Van den proprieteyten der dinghen

(2009)–Bartholomeus Engelsman– rechtenstatus


Boek 19
[Folio 421r]
ra ende neemt hoir venijn weder in ende die lampreyde gaet weder daen si comen was 65125[regelnummer] ende vipera gaet tot horen hole Item pli- nius seyt libro xxix. capitulo i. dat vipera een steen slijnt ende als dat die luden diemen scite hiet vernemen soe gripen si dye vipera ende splittense subtiliken op ende nemen den 65130[regelnummer] steen daer wt ende desen oerbaeren si tegen tvenijn Item waer yemant gequetst van- den drake of van aspis die legge thoeft van vipera opt seer \| het sal genesen ende also verkeert is yemant vander vipera 65135[regelnummer] gequetst hi legge weder tvleysch van as- pis daer op het sal ghenesen Hier beghint het negentienste ende laet-Ga naar eindnoot65137 ste boeck ende spreect vande verwen roken ende smaken 65140[regelnummer] Dat i. capitel vanden verwen int gemeen ENde want nv die pro-Ga naar eindnoot65141 prieteyten der ghees- teliker ende der lichame- liker dingen alsoe wel 65145[regelnummer] der simpelre als der ge- mengder bescreuen sijn na dien dat si tot onsen handen comen mochten nv int lest is te merken mitter hulpen goods van sommigen toeuallen 65150[regelnummer] der lichameliker dinghen die de substan- cie volghende sijn ende inden eersten van- der verwen inden anderen vanden roke inden derden vanden smake ende inden les- ten vanden liquoren dat is vander nattich- 65155[regelnummer] eyt Item ysidorus seyt libro xviij. dat color is verwe ende is daer om verwe gheseyt want si ouermits hetten des viers of claerheyt der sonnen volmaect is Item die verwen wassen of men maectse van 65160[regelnummer] desen soeket nederwaert int eynde van- den verwen Item verwe als aristotiles seit in libro metheororum is een vterste of een eynde des doerschinens in enen li- chaem geeyndt is want dat licht brengt 65165[regelnummer] die nature der verwen voert in enen ver- gaderden of in enen gemengden lichaem vander heerlirheyt eens elements tot-Ga naar eindnoot65167 ter daet der verwandelinge des gesichts ende al is dat sake dat die verwe natuer- 65170[regelnummer] lic ende wesentlic in menghinghe is noch- tans en machmen der niet sien dan ouer- mits den licht want salmen een verwe sien daer moet licht bi wesen mer niet ver- keert daer om al is een verwe inder duys- 65175[regelnummer] ternis men macher niet sien Item die auc-
[Folio 421v]
toer seyt libro i. int leste capitel dattet licht op- gherecht wort totten ghesicht der oghen dan in een van tween saken anter want die formen vanden verwen en werden inder 65180[regelnummer] luchten sonder licht niet wt ghesteken of want si en werken int ghesicht niet dan biden licht ist dat si dan niet wtgesteken en werden want totten wesen der verwen en behoert gheen licht mer alleen sal- 65185[regelnummer] men die verwe sien soe moeter licht bi wesen ende waert dat die autoers ergent seyden dat die verwe waer inder daet sonder licht dat salmen verstaen vander daet der openbaringhe als naden ghe- 65190[regelnummer] sicht mer niet vander daet des wesens Item dat butenste licht versciert die ver- we ende maectse schoen ende openbaert die den gesicht te wesen in enen bescheyde- liken wesen ende dat verstaen wij vanden 65195[regelnummer] licht dat van buten op die dinghen ghe- stort is want dye craft des hemelschen licht is onsienliken doerschietende tot- ten binnensten der dinghen ouermits den vier ghedaenten der elementen ende maect 65200[regelnummer] die verwen ende also maket dat sienlic licht die ghewonnen verwen die inden wesen sijn claer ende schoen ende openbaert den o- ghen Dat ij. capitel vande verwen int gemeenGa naar eindnoot65204 65205[regelnummer] EEn doerschijnlicheyt die wel ghe-Ga naar eindnoot65205 eyndt is dat is een materi der ver- wen ende dat is der sonnen ende sonderlin- ghe datter nat is of vucht want dat aer- dighe droghe dat en is niet doerschinich 65210[regelnummer] ende dat vierige droge en coemt niet neder van sinen spera noch het en wert hier be- neden niet gheuonden want alleen dye form des viers wort gewonnen vander machten enichs elements daermen dat 65215[regelnummer] ghemengde af maken sal alst openbaert wt den boeke vander winninghen ende dat doerschinen heeft drie materialike onder- scheydinghe want anter het is een sub- tijl materiael of grof of middelbaer \| ist 65220[regelnummer] middelbaer so ist waterich nat veel ouer- uloyende bouen dat aerdige droghe ende bouen dat luchtige nat ghebrekende of gebreck hebbende vander luchtiger vuch-Ga naar eindnoot65223 ticheyr of dat luchtich sal seer verandert 65225[regelnummer] wesen ouermits dat droghe der aerden nochtans niet also dat die grofheyt bo- uen sal gaen ende ist dattet subtijl is of dat dat nat verkeert is totter naturen der luch- ten ende ist dattet grof is soe ist verandert 65230[regelnummer] ter grofheyt ende totter droecheyt ter aer- den also dattet die middelbaerheyt bo- uen gaet Dat iij. capitel vande materie der swarter ver- wen 65235[regelnummer] DIe materi der doerschijnliker ver-Ga naar eindnoot65235 wen anter si sal seer droge wesen of alte seer nat of middelbaer droge ende nat en- de ist dat die droecheyt inder materien bo- uen gaet is daer dan een werkinge des 65240[regelnummer] heten ouermits den bouen ganck der het- ten moet daer een witticheyt gewonnen werden want dat warm scheyt die delen der materien ende maectse dun ende maect een claer doerschijnlicheyt ende op dat seit 65245[regelnummer] aristotiles iut boeke vanden dyeren xix. dat dieGa naar eindnoot65245 witticheyt coemt van luttelheyt der humo- ren in die materi des droghen ouermits den bouen ganc des heten die daer wer- kende is ende subtilende alst openbaert in- 65250[regelnummer] den calke ende inden ghebarnden beenren ende in deser gelike ende is dat sake dat die coutheyt bouen gaet inder materien so coemter een swarticheyt af wannneer datGa naar eindnoot65253 si bijnt die delen der droger materien ende 65255[regelnummer] bestoptse ende maectse dick ende doncker ende
[Folio 422r]
ist dat dye materi nat is soe worter een swarticheyt gewonnen vander hetten dye daer dominerende is want dat warm bren- ghet die natte delen te samen ende verteert 65260[regelnummer] dat nat dat en wech wasemt mit enen swarten roke alst openbaert inden groe- nen houten die nat sijn Item aristotiles seit libro metheorornm iiij. dat die subtijl aerdi-Ga naar eindnoot65263 ghe natuer ende die claerheyt des wa- 65265[regelnummer] ters ende die natuer der luchten maken een witticheyt inden quicsiluer ende daer om dingen die contrari sijn maken swartich- eyt inden after ghelaten droge vter wer- kinghe des heten inden vuchten ende also 65270[regelnummer] seyt aristotiles libro xix. dat die swarticheyt wort inden oghe gewonnen om die veel- heyt des vuchten want dye natuerlike warmte werckende in dat vuchte al eyn- dende verduwende ende verdrogende laet si 65275[regelnummer] int eynde een swarticheyt after Dat iiij. capitel vande materi der witter ver- wen ENde ist in eenre natter materien endeGa naar eindnoot65278 dat die oueruloedighe coutheyt in dat ver- 65280[regelnummer] wandelt wert so coemter een witticheit alst openbaert inden snee ende inden hy- sel ende in fleumatigen humoren ende aris- totiles verstaet aldus libro xix. dat die wit- ticheyt coemt vter wasemigher luchten 65285[regelnummer] die neygende is totter wateriger vuch- ticheyt ende dat om die werkinge des cou- den ende dat die commentator seyt dat dye witticheyt coemt wt claren viere ende dat te samen gemengt is mit enen element 65290[regelnummer] dat alte seer doerschinich is dat is