De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11. Brieven 1535-1657

[p. 200]

1603 Aan Willibald Pirckheimer
Bazel, 28 augustus 1525

Hartelijk gegroet. Omdat ik altijd oproep tot gematigde standpunten, heeft de ene partij mijn houding betiteld als bevreesdheid, de andere als heulen met de aanhangers van Luther. Aangezien beide partijen nu hun eigen positie verbeten verdedigen en, in plaats van ook maar iets van hun eigen rechten op te geven, zelfs hun reeds eerder ingenomen posities nog proberen te versterken, is de situatie zo geëscaleerd dat alleen God de storm die over de mensheid raast tot rust kan brengen. Het heilloze kwaad verspreidt zich overal.

Men zegt dat de aartsbisschop^1. Hongarije is uitgezet. Kardinaal Campeggio is teruggekeerd naar Italië en ook bisschop Ennio van Veroli is vertrokken.^2. De aartsbisschop van Salzburg wordt belegerd.^3. Hier zijn de boeren en de edelen opnieuw onder de wapenen, waarbij de ene partij de andere met totale ondergang dreigt. De inwoners van Bazel hebben geprobeerd bloedvergieten te voorkomen door de zaken bij te leggen, maar de moeite is vergeefs geweest. Ferdinand houdt zich op in Württemberg. Men verwacht hem in Freiburg. Of hij daar ook komt weet ik niet.

In Brabant ligt een vrij grote en dichtbevolkte stad, 's-Hertogenbosch genaamd. De bevolking daar heeft alle minderbroeders en dominicanen eruit gegooid. Op het ogenblik wordt de stad belegerd door Margaretha, de tante van de keizer.^4. In Antwerpen hebben sommigen het gewaagd buiten de stad preken te houden.^5. De bevolking was niet bang daar samen te komen, waarbij men alle verordeningen van de keizer, van Margaretha en van de autoriteiten aan zijn laars lapte. In die hele stad broeit het dan ook van gevaarlijke onrust. Dag en nacht houdt men er de wacht. Ik ben bang dat, wanneer de inwoners van 's-Hertogenbosch gestraft zijn, Antwerpen wordt aangevallen. Beide steden zijn welvarend. De grote hoeveelheid buit is voor de vorsten uitnodigend. Zij zijn daar altijd zozeer op uit dat zelfs de geringste aanleiding voldoende is.

Bij mijn landslieden, de Hollanders, zijn enkelen veroordeeld wegens ketterij. Men zal streng tegen hen optreden. Van der Hulst, die kort geleden ontwapend was, is door de keizer opnieuw van wapens voorzien. Hij was de

1. László Szalkay. In tegenstelling tot wat Erasmus had vernomen, was hij niet verdreven.

2. Ennio Filonardi verhuisde in 1525 van Konstanz naar Chur.

3. Matthäus Lang werd in zijn burcht belegerd door opstandige boeren, stadsbewoners en mijnwerkers.

4. In juni en juli 1525 werden de bedelmonniken uit 's-Hertogenbosch verdreven, maar in augustus werd de orde hersteld door troepen van Margaretha van Oostenrijk.

5. Een verwijzing naar de (in dit geval lutherse) ‘hagenpreken’.

[p. 201]

enige leek die in de inquisitie een vooraanstaande positie innam.^6. De meerderheid van de bevolking in Holland, Zeeland en Vlaanderen is op de hoogte van de leer van Luther en vervuld van een meer dan dodelijke haat tegen de monniken. Ook al deugen de meesten niet, toch zullen wij nu in het geweer komen om hen te beschermen. Als zij de overwinning behalen, dan is het gedaan met alle mensen van goede wil. Zij beginnen nu hun strijdlust te tonen.

Lambertus Campester, een dominicaanse vagebond, heeft mijn Colloquia vervalst.^7. De kartuizer Pierre Cousturier heeft in Parijs een gewoonweg dwaas tegen mij gericht boekje gepubliceerd.^8. Ik heb daarop een antwoord geschreven.^9. Dat antwoord zou ik niet geschreven hebben als de Franse titelpagina niet had uitgewezen dat het gedrukt was op gezag van de theologen. Te Leuven bevindt zich een uiterst boosaardig nest van een aantal dominicanen. Vincentius,^10. een man geschikt voor kabeltouwen of de ploeg, nu doctor in de theologie, heeft enige jaren geleden een boek tegen mij geschreven.^11. Om het te kunnen uitgeven nam hij zijn toevlucht tot zijn vicaris-generaal.^12. Deze verbood klip en klaar een dergelijk waagstuk aan te gaan. Hij bond in, zij het met moeite. Uiteindelijk is het boek nu uitgekomen. Iets onbehoorlijkers, smakelozers, dommers, leugenachtigers, onbeschaamders, dwazers is niet denkbaar. Vier mensen hebben eraan bijgedragen: Vincentius heeft er zijn eigen giftige elementen aan toegevoegd, Cornelis van Duiveland heeft het grootste deel van het werk voor zijn rekening genomen, een derde^13. heeft het fraaier gemaakt door er enige stijlbloempjes aan toe te voegen; ‘Godefridus Taxander’ heeft de eer van het hele werk gekregen. De Leuvense theologen doen hierbij een oogje dicht. Latomus heeft drie geschriften gepubliceerd, waarin hij het met wonderlijke kunstgrepen op mij gemunt heeft.^14. Hem heeft Oecolampadius van repliek gediend. Men

