De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 18. Brieven 2516-2750

[p. 52]

2533 Aan Seweryn Boner
Freiburg, 1 september 1531

Erasmus van Rotterdam aan Seweryn Boner, kasztelan van Žarnów en beheerder van de zoutmijnen van Krakau

Een hartelijke groet. Ik zie het, Seweryn Boner, voornaamste sieraad van Polen, beslist als het perfecte werk van een goede en welgezinde beschermgeest, dat uw Anselmus Ephorinus, toen hij via Duitsland op weg was naar Italië, enigszins van de geplande route afweek en zich naar Freiburg im Breisgau begaf. Want bijna vijf maanden was hij voor mij een inschikkelijke, vriendelijke, attente en aardige huisgenoot, en niet alleen dat. Ik ging op dat moment meer dan anders gebukt onder privé-zorgen wegens de koop van een nieuw huis en de beslommeringen van het verhuizen en verbouwen.^1. Hij heeft mij voor een groot deel daarbij geholpen. De man geeft blijk van veelzijdige geleerdheid en ontwikkeling, en is tegelijk behoedzaam, bedreven en alert als het gaat om al die beslommeringen waar zij die in de ban van de studie zijn, meestal voor terugschrikken. De oudheid noemde iemand die zich goed kon aanpassen een mens van alle uren;^2. hem zou je met recht een mens van alle bezigheden kunnen noemen. Ik geef dus openlijk toe dat ik hem om die reden zeer veel verschuldigd ben. Ik kan immers onmogelijk geen vertrouwen hebben in een man die verzekert dat niets anders hem ertoe bewoog langer dan hij van plan was in Duitsland te blijven, dan enkele maanden in het gezelschap van Erasmus te kunnen verkeren. Als ook u dit plan van hem goedkeurt, en daar vertrouw ik op, zal ik reden hebben om ook u, vriendelijk als u bent, te bedanken. Het is echter te hopen dat ons vertrouwelijke contact hem en uw zoon Jan Boner evenveel profijt opleverde als het mij genoegen gaf, en dat hier geen plaats is voor het oude spreekwoord van de Grieken: ‘Ik zocht een schat en ik vond kolen.’^3. Als hij zich daarin vergiste, verdient hij vergeving; de faam, die soms van een vlieg een olifant maakt,^4. leidde de argeloze man om de tuin.

U, zeer illustere heer, acht ik niet zozeer gelukkig omdat u een overvloed aan rijkdom hebt, omdat u schittert door afkomst, omdat u door waardigheid, aanzien en invloed een persoon van grote betekenis bent in een zeer florerend koninkrijk, als wel omdat u zo'n zoon kreeg. Onder alle bezittingen is er immers niets kostbaarders, onder alle sieraden niets mooiers, onder alle genoegens niets plezierigers dan toegewijde kinderen die het waard zijn te erven wat de fortuin schonk. Door hen immers worden de ouders, wanneer ze op leeftijd zijn gekomen, weer jong en, gaan ze, wanneer de laatste dag nadert, rustig heen; na hun dood leven ze ook in hen. Denk alstublieft niet dat ik iets zeg om bij u in het gevlij te komen; ik meen wat ik zeg - Christus

1. Zie brief 2517, noot 10.

2. Adagia 286.

3. Adagia 830: ‘Thesaurus carbones erant’, d.i. de schat bestond uit kolen.

4. Adagia 869.

[p. 53]

is mijn getuige. Ook dat zijn gaven van een genadige godheid, die op geen andere manier beter beschermd kunnen worden, dan door te beseffen dat ze uit de belangeloze vrijgevigheid van God voortkomen. Hoe groter zijn vrijgevigheid jegens ons is, hoe verder we bij overmoed vandaan moeten blijven en hoe strikter we binnen de grenzen van de bescheidenheid moeten blijven, om te voorkomen dat de goddelijke Nemesis wat ze aan mensen gaf die het niet verdienden, weer afneemt omdat ze overmoedig werden.