aldus te verstaen als vander claricheyt die van aristotiles dicwile witticheyt genoemt wert ouermits transumpcien dat is per transumpcionem als na dien dat die wit- 65295[regelnummer] ticheyt gewonnen wert inden wolcken na dien dat die wolken dicke of dun lopen ouermits den radien der sonnen sijn si meer wit of myn ende also openbaert een vlamme onderwilen wit wanneer dat die 65300[regelnummer] materi der luchten subtijl is daer die wa- sem des viers in radieert ende alsulken witticheyt en is niet proper mer transump- tiue Dat v. capitel vanden graden tusschen wit- 65305[regelnummer] ticheyt ende swarticheyt HEt sijn veel graden tusschen die wit-Ga naar eindnoot65306 ticheyt ende die swarticheyt die daer onder lopen na meer of min der qualiteyten die daer werkende sijn of lidende crancke- 65310[regelnummer] lic of starkelic menichsins. ende dat na veel graden want hoe dat die droech- eyt meer bouen gaet alsoe veel wert si swaerliker gesubtijlt ende dun of open ge- maect ende verlicht ende also en worter niet 65315[regelnummer] lichtelick een doerschijnlicheyt ende daer om moeter een witticheyt werden daer om dat die droge vast ende dick is ende hoe dat die bouenganck des droghen myn is ende des heten meest alsoe veel te eer 65320[regelnummer] ende te lichteliker worter een witticheyt also oeck hoe dat die droecheyt meerre is ende die coutheyt groter also veel te lichteliker coemter een swarticheyt Item is dat sake dat die bouenganc des vuch- 65325[regelnummer] ten groot is ende die bouen ganck des he- ten cleyn so is die swarticheyt cleyn ende alsoe ist oeck ist dat die bouen ganc des vuchten oec groot is ende des couden cleyn so is die witheyt cleyn. ende is die bouen 65330[regelnummer] ganc des vuchten wat een bouen ganc des warmen so mochter een meerre swar- ticheyt af comen ende nochtans wint die warmte onderwilen een witticheyt inden vuchten alst openbaert int wit vanden eye 65335[regelnummer] dat gesoden is ende onderwilen dat werken-
[Folio 422v]
de is inden vuchten ende groenen houten laet witte asschen ten lesten after noch- tans en is dat gheen gerechte wittich- eyt want daer volcht ende openbaert al- 65340[regelnummer] toes in een litteken des doerschinens dye qualiken geeyndt is ter manieren des o- uerste vanden cristal ende dat openbaert als- ment snijt al ist dat dese doerschinicheit niet en gaet ter helften vanden lichaem. 65345[regelnummer] Item twit vanden eye is oec wit \| want het en wert vanden viere niet geraect om der scalen wil want waert dattet vier twit sonder middel raecte sonder twiuel het soude swart werden want die werkende 65350[regelnummer] hetten mach swarticheyt ende roke win- nen in dat nat mer die verwinnende vuch- ticheyt maect droecheyt inder materien daer si in werct ende also als die droecheit gemaect is so maect si een nuwe verwan- 65355[regelnummer] delinge ende wint een nuwe verwe inder subtilinghe des drogen etcetera Ende wort die werkinghe des warmen ende des couden middelbaerlic ouerdragende inder mate- rien so worter een middelbaer verwe van 65360[regelnummer] node gewonnen waer om dat warme vier subtijlde die materi inder winninge der wit- ticheyt mer die coude salse weder om ver- gaderen inder winninge der swarticheyt ende want si in enen punt te gader werken 65365[regelnummer] moeten so ist noot dat si ghelijc in elken punt witticheyt ende swarticheyt in bren- ghen want het is noot datter een compo- neerde dat is dubbelde verwe wt hem comen moet ende dese verwe soude meer 65370[regelnummer] hebben vander swarticheyt want dat dro- ge heeft hem meer ten witten dan ten swar- ten om des wil datter geen doerschijn- licheyt en is Ende om die ingeboren donc- kerheyt ende heeft hem oec meer totter versa- 65375[regelnummer] meninge ende totter behoudinge der inghe- borenre vergaderinge dan totter subtilin- ghe ende dunnicheyt ende ist dat si middel- baerlic ouerdragen in een natte materie ouermits ouerganc so sal daer een mid- 65380[regelnummer] delbaer verwe noch gewonnen werden die meer sal hebben vanden witten dan van- den swarten want dat nat biden ouerganc ende die puer doerschijnlicheyt heuet hem meer ten witten dan ten swarten ende ist dat 65385[regelnummer] die materi middelbaer is so sal die ver- we altoes middel wesen ende is dat zake dat des warms te veel is in sulker ma- terien so mach dat vucht lichteliker ver- keert werden in swarticheyden dan dat dro- 65390[regelnummer] ghe in witticheden alst openbaert wan-Ga naar eindnoot65390 nneer dat vucht ende dat droge ghedeylt werden van malkanderen soe maect die hetten meer een swarte verwe in natten ende in groenen houte dan in verbarnden 65395[regelnummer] stenen inden welken calck wert ende is dat sake dat die werkinghe middelbarlic te veel worde inder materien so moet die mid- del verwe meer gedubbelt wesen vter witticheyt want dat nat heeft hem meer 65400[regelnummer] ter witticheyt dan dat droghe ter swar- ticheyt of tot enigher verwen daer om dat inden vuchten is een natuer des doer- schinens die welke een proper materi der verwen is ende also en ist inden droghen niet 65405[regelnummer] Item aristotiles seyt datter alleen vijf mid- dele verwen sijn \| des welken getal men nemen mach inder voerscreuen manieren ende oec vter versameninghe des witten ende des swarten tot hore winninghe dair om 65410[regelnummer] dattet wit ende dat swart effen gelijc verga- deren ter makinge der middelre verwen ende dan sal die verwe gelijc verre schelen tusschen die eynden als die rootheyt. ende tusschen wit ende dat root en moghen niet 65415[regelnummer] dan twe wesen ende dat een is den witten
[Folio 423r]
naerre ende dat ander den roden ende tusschen dat rode ende dat swart sijn oec twe ende dat een is meer mitten swarten ende dat ander mitten roden ende also en mogender 65420[regelnummer] niet veel intermedi wesen dat sijn verwen die ondertusschen staen. want tusschen wit ende trode en mach niet wesen dat slech- telic gelijc verre scheelt want een dinck dat slechtelijc effen verre scheelt siet die 65425[regelnummer] eynden aen mer alsulken dinc ist dattet gesettet wert so heuet drie quartier der witticheyt ende een quartier der swartich- eyt want die helft der rootheden van- den enen is een quartier der witticheyt ende 65430[regelnummer] is een quartier der swarticheyt Inder sel- uer manieren en salt niet simpelic effen verre schelen tusschen swart ende root wair om dattet noot is dattet heeft drie quar- tier der swarticheyt ende een quarter derGa naar eindnoot65434 65435[regelnummer] witticheyt Dat vi. capitel hoe veel specien van verwen daer sijn DEse viue verwen die ondertusschenGa naar eindnoot65438 staen noemt aristotiles Die eerste hiet hi 65440[regelnummer] glaucnm ende die is vael die ander puniceumGa naar eindnoot65440 dat is gheluwe die derde root die vier- de purpur ende die vijfte groen alsoe dat tusschen wit ende root sal glaucus wesen aen die side ten witten ende gheel aen die 65445[regelnummer] side ten roden Item tusschen swart en- de root is purpur aen die side ten roden ende groen aen die zijde ten swarten dese namen werden in griex anders genoemt als kylianos purpureos karpos glau- 65450[regelnummer] cus mer die latijnsche namen werden ge- merct vanden griecsen namen ende die reden der geseechder dinghen mach openba- ren want glaucus heeft meer vander wit- ticheyt dan vander swarticheyt ende vander 65455[regelnummer] rootheyt ende alsulken verwe wert meest gheset inden bladeren die des winters vallen of inden herfst vanden bomen ende die gheel ende die purper verwen omgorden die rootheyt want een yghelic van bey- 65460[regelnummer] den heeft