6. De leek Frans van der Hulst was een van de leiders van de door Karel v ingestelde inquisitie in de Nederlanden, van 1522 tot 1524. Vanwege zijn fanatisme en machtsmisbruik werd hij door Margaretha van Oostenrijk ontslagen. Anders dan Erasmus dacht, werd hij niet in zijn ambt hersteld.

7. Zie brief 1581, noot 39.

8. Zie brief 1571, noot 7.

9. Zie brief 1591.

10. Vincentius Theoderici.

11. De Apologia van ‘Taxander’; zie brief 1581a.

12. Waarschijnlijk Johannes Faber; vgl. brief 1582.

13. Er waren in feite nog twee co-auteurs: Walter Ruys en Govaert Strijroy.

14. Zie brief 1581, noot 38.

[p. 202]

zegt dat de titel ervan Elleboron is.^15. Ik heb het namelijk nog niet gezien. Ik vrees dat deze opschudding sneller naar Italië overwaait dan de paus verwacht. Intussen herkennen wij niet de duidelijk waarneembare toorn van God, die ons oproept tot inkeer. Maar we beteren ons leven allerminst, terwijl we net zoals de Egyptenaren gewaarschuwd zijn door zoveel plagen.

Op veel plaatsen zijn de monniken hardvochtig behandeld. Maar aangezien de meesten onuitstaanbaar zijn, waren zij niet op een andere manier in het gareel te brengen. Met zoveel privileges, zoveel ontheffingen, zoveel gesloten gelederen zijn ze toegerust. Enkele steden bedienen zich van meer gematigde maatregelen.^16. Aan degenen die verklaren hun levenswijze te willen veranderen, staan zij toe uit te treden. Als beloning voor hun langdurig nietsdoen, wordt hun een toelage verstrekt uit het bezit van de kloosters zelf, ook al hebben zij niets ingebracht. Zij die hun geloften elders hebben afgelegd, krijgen de opdracht te vertrekken, en het staat hun niet vrij elders dochterkloosters op te richten, zoals zij gewoonlijk doen. Het is niet toegestaan in hun plaats novicen aan te nemen, behalve met toestemming van de magistraat. Men ontzegt hun het recht op toezicht op nonnenkloosters. Evenmin wordt het hun toegestaan te preken, behalve in hun eigen kloosters, en dat slechts op de gebruikelijke uren. Degenen die allemaal tegelijk hun levenswijze willen veranderen, krijgen daarvoor toestemming. Zij die dat niet willen, worden gedwongen toch gehoorzaamheid te zweren aan de overheid in zaken die betrekking hebben op het algemeen belang. Ze zijn van mening dat ze op die manier ofwel helemaal geen monniken overhouden ofwel monniken die zich ingetogener gedragen. Verlaten kloosters zullen worden veranderd in parochies of in scholen. En in het vervolg staat men niet toe dat iemand die jonger is dan zesendertig jaar de zogeheten eeuwige geloften aflegt. Men besteedt er alle mogelijke zorg aan goede priesters van hen te maken. Als dat lukt, zal het aantal monniken niet groot zijn. Er zullen slechts enkele kloosters overblijven, maar wel van naam en buiten stadsmuren gelegen, ja zelfs ver weg op het platteland, met de bedoeling dat men zich daar intensief bezighoudt met lichamelijk werk. Men is van mening dat men rigoureus een einde moet maken aan de onbegrensde diversiteit van ordes. Men accepteert niet langer de jaarlijkse kleine bijeenkomsten die kapittels worden genoemd, en evenmin de ontheffingen die zij misbruiken om ongestraft te zondigen. Zij zullen integendeel gehoorzaamheid verschuldigd zijn aan hun bisschop en het stadsbestuur, evenals de overige priesters en leken.

15. De juist verschenen Elleboron (Bazel, 1525) van Oecolampadius bevat een aanval op De confessione secreta van Latomus.