Ik heb me er vaak over verbaasd dat uw zoon op deze jonge leeftijd, waarop de meesten nauwelijks vlot kunnen lezen, zoveel substantieels op het gebied van de letteren heeft gedaan. Heus, zo'n aanleg belooft geenszins iets alledaags of middelmatigs: hij is alert, vlug, gezeglijk, leergierig en overal handig in. Er zijn immers mensen van wie je zou kunnen zeggen dat ze voor de studie geboren zijn, maar die als het om alledaagse beslommeringen gaat zo onhandig zijn als maar kan. Zelfs in het gedrag van de jongen bespeurde ik niets kinderlijks of onbehoorlijks. Bij sommigen heeft overdreven schroom een verlammend effect, anderen worden door arrogantie op een ongepaste manier onbeschaamd. Uw zoon toont een opgewektheid die door een soort beleefde eerbied wordt getemperd. Maar terwijl het volledig als een zegen en een goddelijk geschenk te beschouwen is dat u zo'n zoon kreeg, verdient ook uw uitzonderlijke wijsheid geen geringe lof. U hebt er immers voor gezorgd dat het jongetje meteen vanaf de allereerste jaren zowel in de meest respectabele vakken als in onberispelijk gedrag, bovendien in een soort Odysseus-achtige levenswijsheid werd onderwezen en tegen alle lotswisselingen werd gewapend. Thetis doopte haar Achilles toen hij een klein kind was tevergeefs in de rivier de Styx.^5. Niets geeft een mens betere wapens tegen alle pijlen van het lot dan de filosofie, vooral de soort die wordt verkregen door het verkennen en van nabij onderzoeken van dingen.

Hoe weinig ouders zijn er die ertegen kunnen dat hun kinderen op die leeftijd van hen losgemaakt worden en naar ver weg gelegen streken gaan, en hen niet liever in hun armen en op schoot vertroetelen en bijna tot aan de puberteit bij zich houden! U laat hem echter, alsof u hem niet voor uzelf, maar voor de staat hebt grootgebracht, meteen inwijden in die vakken, waarmee hij voor zijn vrienden en voor het koninkrijk zowel tot sieraad als tot voordeel kan zijn. U duldde niet dat het grootste deel van zijn jeugd onder kusjes van de moeder en geknuffel van voedsters zou verglijden, want het ontgaat u geenszins dat we niets beter snappen of langer onthouden dan wat in die eerste, nog beïnvloedbare, en (zoals Fabius zegt)^6. kneedbare jaren op-

5. Achilles werd verwond aan zijn hiel, waar Thetis hem had vastgehouden toen ze hem in de Styx doopte om hem onsterfelijk te maken.

6. Het is niet duidelijk welke plaats bij Quintilianus Erasmus bedoelt.

[p. 54]

zuigen. Want wat we als volwassenen leren, ziet onze geest gewoonlijk als door een nevel,^7. om zo te zeggen, en onthouden we niet anders dan dingen die we droomden. Verder getuigt het eveneens van uitzonderlijke wijsheid, dat u vochtige en goede klei aan een uitnemende boetseerder, dat u een landgoed met uitstekende grond aan een zeer ervaren boer toevertrouwt. Wat maakt het immers uit van goede geboorte te zijn, als de juiste opleiding ontbreekt? Het is uw verdienste dat u zo iemand zocht, het is een geluk dat u hem vond. We zien soms dat de grootste monarchen dit belangrijke voordeel niet hebben.

Ik moet u nogmaals vragen, zeer illustere heer, niet te denken dat ik u naar de mond praat, of met dergelijke uitspraken de oren van een vader wil plezieren.^8. Ik ontken niet dat dit vaak voorkomt, maar het past absoluut niet bij mijn karakter en mijn natuur; bovendien is er bij dit onderwerp geen enkel verzinsel nodig en zelfs geen enkele reden om te veinzen. Ik ken heel wat opvoeders van de jeugd, maar tot nu toe heb ik onder de goeden niemand gezien die oplettender, integerder en ook bekwamer was dan Anselmus. Hij krijgt meer van kinderen gedaan met een enkel knikje dan de meesten met schelden, ruziën, dreigen, schreeuwen en slaan. Quintilianus^9. meende dat het eerste wat leraren aangeraden moet worden, is dat ze hun leerlingen liefhebben op de manier van ouders. Het is ouders eigen dat ze hun kinderen eerder door middel van schaamtegevoel en vriendelijkheid in bedwang houden dan door vrees.^10. De ouden hechtten niet zonder reden de meeste waarde aan het voorhoofd, dat naar hun zeggen belangrijker was dan het achterhoofd,^11. en aan de ogen van de meester, die (zeiden ze) bij uitstek zorgen dat het paard vet wordt en het landgoed welvarend.^12. Ik denk evenwel dat het effect van het oog van de ouder op de zoon veel groter is dan dat van de meester op de stal of het landgoed. Anselmus echter, die op wonderbaarlijke wijze de taak van ouder en leraar vervult, gaat geen hand- of voetbreed bij hem weg en ook de jongen blijft bij voorkeur bij hem. Anselmus zou dat niet de hele tijd doen als hij niet uw genegenheid voor uw zoon op zichzelf had overgebracht, en ook de jongen zou niet blij zijn met de voortdurende aanwezigheid van de man, als hij hem niet als een ouder liefhad en respecteerde.