meer vander rootheyt dan vander witticheyt ende vander swarticheyt Mer dat gheel is verder vander swarticheyt dan dat purpur als aristotiles wil int ander boe- ke datmen hiet de sompno et vigilia dat 65465[regelnummer] is vanden slape ende vander wakinge dair hi spreect vander corrupcien deser inder swar- ticheyt wt welken alle gaderen volcht dattet groen sal gheset werden mitter swarticheyt 65470[regelnummer] Dat vij. capitel van eniger opinien die tlicht seggen te sijn vande substancie der verwen HEt sijn meysters die setten dat lichtGa naar eindnoot65472 te wesen vander substancien der ver- wen ende die segghen dat die verwe een 65475[regelnummer] licht is inden lichaem des doerschinens Item die doerschijnlicheyt heeft deseGa naar eindnoot65476 differencien dat sijn onderscheydinghe anter die doerschijnlicheyt is puer en- de gescheyden vander aerdicheyt of si 65480[regelnummer] is onpuer vander menghinghe der aerdich- eyt. Item tlicht wert viersins gemerct want het is claer of doncker luttel of veel noch ic en segghe niet een groot licht dat ghegoten is ouer een groot subiect als 65485[regelnummer] geseyt wort vanden doechdeliken licht dat veel lichts vergadert wert in enen puntGa naar eindnoot65486 als wanneer een spieghel des holen der sonnen teghen gheset wert ende tlicht dat vallende is op alle dat ouerste des spie- 65490[regelnummer] gels wert wederbuucht inden center vanden spera des spieghels wes vergaderinghe des lichts den spiegel ontfengt ende maec- ten lichteliken barnlic want hieldmen dair een dorre licht spongi teghen of een ander 65495[regelnummer] barnlic dinc het soude vluchs barnen ende
[Folio 423v]
waer tlicht claer ende veel in enen pueren doerschinigen dinge soe soude daer een witticheyt werden want die witticheyt is een verwe van veel ende claer licht die ge- 65500[regelnummer] wonnen is in enen pueren doerschinigen dinge als albumaser seyt ende is dat licht cleyn ende doncker in enen dinghe dat donc- ker doer te sien is daer coemt een swar- ticheyt af ende dese reden maect aristotiles re- 65505[regelnummer] den ende auicennen reden slecht \| ende na de- ser reden openbaert datter vij. sermonen of reden sijn vander witticheyt die alleyncs- ken tot inder swarticheyt gaen ende also sijnt oec seuen die der swarticheyt naest wesen 65510[regelnummer] sullen gaende vander swarticheyt ter wit- ticheyt waert ter tijt toe datter een ghe- moet coemt van enigen der seuen verwen o- uermits den welken men van witten neder- gaet ende dat is openbaer ende want drie din- 65515[regelnummer] gen sijn dat wesen der witticheyt maken als claricheyt des lichts ende des veel dat is tander ende die puericheyt des dings dat doerschijnlic is ende aldus sal daer een win- ninge wesen van drien verwen of een yge- 65520[regelnummer] lic vanden drien sal alleen bliuen ende daer sal een bliuinge wesen der ander tween ende aldus sellen vander witticheyt seuen voertgan- gen der verwen wesen sonder middel. ende also oeck vander swarticheyt seuen verwen 65525[regelnummer] ter witticheyt ende aldus sellen daer wesen xvi. verwen twe principael als wittich- eyt ende swarticheyt ende xiiij. ander diemen collaterael hiet dat sijn zidel verwen op- climmende van daer ouermits wtstekin- 65530[regelnummer] ge vanden witten totten swarten ende vij. ghenswaert toe gaende vander swartin- ge ouermits verlatinge tottter witticheyt int middel in een vergaderende ende in enen ygeliken der middel verwe sijn alsoe veel 65535[regelnummer] meer graden sonder eynde na dien dat hem die vterste strecken Item aristoti- les seyt dat die verwe bi hoer seluen sien- lic is ende dit seyt hi int ander boeke vanden sielen ende het en is niet van horen gebre- 65540[regelnummer] ke mer billiker vanden ghebreke des in- struments dat die verwe niet ghesien en mach werden sonder licht Item gheliker- wijs dat in enen lichaem dat doerschinich ende dat niet geeyndt en is dye lucht claer 65545[regelnummer] maect mitter daet ouermits tegenwoer- dicheyt des lichts ende als tlicht en wech is so maectset doncker also oeck in enen geeynden lichaem maect die tegenwoer- dicheyt des lichts een witte verwe ende 65550[regelnummer] hoer absencie maectse doncker ende swart alsoe nochtans dattet licht niet mit allen en wech en si als geseyt wert in libro de sensu et sensato capitulo vij. waer bi dat dye waer verve is inden gheeynden doer- 65555[regelnummer] schinenden lichaem ende inden lichaem dat niet geeyndt en is daer en is gheen waer verwe mer oft een verwe waer alsmen seyt int selue boeke Item die verwen die gelijc verre van malcanderen schelen die 65560[regelnummer] geset sijn van dingen die van verre staen- de sijn moghen middel verwen schinen al ist dat sijs niet en sijn want en geen deel des dings mach onder dye leste verwe ghesien werden die daer vterste staet alst 65565[regelnummer] openbaert in een laken van menigherhan- de verwen als daer geseyt wort capitel viij. in die letter d. Item die middel verwen werden gewonnen nader gelikenis der win- ninge der gemengder dingen mitten din- 65570[regelnummer] ghen diemen menghen mach. waer bi dat die menginge der verwen volcht die menginge der dingen diemen menghen mach ouermits verwandelinge des dings datter te samen gemengt is als gheli- 65575[regelnummer] kerwijs inden eyndelsten lichaem een mid-
[Folio 424r]
del wert also wert inden eyndelsten ver- wen een middel verwe ghewonnen als daer geseyt wert capitulo viij. Item alle ver- we wert ghewonnen ouermits wittich- 65580[regelnummer] eyt ende swarticheyt die billiker schijnt te wesen een berouinghe des witten dan een verwe als duysterheyt is een bero- uinghe des lichts als geseyt wort libro x. methaphisice capitulo iij. in die letter b. Item 65585[regelnummer] het en is geen noot dat die enicheyt der naturen volgen sal die enicheyt der ver- wen inder gedaenten als albumaser seyt inder differencien vander g. Item als a- ristotiles ende auicenna seggen so bewijst 65590[regelnummer] die verwe die natuer ende die complexie eens dings dat gheuerwet is want die witticheyt ende die witte verwen inden ge- congeleerden lichamen en sijn niet dan in een coude substanci ende dye swarte alsoe 65595[regelnummer] weder om want si maect die vuchte sub- stanci wit ende maect die droghe substan- ci wit ende daer om die witticheyt die moeder is der coutheyt bewijst dat die fleume bo- uen gaet ende die coude ende die vuchte hu- 65600[regelnummer] moer ende die swarticheyt is een teyken der melancolien ende datter een droecheyt in- den lichaem bouen gaet ende onderwilen ist een teyken der verbarntheyt Item pli- nius ende auicenna segghen elc thoer van- 65605[regelnummer] den verwen die een luttel ende ander veel Mer si seggen dit dat een ygelic beeste hoe fel dat si is nochtans verwondert hem van dier menigerhandicheyt ende schoen- heyt der verwen die inden pantheer is 65610[regelnummer] Item die verwe eens yeghelijcs men- schen maect dat aensicht schoen of lelic want een goede zoete verwe is een ver- vullinghe der schoenheyt so wanneer dat si den lichaem te punt antwoert als aui- 65615[regelnummer] cenna seyt waer af dat augustinus seyt Die schoenheyt is een edel hebbinghe des lichaems mit zoeticheyt der verwen ende also ist weder om. een lelike becommer- de verwe die ongeschict is mitten maec- 65620[regelnummer] sel des lichaems is een lelicheyt Item wert een mensch haestelic bleeck soe is hi veruaert. ende wert hi rasch root soe is hi toernich ende deser gelijc Dat viij. capitel vande veranderinghe der 65625[regelnummer] verwen DIe verwandelinge der verwen wertGa naar eindnoot65626 van menigerhande saken inden lichamen alst