De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 2. Brieven 142-297

[p. 8]

voor Jeanny

[p. 9]

Inleiding

De brieven van dit deel, die het tijdvak 1501-eerste helft 1514 beslaan, beginnen in mineur. Erasmus, wanhopig op zoek naar geld, schrijft op aandringen van Jacob Batt bedelbrieven aan de abt van Saint-Bertin en aan Anna van Borselen; brieven van een ongehoorde vleierij, waar hij onmiddellijk spijt van heeft en die we in die vorm niet meer bij hem zullen aantreffen. In de lente van 1501 bezoekt hij zijn vrienden in Holland, maar het geroddel, de lakse houding van zijn jeugdvriend Willem Hermans, braspartijen en het algehele klimaat van afgunst en wantrouwen staan hem zo tegen dat hij niet meer zal terugkeren. Hij vervolgt in Tournehem zijn studie van het Grieks en schetst er de basisgedachten van zijn christendom in het Handboek voor de christensoldaat.

In het najaar 1502 gaat hij naar Leuven, waar hij zijn intrek neemt bij zijn vriend Desmarais en zijn lofrede voorbereidt op de behouden terugkeer van Filips de Schone uit Spanje, die hij op 6 januari 1504 zal uitspreken in Brussel. Al in brief 116 aan Johan Sixtinus was Erasmus diep ingegaan op het begrip vleierij, maar om werkelijk te weten hoe Erasmus dit begrip hanteerde zijn de brieven 179 en 180 van cruciaal belang. Zijn latere brieven aan koningen en pausen laten zich alleen begrijpen als men ziet dat hij, juist door het schetsen van een ideaalbeeld van een vorst, zijn kritiek niet spaart.

In de zomer van 1504 vindt Erasmus in een oude abdij bij Leuven een manuscript van Valla's Annotationes in Novum Testamentum. Als fervent bewonderaar van deze grote humanist spoedt hij zich onmiddellijk naar Parijs om daar de verzorging van een nieuwe uitgave op zich te nemen. En misschien mogen we er hier aan herinneren dat het verdedigen van Valla in die tijd een niet geringe moed vereiste. Het was Valla die, met filologische precisie, bewees dat de Donatio Constantini, een geschrift waarin keizer Constantijn afstand had gedaan van het wereldse gezag over het West-Romeinse rijk ten gunste van de paus, een vervalsing was uit de tiende eeuw. Dat werd hem in orthodoxe kringen niet in dank afgenomen.

In 1506 doet zich eindelijk de langverhoopte gelegenheid voor Italië te bezoeken; Boerio, de lijfarts van de koning, zoekt een begeleider voor zijn zonen. Erasmus vertrekt uit Engeland, brengt twee maanden door in Parijs

[p. 10]

en reist dan via Orléans en Lyon over de Alpen naar Turijn. Tijdens zijn reis over de Alpen schrijft hij een van zijn beste gedichten, De senectute, opgedragen aan Guillaume Cop.

En passant haalt hij zijn doctoraal in de theologie in Turijn en is hij op 11 november 1506 getuige van de martiale triomftocht van Julius ii in Bologna, een schouwspel dat hem diep schokt. In Venetië maakt hij kennis met Aldo Manuzio, wiens drukkerij het trefpunt is van talrijke geleerden. In de drukkerij zelf werkt hij, terwijl de drukpersen al draaien, aan aanvullingen en verbeteringen voor zijn Adagiorum chiliades, een mijlpaal in zijn carrière.

Enthousiaste brieven van zijn Engelse vrienden over de mogelijkheden die daar zijn ontstaan door de dood van Hendrik vii en de troonsbestijging van Hendrik viii, lokken hem terug naar Engeland. Daar aangekomen schrijft hij, in het huis van zijn vriend More en lijdend aan niersteen, zijn Lof der zotheid. Samen met een andere, hem zeer dierbare vriend, Andrea Ammonio, probeert hij verdere dispensaties te verkrijgen van Leo x. Tot 1514 verblijft hij in Engeland, maar teleurgesteld door het uitblijven van een prebende keert hij naar het vasteland terug. Aangekomen in Ham, waar Mountjoy de scepter zwaait, vindt hij een brief van Servaas Rogier die, tot prior benoemd, hem dringend verzoekt terug te keren naar zijn klooster in Stein. Erasmus piekert er niet over en schrijft, geïrriteerd, een antwoord waarin hij al zijn grieven tegen Holland in het algemeen en tegen Stein in het bijzonder nog eens uitvoerig uiteenzet.

Erasmus is een lange weg gegaan in deel 2: van een relatief onbekende persoon is hij, door zijn Handboek voor de christensoldaat, zijn Adagiorum chiliades en zijn Lof der zotheid een man geworden die weet dat de ogen van heel Europa op hem zijn gericht. Hij is klaar voor de grote triomftocht die hem in Duitsland te wachten staat.

Oktober 2004

Theo Steens