Ik weet niet uit wat voor familie de jongen Stanisław^13. komt, die een zeer

7. Adagia 263.

8. Vertaling van ‘aures scabere’; vgl. Seneca, Epistulae morales 75, 7.

9. Quintilianus, Institutio oratoria 2, 2, 4.

10. Terentius, Adelphi 57-58.

11. Adagia 119.

12. Aristoteles, Economica 1345a, geciteerd in Adagia 119.

13. Stanisław Aichler.

[p. 55]

trouwe helper en studiemakker voor uw zoon is, maar hij heeft een zo beschaafd karakter, dat ik vurig zou wensen dat monarchen zulke kinderen kregen. Verder wekt hij zeer hoge verwachtingen op het gebied van geleerdheid. Daarom vind ik dat elk van beiden met de ander te feliciteren is, uw Jan omdat hij zo'n geschikte kameraad kreeg bij de studie tijdens de kinderjaren, Stanisław omdat hij zo'n vrijgevige beschermheer kreeg, door wiens gulheid hij met succes de begonnen loopbaan in de edelste wetenschappen zal kunnen voltooien.

Ik zie tot mijn vreugde dat die gelukkige situatie die Plato een staat toewenst,^14. in Polen gerealiseerd is, waar de leiders de filosofie omhelzen. Onder filosofie versta ik evenwel niet een methode van discussiëren over de oorsprong van de dingen, over materie, tijd, beweging en het oneindige, maar de wijsheid die Salomo kostbaarder dan alle rijkdom achtte; daarom wilde hij juist die liever dan alle andere dingen van God ontvangen.^15. De kracht daarvan is dat een mens zijn eigen leven beter inricht en tegelijkertijd aan de belangen van het vaderland denkt, in tijden zowel van oorlog als van vrede. Aangezien het roemrijke koninkrijk Polen aan koning Sigismund een uitstekend voorbeeld en voortreffelijke leermeester van deze filosofie heeft, is het geen wonder dat de sterren hun zon volgen.

Met deze brief, zeer illustere heer, wilde ik u en uw zeer edele echtgenote^16. feliciteren met dat geenszins alledaagse geluk en ook bedanken namens mezelf, omdat ik steeds zoveel troost heb geput uit de omgang met de uwen. Had het maar langer mogen duren! Maar niets op aarde is bestendig, en het getuigt niet van wellevendheid (als we tenminste Homerus geloven)^17. een gast tegen te houden die graag wil vertrekken, vooral als praktische zaken daarvoor pleiten of de situatie ertoe dwingt. De pest begon hier vonken te verspreiden, maar niet ernstig, en de orakelspreuk van artsen, die wegvluchten als de doeltreffendste remedie aanraden, is ‘snel, ver, lang’.^18. Ik bid de Heer, dat hij wil dat dit geluk voor u en de uwen bestendig is. Wat mijzelf betreft, ik zou willen dat u ervan uitgaat, dat er geen vorm van dienstbaarheid is, die een goede beschermheer kan eisen van een beschermeling die hem zeer verplicht is, die ik niet heel graag op uw wenk zal betonen, mits dit binnen mijn mogelijkheden ligt. Het ga u goed.

Freiburg im Breisgau, 1 september, in het jaar van de Heer 1531

14. Plato, De staat 473c-e.

15. 1 Koningen 3:5-15.

16. Zofia Bethmann.

17. Homerus, Odyssee 15, 72-73.

18. Dit komt voor aan het slot van Marsilio Ficino's Consiglio contro la pestilenza (Florence, 1481).