openbaert inden vruchten ende inden grasen ende in anderen wassenden dingen 65630[regelnummer] want eerst werden die vruchten groen alst openbaert inden druuen ende inden moer- bessen daer na werden si root ten lesten werden si bleeck of swart ende die verwan- delinghe der verwen coemt vander verwan- 65635[regelnummer] delinge der natuerliker hetten also der sonnen die de vruchten menichsins coect ende verduut want die eerste werkinge der hetten is cranck ende traech ende en can noch die aerdighe delen niet doen scheyden 65640[regelnummer] ende open maken ende int ouerste vanden bes- sen openbaert ene groene verwe die on- uerduwelic is mer alleyncsken wert die natuerlike hetten gestarct ende dan wer- den die bessen bat verduwet ende aldus o- 65645[regelnummer] uermits die zon wert die aerdicheyt ten lesten buten getogen ende wert verteert als alphredus seyt ouer aristotiles boeke van- den groyliken dingen ende vanden planten Item inden geuoeliken dingen wert oec 65650[regelnummer] een verwandelinge der verwen als nv in- den huut nv inden ogen nv inden haren nv inden nagel want die warmte vander huut wort in tween manieren als geseit wort in iohannicio anter si wort vanden 65655[regelnummer] binnensten of vanden butensten ende vanden
[Folio 424v]
binnensten comet vanden humoren onder- wilen van passien der sielen ende vanden bin- nensten wert die verwe verwandelt inder huut ende onderwilen ouermits heten hu- 65660[regelnummer] moren ouermits couden humoren onder- wilen want het geualt dat die hete hu- moren also wel die simpel als die gecom- poneerde cout werden ende oec dat die cou- de hete werden ende daer na wert die huyt 65665[regelnummer] verwandelt want wanneer dat die coude humoren verhetten so wert die witte ver- we verwandelt in gheluheyt of in roothe- den ende als die hete humoren vercouden soe wert die rootheyt verwandelt in wittiche- 65670[regelnummer] den of in bleecheden ende aldus ist vanden anderen te verstaen Item vanden butensten passien der zielen wort die verwe verwan- delt want die rode wert bleke van anst ende van sorgen want inden anst wort dat hert 65675[regelnummer] gedwonghen ende die hetten wert vanden butensten weder gheroepen totten binnen- sten ende daer om werden die vterste leden ble- ke ende die bleke is die wort root van gram- scappen want inder gramscappen wert dat hert 65680[regelnummer] breet gemaect ende het wert wt gesteken dattet gaern wrake doen soude ende van- den binnensten wort oec een swarte ver- we inden volc datmen moeriaens hiet ende een witte verwe inden aldemans dat is in- 65685[regelnummer] den duytschen want die moriaens wonen in alte heten lant datmen ethyopia hiet ende om die stedelike hetten wort dier lu- den bloet dat tusschen vel ende vleysch is verbarnt ende swart ende so voert alle hoer le- 65690[regelnummer] den doer want dat bloet sprayt hem alle dat lijf ouer ende dese luden wonen alleen in enen hoeke van dien lande daer die son- ne steedts also hete schijnt mer aldus en ist ouer al ethyopien niet want si winnen 65695[regelnummer] daer oec goede ghetemperde kinder als- men anderswaer doet als macrobius aris- totiles ende auicenna seggen \| ende aldus ver- keert weder om die de scotten ende die ale-Ga naar eindnoot65698 mans bewonen een cout lant ende daer om 65700[regelnummer] ouermits die coutheyt die de sweetga- ten dwinghende is ende slutende wort die hetten weder geroepen totten binnensten leden ende daer om wert dat vterste van- den huut vanden duytschen wit alle de- 65705[regelnummer] se dingen vertelt die commentator ouer iohan- nicio ende dat selue roert oec aristotiles Item die verwe vander huut ende sonderlinge des menschen wert verwandelt van veel anderen saken. onderwilen om die quaet- 65710[regelnummer] heyt der complexien alst openbaert inden melancolicis ende inden colericis die alte grote hetten hebben vander sonnen ende om die droecheyt der luchten ende alst openbaert inden wandelaers ende inden scipluden ende 65715[regelnummer] alst schijnt inden malaetschen ende in meni- ghen anderen Item die verwe wort oeck gemerct inden haren want na dien dat die fumen dat sijn die roken wt comen ende ghe- resolueert werden daer na wert die ver- 65720[regelnummer] we vanden haer verwandelt want van fleu- men werden si wit \| van sangwis root van- der natuerliker melancolien vael vander verbarnder colera swart ende vanden gebrec der natuerliker hetten graeuwe alst open- 65725[regelnummer] baert inden ouden ende als die wortelen van- den hare graeuwen so is daer oueruloe- dighe fleumen mer als si slechs aen dye eynden bestaen te graeuwen dat is een teyken datter gebreck is vander natuerli- 65730[regelnummer] ker hetten soeket bouen inden tractaet van capillus Dat ix. capitel vande verwe inden ogen MEn sal na merken die verwe indenGa naar eindnoot65733 oghen want als iohannicius seyt soe sijn 65735[regelnummer] daer vier verwen inden oghen als swart
[Folio 425r]
wit bont of menigherhande ende vael en- de die menigherhandicheyt deser ver- wen gheualt vander claricheyt des sienli- ken geests of vander donckerheyt of van- 65740[regelnummer] der luttelheyt der cristalliger humoren of vander diepicheyt of vander oueruloe- dicheyt of turberinge des witte vanden ogen of vander behoeuinge of oueruloe- dicheyt der humoren des roecs diemen 65745[regelnummer] vuea tunica hiet want is dat sake dat die cristallige humoer luttel is inder groot- heyt als binnen scuult ende die humoer van- den witten bedroeft wert of datter een swarte humoer oueruloyt van vuea tuni- 65750[regelnummer] ca als alle dese ouer een dragen of som- mighe so worter een swarte verwe inden ogen ende die wittachtige verwe coemt van contrarien saken ende die vael verwe en- de die bont coemt van menghinghe der 65755[regelnummer] dinghen die witticheyt ende swarticheyt maken mer inder valicheyt is een luttel swarticheden ende in die bont is een luttel witticheden meer ende van desen soeket bo- uen inden tractaet vanden oghen Item die 65760[regelnummer] verwe werter oec gemerct inden naghe- len want hoer verwe sal wit wesen blinc- kende ende doerschinich ende onderwilen wert dese verwe verwandelt in donckerheden of in een ander lelike verwe ende dat betey- 65765[regelnummer] kent menigherhande passien inden liue alst bouen openbaert inden tractaet van- den naghelen Dat x. capitel vanden verwen int perticulaer ende eerst vander witticheyt 65770[regelnummer] NV willen wi segghen vanden ver-Ga naar eindnoot65770 wen int perticulaer ende eerst van- der witticheyt die een voerste fondament schijnt te wesen vander middelre verwen Item witticheyt is een verwe van claren 65775[regelnummer] licht ende van veel die gewonnen ende ghe- maect sijn int puer ende in dat doerschinen als algasel seyt want hoe dat die mate- ri des doerschinens puerre ende tlicht claerre is hoe dat die witticheyt meer- 65780[regelnummer] re is Item die materialighe sake ter wit- ticheyt is een puer doerschininghe die onghemengt is mit eniger aerdigher vullensen als nv droghe nv vucht Item sijn werkende sake is anter heet of cout 65785[regelnummer] want is die materi alte droge ende die het- ten daer in alte seer werkende is so sal daer witticheyt ghewonnen werden om der openicheyt ende der subtilichet wil der delenGa naar eindnoot65788 vander materien ende om die claricheyt mit- 65790[regelnummer] ten craften der hetten alst openbaert in enen verbarnden been ende inden calck ende is die materi substancialiken vucht ende daer in die coutheyt bouen gaet datter ghewonnen wert dat sal wit wesen alst 65795[regelnummer] openbaert inden snee ende inden hysel ende die witticheyt wert oec ghewonnen van- der wasemiger luchten die neyghende is totter wateriger vuchticheyt als a- ristotiles seyt libro xix. vanden dyeren ende dat is 65800[regelnummer] om die werkinghe des couden want die coude maect die natte nature wit ende maect die droghe swart want die hetten maect die natte materi zwart ende die droghe wit Item die witticheyt coemt 65805[regelnummer] vander openicheyt der luchten alst open- baert inden scuum ende die hete wateren maken wit haer. waer om dat die wittich- eyt anders niet en is dan vter wasemigher luchten die gehouden is inden leden ende dair 65810[regelnummer] om want die witticheyt is vter wasemiger luchten die warm is so sijn die dyeren wit onder den buke als aristotiles seyt int boe- ke vanden dyeren xix. Item in ghenen dinghen en werden die middel verwen 65815[regelnummer] bat ghefondeert dan inden witten Ende
