is afgesproken. En daar, in het donker van een oude es, kussen zij elkaar voor het eerst en vergeten de feestwei en alle mensen. Als Driek na die eerste kus onstuimig opnieuw wil beginnen, legt zij lachend een hand op zijn mond: ‘Mörrege is auch nog kirmes!’ Wat wil hij nog meer?

Met een arm om haar middel wandelen zij terug. Hij voelt haar heup tegen zijn been en het is alsof het nooit meer mooier kan worden. Die van Gerards zoeken haar al. Zij zien het paar opdagen in het licht en de rook van een fakkel. Als zij elkaar loslaten vraagt iemand: ‘Is dat neet Driek va Leike Eires?’

De muziek fiedeldeint nog wel door de donkerte en de jonkheid jaagt nog slingerend dansend tussen de bomen door, maar Driek is er niet meer bij.

Het weidefeest loopt ten einde. Ouders roepen hun kinderen, die zich speels verstoppen achter bomen en hagen. Twee mannen, hoed op een oor, knopen los, armen om elkaars hals, drinken broederlijk hun bier. Met zware tong en onzekere gebaren doen zij elkaar heilige beloften.

De muzikanten pakken hun instrumenten in en drinken nog wat.

[p. 149]

Dan komt Jeu va Gilles nog met de geit op het toneel. Dat is een soort traditie. Het grote beest, één hoekig knokenstel met lange zwalpende uier, prijkt met een hoed op de horens en een roos in de staart. Jeu staat niet vast meer op zijn benen, hij is een gewoonte-drinker en leeft op jenever. Met moeite tilt hij de geit op het planken vloertje. En met nog meer moeite en hulp van de omstanders belandt hij er zelf ook. Zijn waterige roodomrande ogen dwalen wazig over de feestwei. Wankelend voor- en achteruit en vaag gebarend lalt hij een onverstaanbaar lied. Even lebbert hij aan de jeneverkruik en in benevelde eenzaamheid zingt hij alleen nog voor de geit en laat heel de feestwei wegzwemmen uit zijn waterige ogen.

Op de tafel van de grote boeren staat een batterij lege wijnflessen. In twee flessen brandt een kaars. Bieldermans heeft nog steeds het hoogste woord. Lichtelijk aangeschoten klimt hij op een bank, prijst de pastoor van Nuth die de eed heeft afgelegd en wauwelt iets over een pastoor in Venlo, die ‘het’ niet had gezongen en die nu gevangen zat.

Wat niet gezongen? Nu klimt hij op de tafel en majestatelijker dan de pastoor het ooit zou kunnen of willen doen zingt hij:

‘Domine salvum fac imperatorem Napoleon!’

‘Aaaaaamèn!’ bleiren de anderen, kennelijk niet van het kerkelijk zangkoor.

‘Zoë huurt 't, noondedjuu!’ besluit Bieldermans, terwijl hij half struikelend omlaag klimt.

De mensen zijn eromheen komen staan. Zij lachen wat verlegen en onzeker. Is het angst voor die grote boeren? Spot met de zatheid van Bieldermans? Plezier om dat kerklatijn in de feestwei? Een ongewis, wijfelend lachen misschien wel om het potsierlijke van het geheel.

Hoe Leineke het thuis voor elkaar heeft gekregen weet Driek niet, maar op kermis-maandag mag zij met hem uit. Misschien denken ze bij Gerards, dat zij naar het ganstrekken gaan. Maar Leineke moet niets hebben van dat wrede spel, Driek zelf trouwens ook niet. En zo wandelen zij in de namiddag naar het oude bos. Daar zijn zonnige open plekken in de luwte van struiken en bomen. In de suizelende stilte pralen bloemen, spelen vliegen op een blad en wieken loom twee vlinders achter elkaar aan. Een paradijs van rust, van vrede, van vrijheid..... En niets ter wereld is

[p. 150]

er nog dan die twee.....

Zij ontdekken dat het nog veel mooier kan zijn dan zij gisteren ook maar durfden dromen. Huiverend van bedwongen onstuimigheid proeft Driek die frisse lippen, streelt dat springende haar, die blanke hals en fluwelen wangen. Leineke laat hem stil begaan. Dan trekt zij zijn hoofd tegen haar borsten, krauwelt door zijn haar en drukt een kus op zijn ogen. Driek kijkt lachend naar haar op; heel even moet hij denken aan de fletse ogen van Neel.... Hij slaat zijn armen om Leineke en drukt haar ranke lijf tegen zijn borst. Zij zinken weg in golven van verrukking....

Later wandelen zij naar de Blauwe Steen, waar ze een beker bier drinken. Langs het Stevenskapelletje gaan zij kussend en kozend door de holle weg naar Marie en Adam. Daar blijven zij op het avondeten.

Enkele weken later komt Driek bij Gerards ‘vuur vragen’. Hij rookt wel niet, maar voor de gelegenheid heeft hij een pijp geleend van Joep Kleintjes. Maar Leineke lacht hem hartelijk uit..... zij zijn thuis al op de hoogte!

Het was gezellig daar bij Gerards, wel wat deftiger dan in hun huisje aan de Putweg. Er stond een grote klok en er hingen twee planken met boeken aan de muur. Zoiets had hij nog bij geen enkele boer gezien. En wat hij nog niet wist: Leineke speelde muziek op een citer. Zij had voor hem gespeeld en gezongen, een Duits lied.... nog mooier dan in de kerk.

Ook in Swier wist iedereen het al lang: ‘Driek va Leike geit mit Leineke va Gerards.’

Diezelfde zomer werd Bieldermans door een beroerte getroffen. Een knecht vond hem achter in de huiswei.

Nu zit hij half verlamd in een stoel en kan nauwelijks meer praten. Zijn vrouw is al lang slecht ter been en kan hem niet helpen. De dienstmeiden zijn bang voor hem en nog meer voor Baltus, die nu voor het hele bedrijf moet opkomen. Sinds Greetje van Odekerken spoorloos verdween, hangt er een geladen sfeer op te Nietese. Het is voor knechten en meiden geen geheim meer: op een of andere manier was zij door Baltus ingepalmd en zonder verweer in de ban van die smeerlap geraakt. ‘Dat erm sjaop....!’