16. Dit gebeurde vooral in Zwitserland en het zuiden van Duitsland.

[p. 203]

Of deze maatregelen te billijken zijn, laat ik op dit moment buiten beschouwing. In elk geval wordt de tirannie van verdorven monniken aan banden gelegd, met minder onrust als gevolg, en krijgen goedwillende monniken, in het bijzonder alle jongere, de raad zich in het vervolg niet over te geven aan zo'n vorm van slavernij. Wat plaatsvindt als gevolg van een volksoproer loopt niet goed af. Het feit dat iedereen naar eigen believen zijn levenswijze verandert, zet voor mensen met kwade bedoelingen de deur open naar onoorbaar gedrag. Het zou het beste zijn als de zaak zou verlopen op gezag van de paus en de bisschoppen. In de huidige omstandigheden is het stellig het belangrijkste dat de onrust wordt bedwongen op gezag van de overheid en dat mensen van goede wil zo worden geholpen dat kwaadwilligen de kans niet krijgen te zondigen. Waren wij maar allemaal ware monniken, dat wil zeggen voor de wereld niet meer in leven! Maar kennelijk verdraagt de wereld dit volk van complotteurs en onruststokers niet langer. En ook al lijkt het feit dat de boeren een aantal kloosters hebben geplunderd iets vreselijks, toch is het de verdorvenheid van die lieden die hiertoe heeft opgeroepen. Zij laten zich door geen enkele wet terechtwijzen en sluiten hun ogen voor elkaars misstappen.

Je had mij geschreven over de beker die de bisschop van Olomouc^17. als geschenk gestuurd had. In je daarop volgende brief ben je er echter niet op teruggekomen.^18. Die beker is echter bezorgd, en wel voorzien van een inscriptie met mijn naam. Maar omdat Beatus Rhenanus een brief van de bisschop ontving over de verzending van een vergulde schaal en een andere brief met dezelfde strekking van Ursinus, heb ik, omdat mij niets was geschreven en er voor de bisschop geen aanleiding bestond mij iets te sturen, de beker aan Beatus gegeven, in de veronderstelling dat Koberger zich in de naam vergist had.^19. Schrijf het mij als jij meer informatie over deze zaak hebt. Jouw Ptolemaeus^20. heb ik nog niet gezien. Toch zal ik er wel voor zorgen dat ik die krijg. Ik vind hier niemand die uit gips beeldafgietsels kan maken. Daarom geef ik er de voorkeur aan dat het origineel^21. bij jou blijft. Ik heb

17. Stanislaus Thurzo.

18. Geen van beide brieven is bewaard gebleven, maar vgl. brief 1557.

19. Johann Koberger stuurde dikwijls brieven van en aan Erasmus en andere geleerden door. Erasmus veronderstelde dat Koberger per abuis een voor Rhenanus bestemde beker had laten graveren met Erasmus' naam.

20. De Latijnse vertaling van de Geographia, verschenen in Straatsburg in maart 1525.

21. Van het medaillon met Erasmus' portret, vervaardigd door Quinten Metsys in 1519.

[p. 204]

De tong uitgebracht,^22. zodat je voortaan zult moeten erkennen dat Erasmus zijn tong verloren heeft.

De niersteen bejegent mij nu wat milder, sinds ik de gewoonte heb aangenomen al mijn wijn aan te lengen met water dat gekookt is uit de wortel van zoethout. Maar toch wordt dit nietige lichaam met de dag zwakker en droogt het uit. Tenzij ik mij vergis, zal dit omhulsel binnenkort afgeworpen worden en zal er een nieuwe cicade tevoorschijn springen. Maarten van Dorp is ons voorgegaan; verder is Linacre overleden in Engeland, Longueil in Bologna, Battista Casali in Rome en François Deloynes, groot beschermheer van de schone letteren, in Parijs. De afgelopen anderhalve maand heeft het hier voortdurend geregend, en alsof het nog niet genoeg is nat te zijn geworden door het hemelwater, staan edelen en boeren ten strijde toegerust klaar om elkaar te lijf te gaan, zodat zij nog natter worden door elkaars bloed.

Doe Dürer de groeten, die zijn gelijke niet kent in de kunst van Apelles. Groet ook Paulus Ricius. Ik heb vandaag met goed resultaat zijn pil gebruikt. Ik neem niet meer dan een halve dosis, of zelfs nog minder, en toch heeft die probleemloos mijn ingewanden tot rust gebracht. Ik ben in afwachting van de door de uiterst gelukkige hand van Dürer geschilderde Erasmus en tegelijkertijd van jouw brief. Het ga je goed.

Gegeven te Bazel, 28 augustus in het jaar 1525

Je herkent de hand van je vriend, etc.

Aan de zeer hooggeachte heer Willibald Pirckheimer

22. Zie brief 1593.