[Folio 425v]
hoe dat die witticheyt groter is hoe dat die rode of die swarte verwe daer vas- ter op vestigen sal ter witter verwen be- horen grote witticheyt ende cleyne wit- 65820[regelnummer] ticheyt ende bleecheyt ende blondicheyt want die blondicheyt volcht die natuer vanden witten Item die meysters van me- decinen bewisen veel ander specien of ge- daenten biden witten al is die waterige 65825[regelnummer] verwe ende die is melkige verwe ende karo- pos die bleeckachtich ende si werden ver- wandelt na menigerhande dunne of gro- ue materien daer si in gewortelt werden alst openbaert in libro ysaack theophili 65830[regelnummer] constantini ende egidij vanden orinen Dat xi. capitel vander geler verwen ende vale COlor flauus dat is een blonde ofGa naar eindnoot65832 een vael verwe die coemt vter wit- ticheyt die niet groot en is ende gaet wat 65835[regelnummer] ten rodenwaert ende wert gewonnen als auicenna seyt slechtelijc in een ghetem- perde materie. ende hier in wert die groe- ne verwe verwandelt inden planten des herfsts ende dat doet die coude die maect 65840[regelnummer] een middel verwe in een materi die mid- delbaer is tusschen natten ende droghen ende heeft vanden witten meest als die com- mentator seyt ouer aristotiles boeke vanden planten int eynde ende daer om seyt hi dat 65845[regelnummer] sommige bomen des zomers groen wer- den als die busboem ende des winters bleeck van buxus is voer geseyt Dat xij. capitel vander bleker verwen COlor pallidus dat is een bleke ver-Ga naar eindnoot65849 65850[regelnummer] we ende coemt vanden seluen saken nochtans is die coutheyt groot ende gaet meer ter swarticheyt ende wort oec in een- re grouenre materi gewonnen Item bleec- heyt is een middel verwe beginnende 65855[regelnummer] vander witticheyt ende daelt ter zwartich- eyt ende si coemt oec bi toegheual als van vresen van droefheden van sorghen van vasten ende van anderen saken ouermits den welken die hetten weder gheleyt 65860[regelnummer] wert totten binnensten leden totten ouer- sten vander huut des lichaems ende werden bleke om dat hem tbloet ontlopen is als- men sien mach inden genen die te veel slapen of te veel mit vrouwen te scaffen 65865[regelnummer] hebben ende in menighen anderen Dat xiij. capitel vander roder verwen RVbus color dat is rode verwe en-Ga naar eindnoot65867 de is een middel verwe gelijc ver- re schelende vanden vtersten eynden der 65870[regelnummer] swarticheyt ende der witticheyt die ouer loept int ouerste eens doerschinende li- chaems ouermits incorporerende des claren vierigen ende pueren lichts tot wes winninghe te samen lopen die doer- 65875[regelnummer] schijnlicheyt der materien ende die clarich- eyt des vierighen lichts ende die middel- baer eendrachticheyt des zwarten ende des witten nochtans om dat vierige licht dat die doerschinige delen des ghemengds 65880[regelnummer] breet maect ende rechtichtse ende maectse mede subtijl soe heeft si meer gelikenis inden doerschijnlicheyt mitten witten dan mitten swarten ende daer om dat alte root is ter manieren eens dings dat lichtende is 65885[regelnummer] scheyfelt dat gesicht noch en vergadert niet also wel alst swart waer om dat die gewant luden rode laken hangen voer haer veyn- steren als voer den licht op dat die ghene die ander geuerwede laken sien om die root- 65890[regelnummer] heyt die den sienliken geest scheyfelende is te min mogen onderkennen ende die waerheit vanden verwe te min mogen weten Dat xiiij. capitel vander foffraniger verwenGa naar eindnoot65893 COlor croceus puniceus ende citrinisGa naar eindnoot65894 65895[regelnummer] schelen luttel van malkanderen
[Folio 426r]
inder verwen dan dat deen myn vanden witten heeft ende dander wat meer vander swarticheyt ende deen oec myn hetten ende die ander wat meer na dien dat alsulke 65900[regelnummer] hetten in eenre subtijlre materien ende die meest doerschinich is ghewortelt wert ende hoe dat die materie aerdigher is ende grouer hoe dat si myn claer is dese ver- we ende hoer onderscheydinge ende beteyke- 65905[regelnummer] nisse soeket in egidio of in ysaac int boe- ke vanden orinen want een ende dye selue verwe beteykent wel menigerhande con- trari suucten of ander dingen nader meni- gerhandicheyt der substancien der welcker 65910[regelnummer] si toe geuoecht wert Dat xv. capitel vant selfde COlor croceus dat is een soffrani-Ga naar eindnoot65912 ghe verwe dese raect die naticheyt en- de die humoren meer dan die citrinus dat is 65915[regelnummer] die gheeluwe ende beteykent onghetem- pertheyt der hetten ende des bloets inder le- ueren ouermits toemenginge der cole- re alst openbaert inden colerijns der wel- ker orijn soffranich is inden scuum ende die 65920[regelnummer] oghen soffranich ende die huut stincken- de ende gheel Item die vogelen sijn van alte heter complexien ende colerijn als die crom- becte vogelen die daer rouen ende die heb- ben haer vterste als hoer benen voeten 65925[regelnummer] ende becken geuerwet twelc gheualt ouer- mits oueruloedicheyt des colorijcs ro- ke die heet is die de natuer ten vtersten leden werpt waer bi dat si geuerwet wer- den daer af soeket bouen int boeke van- 65930[regelnummer] den suucten int capitel vander geelsocht Dat xvi. capitel van menige verwe van loet gemaect COlor mineus dat is een verwe van-Ga naar eindnoot65933 der menien diemen van gebarnden lode 65935[regelnummer] maect ende is een verwe bijder rootheyt blinckende ende weder schinende als vier want dese verwe heeft veel in hoer van- den viere der luchticheyt ende oec vander materien wegen der doerschijnlicheyt 65940[regelnummer] Item die materi vander menien is oec een aerde die ghenomen wert int oeuer vander roder zee die welke van also gro- ter rootheyt is dat si alle twater vander zee roet maect mitten aen slaen datter 65945[regelnummer] dye zee aen slaet ende wert verkeert in een rootheyt der menien ende dair af heeft die rode zee haren naem ende in dien ade- ren der aerden werden die rode gemmen geuonden dese aerde wert eerst fijnliken 65950[regelnummer] ghedroecht ten lesten wert si seer cleyn tusschen den steenen gewreuen ende mit- ten witten vanden eye ghetempert ende dese verwe en geeft den scriuers ende den maelres gheen cleyn winninghe want 65955[regelnummer] die scriuers maken daer mede die hoef- de letteren vanden boeken daermen die eynden ende die beghinselen vanden sen- tencien ende vanden capittelen mede onder- scheyt ende dese menie wert gescarpt ende 65960[regelnummer] gemeerret mitten zape eens cruuts dat- men coccus hiet ende die verwe blinct als viere ende daer om van dien viere ist coccus ghenoemt ende dese verwe oerbaren die verwers meer dan die scriuers Item die 65965[regelnummer] oude plagen wileneer die menie te ver- wen mit bloede eens worms als die pur- pur ghemengt wert mitten bloede con- chilis mosselen het is een verwe die seer aen cleuende is after dien male dat si mit 65970[regelnummer] enigher materien wel gemengt is also datmense daer eerst nauwe af crijgen can Dat xvij. capitel van puniceus dat is verwe ghelijc purper COlor puniceus dat is een ver-Ga naar eindnoot65974 65975[regelnummer] we die de rode verwe omgaende
[Folio 426v]
is ghelijck dat die purpur is meer heb- bende vander rootheyt dan vander swart- heyt ende meer vander zwartheyt dan van- der witheyt nochtans is si meer geney- 65980[regelnummer] get ter witticheyt dan ter swarticheyt ende also is die purpur verkeert weder omme want si der roder verwen naerre is dan der swarter mer si neycht meer ter swartich- eyt dan ter witticheyt als aristotiles int an- 65985[regelnummer] der boeke de sompno et vigilia seyt Item inder zee werden eenrehande mosselen ge- uonden die seer cleyn sijn die sommige bloedighe droepelen heeft. ende alsmen die vergadert so verwen si ende scerpen die 65990[regelnummer] rode verwe ende makense hoger verwende waer om dat alsulken bloet in pipen ge- gadert wert tot behoef der verwers ende wert mit anderen verwen ghehemelt in va- ten inden welken men zide verwet dair- 65995[regelnummer] men purpur laken af weeft daer die glo- rie des conincs af getoent wert als gre- gorius seyt canticorum capitulo vij. Dat xvij. capitel van groene verweGa naar eindnoot65998 COlor viridis wort gewonnen van-Ga naar eindnoot65999 66000[regelnummer] der werkinge des heten in een middel- baer materi kerende nochtans totten bo- uenganck des natten alst openbaert in- den bladeren vruchten ende cruden ende daerGa naar eindnoot66003 om sal daer een verwe gewonnnen werden 66005[regelnummer] die veel vander swarticheyt heeft noch- tans en reyct si niet al ter swarticheyt want vander toemenghinge des blonden ende des groten zwarts soe wert int ouerste des vuchten een groenicheyt gewonnen wan- 66010[regelnummer] neer dat die werkende hetten inder mate- rien dat vuchte niet verbarnen en mach noch te vollen coken dat si te mael in swar- ten verkeert wert waer bi dat die groe- nicheyt inden cruden of inden vruchten een 66015[regelnummer] teyken is der raeuwer humoren die on- uerduwet is als auicenna seyt ende dat o- penbaert want die groene verwe inden bo- men ende inden vruchten wert des herfsts verwandelt in eenre vaelre verwen want 66020[regelnummer] inden bladeren ende inden cruden is veel materien des vuchten ende des grouen die welke ouermits werkinge des war- men alleyncsken verteert wert Item a- ristotiles seyt dat die groene verwe is een 66025[regelnummer] middel verwe tusschen root ende swart ende dat openbaert biden ouerganghe der ro- der colera dat si gaet in die onnatuerli- ke swarte melancolye ende want die cole- ra root is soe gaet si in melancolien die 66030[regelnummer] swart is ouermits die onnatuerlike co- lera als colera eruginosa ende colera pras- sina die groen geuonden wort ende dair om is die groene verwe den gesicht genoech- lic om die vergaderinge der vieriger delen 66035[regelnummer] ende der aerdiger delen ende daer en is gheen verwe den gesicht alsoe genoechlic als die groen alst openbaert inden maraude die de ogen der geenre die gemmen en- de metallen grauen seer conforteert als 66040[regelnummer] ysidorus seyt int capitel vanden preciosen ste- nen Item die groen bladeren ende dat gras ende die ander dingen die inder aerden was- sen sijn vanden bouenghange der aerdi- ger delen inden welken si gewortelt wer- 66045[regelnummer] den als inder materien ende vanden vieri- ger craft als vander virtuten die daer wer- kende is die de aerdige dingen scheyt ende subtijl maect ende open ende also aentrecken- de hoer fumen dat sijn hoer wasemen tot- 66050[regelnummer] ten eynden verwet dat ouerste des cruuts mit sulker verwen niet mit swarter ver- wen noch mit roder verwen. mer mit groenre verwen ende al ist dat die vruch- ten ende die bladeren groen geuonden 66055[regelnummer] werden nochtans en sijn die bloemen
[Folio 427r]
niet groen mer dat is om die subtilicheit der materien die inden bloemen is Item die groen verwe is tusschen root ende swart een middel verwe die den ghesicht be- 66060[regelnummer] haechlic is. waer bi dat dye herten die hijnden ende die ander wilde dieren seer die groene steden minnen als galienus seyt Dat xix. capitel van een verwe genoemt co- lor liuidus 66065[regelnummer] COlor liuidus wert gewonnen wtGa naar eindnoot66065 waterigen delen ende aerdigen delen die daer bouen gaende sijn waer bi dat in din- ghen die een groue ende een coude hu- moer hebben wort alsulken verwe ghe- 66070[regelnummer] wonnen diemen liuidus color hiet dat is een doncker verwe alst openbaert inden vi- olen ende inden lode wantet loot is natuer- liken wit al ist dattet bouen doncker is waer bi dat van hem ceruse gemaect wort 66075[regelnummer] als commentator seyt super iiij. metheoro- rum ende alsmen dese verwe inder orinen siet dat is een teyken dat die natuerlike het- ten gelescht is ende doot als egidius seyt want si beteykent veel quader suucten inden 66080[regelnummer] liue Dat xx. capitel vant selfde COlor liuidus dat is doncker zwar-Ga naar eindnoot66082 tachtighe verwe ende is quaet inden ghe- sielden lichamen anter si beteykent alte 66085[regelnummer] groten coude die de natuerlike hetten ge- lescht heeft ende diese heeft bestaen te do- den of si beteykent oueruloedicheyt des melancolioson bloets die de huut lelicGa naar eindnoot66088 maect alst openbaert inden nidighen lu- 66090[regelnummer] den of in luden die gheuallen hebben of die geslagen sijn mit cusen of mit houten inden welken tbloet dat tusschen vel ende vleych leyt gecorrumpeert wert als dieGa naar eindnoot66093 expositor seyt ouer dat eerste capitel in ysa- 66095[regelnummer] acs boeke si beteykent oec twater ende ver- teringhe des lichaems ende tvoet euel ende ghebreck aen der longhen als egidi- us seyt. mer het en is gheen noot alle die saken van deser verwen te vertellen 66100[regelnummer] in dit teghenwoerdich wercsken mer om dat ick die geseyde dinghen weder tot eenre ghedenckenisse brenghen sal sel- den hebbe ic gheweten dat dese verwe yet goets beteykende ten waer dat si eer- 66105[regelnummer] ste groen of swart gheweest hadde en- de si mitter hulpen der naturen weder verwandelt worde in donckere verwen ende van dier donckerre in roder of in geel- re verwen want dan ist een teyken dat die 66110[regelnummer] nature der suucten bouen gaet als egidius seyt Dat xxi. capitel vander blaeuwer verwen COlor indicus siue venetus dat is eenGa naar eindnoot66113 blaeuwe verwe die der doncker ver- 66115[regelnummer] wen bouen gaet inder schoenheyt ende inder groenicheyt ende heeft meer ghemengs vander waterachticheit ende vander luchtich- eyt mitten aerdigen delen dan die doncker verwe. ende die color indicus is een he- 66120[regelnummer] melsche verwe \| als die saphier van ori- enten ende inden iacincten ende alsulken ver- we wert oec inden lazuer geuonden mer daer af soect bouen inden tractaet vanden gemmen ende van lapis lazuli 66125[regelnummer] Dat xxij. capitel vander swarter verwe NIgredo dat is een zwarticheyt endeGa naar eindnoot66126 is een berouinge des witten inden doerschijnen ghelikerwijs dat bitter is inden vuchten een beroeuinghe der zoe- 66130[regelnummer] ticheyt waer bi dat ghesien wort dat die witticheyt was een eerste beghin van- den verwen ghelikerwijs dat die zoe- ticheyt is een beghin der smaken als a- ristotiles in libro de sensu et sensato seyt 66135[regelnummer] Item aristotiles seyt dat selue libro xix.
[Folio 427v]
dat die swarte verwe anders niet en is dan een berouinghe der claerheyt Item die swarticheyt wert gewonnen van lut- tel lichts ende van donckeren versament 66140[regelnummer] mitten onpueren ende donckeren dat niet doerschinich en is ende daer om is die zwarticheyt tgesicht vergaderende ende dat selue wederslaende waer bi dat si tghe- sicht quetst als si te groot is alst open- 66145[regelnummer] baert inden ghenen die langhe inden donckeren gheuangen geleghen heb- ben die welke als si wt comen luttel sien of qualiken Item die swarticheyt wert onderwilen gefondeert in vuchten en- 66150[regelnummer] de in warmen substancien want die bouen gaende hetten maect die natte substan- ci swart alsmen sien mach in natten hout dat verbarnt is. onderwilen in een dro- ghe ende in een coude substanci want die o- 66155[regelnummer] uergaende coutheyt maect die droghe substanci swart ende maect die vuchte sub- stanci wit als auicenna seyt waer bij dat die swarticheyt is onderwilen vander cout- heyt ende is een teyken der dodinge onder- 66160[regelnummer] wilen is si vander warmten ende dan ist een teyken der verbarninghe ende daer om seit hi dat swarte orijn mach diueersche din- ghen beteykenen ende oec dinghen betey- kenen die contrari sijn als egidius seyt \| on- 66165[regelnummer] derwilen beteykent die zwarticheyt on- bijndinghe des quarteyns ende also be- teykent si gesontheyt ende onderwilen be- teykent si verbarninghe ende dye doot als inden scarpen coerts Item het sijn som- 66170[regelnummer] mighe verwen die totten malen dienen vanden welken sommige wassen inden a- deren der aerden als synopis rubrica me- lium auripigmentum ende deser ghelijc ende sommighe werden mit consten gemaect 66175[regelnummer] Dat xxiij. capitel van synopis SYnopis is een rode verwe dieGa naar eindnoot66176 in ponten eerst gheuonden was bi die stat van synopi daer die verwe den name of heeft als ysidorus seyt libro xliij. van 66180[regelnummer] desen sijn drie species Die eerste is rubra dat is roet naesten bloede. die ander is min root. ende die derde is tusschen desen tween als die selue seyt ende wast in veel steden mer die beste coemt van ponto waer 66185[regelnummer] bi dat si pontus hiet Dat xxiiij. capitel van sirico SIricum dat is een verwe daer dieGa naar eindnoot66187 hoeft letteren vanden boeken me- de ghescreuen werden ende wert verga- 66190[regelnummer] dert inden oeuer vander roder zee in phe- nico ende dese verwe wert ghetelt onder siccicos daer om dat si onderwilen ghe- mengt wort van sandax ende van syno- pis te gader 66195[regelnummer] Dat xxv. capitel van minio MInium is een rode verwe wes na-Ga naar eindnoot66196 tuer die grieken vonden bi ephesum ende in spangen vintmen van desen meest als ysidorus seyt ende ander meysters 66200[regelnummer] Dat xxvi. capitel van synobrium SYnobrium dat die grieken sinba-Ga naar eindnoot66201 tim hieten ende is ghenoemt na- den drake ende naden elephant ende aui- cenna hietet draken bloet want die dra- 66205[regelnummer] ke ende die elephant pleghen te vechten ende dat bloet dat die aerde verwet dat is synobrium ende is een puluer van roder verwen Dat xxvij. capitel van sandracha 66210[regelnummer] SAndracha wasset in topasion in eenGa naar eindnoot66210 eylant vander roder zee ende is van ver- wen als die cynobrium mer van zweueliger luchten ende het wort gheuonden in sil- ueren ende in gulden metallen ende hoe 66215[regelnummer] dattet roder is hoe dattet beter is ende
[Folio 428r]
hoe dattet meer sulfurs heeft hoe dattet meer stinct ende die ceruse wort si inden ouen ghedroecht so wort si in sandara- tha verkeert wes verwe blonde is \| ende 66220[regelnummer] wert si ghelijc veel mit rubrica gedroe- ghet ende gemengt so wort die verwe san- dix dat is als weet als ysidorus seyt Dat xxvij. capitel van crasin CRasin is een groen aerde waer afGa naar eindnoot66224 66225[regelnummer] dat een verwe groen wert ols porreyeGa naar eindnoot66225 ende die best wast in libien cyrenensi seyt ysi- dorus. Dat xxvij. capitel van crisacada CRisacada is een ader vander verwenGa naar eindnoot66229 66230[regelnummer] dat prassium is also ghenoemt daer om datter gout mede geuonden wort dese wast in armenien mer in macedonien be- ter si wort ghegrauen inden metallen van coper wes vindinge tsiluer melt. want 66235[regelnummer] sijn aderen hebben een ghelikenis mit hem als ysidorus seyt Dat xxviij. capitel van arsenicum ARsenicum hiet auripigment endeGa naar eindnoot66238 wort vergadert om die verwe des gouds 66240[regelnummer] ende dat puerste is ende ten goude geneycht dat is dat best. ende dat cleyne aderkens heeft daer af soeket bouen inden tractaet vanden aderen vanden auripigment Dat xxix. capitel van ocra 66245[regelnummer] OCra wast in topazion dat een ey-Ga naar eindnoot66245 lant is daer die sandaratha wast noch- tans maectment onderwilen vanden ge- barnden ocra morwe rubrike ende hoe dat- ment meer barnt in enen nuwen pot die 66250[regelnummer] wel gesloten is hoe dat hi beter is als ysi- dorus seyt Dat xxx. capitel van indicum INdicum wort steken gheuondenGa naar eindnoot66253 int slijck in rieden van indien ende daer hangt 66255[regelnummer] scuum aen tslijck het is van schoenre ver- wen ende van luchtiger ende gheeft een men- ghinghe van purpurre verwen ende van gheelre wonderliken scoen ende het is een ander gheslacht dat dye confectieers of 66260[regelnummer] menghers droghen Dat xxxi. capitel van atrament ATramentum dat is atrament datGa naar eindnoot66262 die maelres daghelix oerbaren ende men maket van roete menichsins op heten co- 66265[regelnummer] len dit mengen die maelres mit lijm ende mit water op dat sijn virtuut blicken sal ende sommige meysters doen daer toe co- len van ouden wijngaert ranken ghewre- uen mit lijm ende sommine andere barnenGa naar eindnoot66269 66270[regelnummer] heffen van swarten wijn \| noch maect- ment menichsins als ysidorus seyt Item men tempert ijnt mit atrament ende wor- ter mede ghescarpt ende het heeft veel vir- tuten als platearius seyt soeket bouen 66275[regelnummer] vander aderen der aerden libro xv. Dat xxxij. capitel van melinus MElinus is een witte verwe wes ma-Ga naar eindnoot66277 teri gheuonden wert int eylant van melos ende is daer om melinus ghe- 66280[regelnummer] hieten als ysidorus seyt want si alte vet is ende daer om en oerbarense die mael- res niet als die selue seyt Dat xxxiij. capitel van stibio STibium is een geuisierde verweGa naar eindnoot66284 66285[regelnummer] van ceruzen ende van sommighen anderen daer die vrouwen haer aensich- ten mede vernissen ende verwen Dat xxxiiij. capitel van cerusen CErusa maectmen van lemmedenGa naar eindnoot66289 66290[regelnummer] van lode diemen ouer starken edic in een vat hangt daer si bouen hanghen ende verschimmelen ende datmen vanden lem- melen saefteliken mit enen houten mes- se scrapt dat is ceruse soeket bouen van- 66295[regelnummer] den lode ende also maectmen oec spaens
[Folio 428v]
groen mit lemmelen van coper hangen- de ouer scarpen edick ende dese is goet op quaet vleysch Dat xxxv. capitel van purper 66300[regelnummer] PVrpura is gheseyt vander puerich-Ga naar eindnoot66300 eyt der luchten want in desen landen wert sijn materi ghewonnen die welke die lope der sonnen al na bi verlicht dese verwe wert gescarpt ende ghebetert mit 66305[regelnummer] bloedigen tranen of dropelen die daer toe lopende sijn van besneden cockijelgen als ysidorus seyt libro xi. int capitel vanden ver- wen Item het sijn noch veel ander ver- wen die simpel sijn ende gemengt dye de 66310[regelnummer] maelres bezighen ende die verwers mer die thans sijn gheseyt dat sijn die edel- ste ende daer om isser thans ghenoech af gheseyt Item alle dese tracteert plini- us libro xxxv. capitulo xiiij. tot xxxiij. toe 66315[regelnummer] Dat xxxvi. capitel vanden roke NAden verwen salmen seggen van-Ga naar eindnoot66316 den roke of vander luchten Odor dat is ro- ke ende is van wazem die rokich is die ge- scheyden is of ontbonden vander substan- 66320[regelnummer] cien des dings die ouermits der luchten is op ghehaelt totter herssen ende dair is een verwandelinghe af ghecomen als die sinne des rukens want die roke dat is die lucht verwandelt dat ruken gheli- 66325[regelnummer] kerwijs dat die verwe dat gesicht dootGa naar eindnoot66325 of tgeluyt dat horen of dat eten den sma- ke Item die roke is een eygenscap des dings die vernemelic is ouermits eni- gen fume of luchten die de sin begrijpt 66330[regelnummer] ende dat tot dien dat een roke volmaect sal werden Inden instrument des geuoe- lens horen vier dingen toe als een warm- te die daer scheydende is ende een subti- licheyt der materien die onderdanich is 66335[regelnummer] der werkinge der hetten die daer schey- dende is ende een luchtige puericheyt die- se oueruoerende is ende een bequaem hers- sen die de lucht tot hoer laet comen of niet na dien dat die lucht goet of quaet 66340[regelnummer] is want die goede lucht starct die hers- sen wonderliken seer ende die quade lucht beswaertse ende moytse Item die hetten die daer resoluerende is maect den ro- ke of die lutht ende also verkeert \| die dwin-Ga naar eindnoot66344 66345[regelnummer] ghende coude belet dat ruken want al beroerende so en laet die coude die sub- tijl wasemen der substancien ouermits der luchten niet storten totten centrum der hers- sen waer bi dat die drecken des winters 66350[regelnummer] niet en stincken mer somers wel alss oecGa naar eindnoot66350 die subtilicheyt der substancien maect lich- telic enen roke der hetten die wazemdeGa naar eindnoot66352 is ende also doet die grofheyt der materi- en contrari want die wederstaet der wtstor- 66355[regelnummer] tinghe des rokes alst openbaert in enen steen wes natuerlike vergaderinge en- de die coutheyt sijn inder saken. want hy en ruuct niet wel noch hi en stinct niet als auicenna seyt want ist dat si open is ende 66360[regelnummer] subtijl so ontfaet si lchteliken die mate-Ga naar eindnoot66360 ri des rokes ende also ist verkeert weder om ist dat die lucht dicke is ende nauwe so ont- faet die herssen die goede lucht of dye quade te traechliker als die selue seyt 66365[regelnummer] Item die ghedaente of dat maecsel der herssen helpt seer totten oerdel des ru- kens want is dat sake dat die geuoelike zeen daer een mensch dat ruken bi grijpt van enighen saken ghequetst is of be- 66370[regelnummer] stopt van enighen corrumpeerden humo- ren so wert dat ruken mit allen benomen of een deel des rukens na dien dat si lut- tel of veel bestopt is alst openbaert inden stommen ende inden malaetschen ende inden 66375[regelnummer] genen die polipum inden nazen hebben
[Folio 429r]
den welcken die naze bestopt is van qua- den humoren die naeuwe onderkennen wat dinck dat wel ruuct of qualic Item ysaac seyt in dietis onderdeylt die specien 66380[regelnummer] vanden fumen dat is vanden roken. Want daer is een rustelijcke roke die van ghey- nen beroeren en is alsoe meer inder luch- ten als die fume die vanden steen gewa- zemt is. Welcke fume men niet sien en 66385[regelnummer] mach int openbaer Mer ouermits be- rouinghe des rukens soe bewijst hy een groue ende een coude substancie te hebben Ende het is oeck een ander fume die een snel beroeren inder luchten heeft ende dat co- 66390[regelnummer] met van hetten die de substancie resolue- rende is Ende is die substancie puer ende wel besoncken soe is die lucht ende die ro- ke goet ende wel rukende alst openbaert in muscus ende in ambra Mer is die substan- 66395[regelnummer] ci onpuer mit veel heffen ghemenghet soe is die lucht onsoet ende quaet Ende dese roeke wordt ghedeylt in tween Als in enen zwaren roke ende in enen stinckenden roke Die zware roke coemt van hetten 66400[regelnummer] die haer noch natuerliken heuet mer die thans bestaet te verderuen als de roke die inden visschen is die langhe ghehouden zijn sonder soute Ende die stinckende roe-Ga naar eindnoot66403 ke is in enen dinghe dat thans mit allen 66405[regelnummer] vervuylt is alsmen ruken mach van enen doden paerde of dreck of deser ghelijck Item daer is een middelbaer fume die ontbonden is van eenre middelbaerre het- ten ende die fume anter hi is van eenre 66410[regelnummer] puerre substancien of van eenre onpuerre ende is die fume van eenre puerre sub- stancien soe sal hy middelbaerlic ruken- de wesen ter goeder luchten waert alst openbaert inden appelen inden vyolen 66415[regelnummer] ende inden rosen. ende is hy van onpuer- der substancien soe sal hy een deel stinc- kende wesen alst openbaert in aloe in- den alssen ende inden sulfur. ende in de ser ghelijcke. Item dye ghoede lucht 66420[regelnummer] coemt van hetten die de subtijlste deylen ende die puerste resoluerende is ende voertse ter herssen of scheydende ouer- mits der luchten die de fumen totter herssen draghet ghelijck dat die stanck 66425[regelnummer] die groefste deylen resoluerende is. Item vanden ruucken is voer ghe- noech gheseyt int capittel de olfactu. ende vander nazen ende daer om willen wij ons hier mede laten ghenueghen int 66430[regelnummer] ghemeyn etcetera Dat xxxvij. capitel vanden effect der roken.Ga naar eindnoot66431 BYder daet vanden ruken warenGa naar eindnoot66432 menigherhande settinghe want dye oude plaghen te segghen datmen 66435[regelnummer] dye naturen ende oeck mede dye substan- cien der dinghen alsoe wel plach te be- kennen by den ruucken als by der sma- ken. Ende si seyden datmen dye zuere dinghen bekenden mochte byden ru-Ga naar eindnoot66439 66440[regelnummer] ken Mer si worden bedroghen Want si ghauent den ruucken toe dat den tasten toe behoert. Want daer en is gheen sin daer en is dat tasten aen gheheft En- de daer omme en verneemt dat ruken 66445[regelnummer] gheen bytinghe noch oeck gheen ste- kinghe Mer byllicker dat gheuoelen dye den instrument des rukens toe ge- menghet is ghelijckerwijs dat een ge- sloten oghe gheuoelt dye bytinghen 66450[regelnummer] van eender medicinen die int oghe ghe- daen is niet mitten ghesichte mer mit- ten gheuoelen Ende zommige ander meysters seyden datmen gheen dingen bekennen en mocht byden roke of biden 66455[regelnummer] ruken want si saghen zommighe coude din-
[Folio 429v]
ghen die wel roken als die rosen ende zommighe heet die niet en roken als pe- per daer omme meynden si datmense by ghenen ruken kennen en mocht. Mer de- 66460[regelnummer] se worden bedroghen want die ghoede lucht of roke werdt slechtelijc anter van alingher hetten of van enen deel. want vanden dinghen zijn zommighe substan- cien ende zommighe ghecomponeert of 66465[regelnummer] ghemaect Ende is een dinck van simpelre substancien ende het welrukende is so wert dat van eender alingher hetten want alle die substancie des dinghes is heet alst openbaart in muscus. Ende ist dinck van 66470[regelnummer] ghemaecter substancien ende het welru- kende is soe werdt die lucht vander het- ten zommigher dinghen want daer zijn zommighe deylen toe die heet zijn als die vyerighe deelen die op die vterste 66475[regelnummer] dinghen comen ende maken een roetheit ende een lucht Ende waert sake datmen ro- sen leyde in heten water dye vierighe deylen souden ghescheyden werden ende die roede verwe veruaert mitten roeke. 66480[regelnummer] Mer daer zijn ander meysters der welc- ker sentencien gheloeft werdt ende ghe- prijst die segghen datmen die substancien der dinghen bekennen mach ouermits die roken want totter tonghen comen ses 66485[regelnummer] laceerten dat zijn eenrehande subtijl zeen- kens vander herssen daermen een dinc by kennen mach ouermits den smake. Mer totten instrumenten des rukens en coemt mer een laceertken ouermits den 66490[regelnummer] welcken luttel vanden gheest neder co- met die de nature niet alsoe volcomelic begripen en can. Item dat ruken is open- barende dat dinck dat hem teghens gheworpen werdt Dat ruken verwan- 66495[regelnummer] delt dye gheesten der zyelen ende het schiet vluchs ter hersen ende verteert de quade humoren ouermits der goeder luch- ten van warmen cruden ende stopt dye lo- pinghe vander herssen ende wedermaect 66500[regelnummer] die gheesten die verdoruen waren ouer- mits die puricheyt des rukens ende starct die cranckicheyt des herten ende dat ruken verwandelt die lucht in zijnre ghelijcke- nis ende wederslaet den stanck ende bedect 66505[regelnummer] dat vervuylt is ende maect ghenuechte inden sin der dyeren ende der menschen Want die visschen beminnen goeden ro- ke ende scuwen dinghen die stincken ende alsoe doen die byen als aristotiles seyt. Ende 66510[regelnummer] alsoe veriaechtmen die myeren mitter luchten vanden zweuel. ende die serpenten scuwen die lucht vander ruten ende dy padden scuweu die goede lucht vandenGa naar eindnoot66513 wijngaert als hi bloyt. 66515[regelnummer] Dat xxxvij. capitel vanden stanck FEtor dat is stancke dye gheco-Ga naar eindnoot66516 men is van enen ghecorrum- peerden dinghe veninende besmetten- de ende verderuende den gheeste der 66520[regelnummer] zyelen. Want ghelikerwijs dat die goe- de roeke dat ruken starck maket ende ghenoechlijck alsoe venijnt die stincken- de lucht den rukelycken gheest. want ysaac seyt Soe is die fume die ghere- 66525[regelnummer] solueert is is vanden dinghen der qua-Ga naar eindnoot66525 der complexien onbequaem den gheest dye daer ghesielt is. Want van quaden stancke comen veel quader humoren vanden welcken veel fumen comen en- 66530[regelnummer] de slaen opwaert totter herssen ende si bezwarense. Item men syet soe wan- neer die visschen ghesoden werden dat hem dye oueruloedighe vuchticheden benomen werden. ende daer omme soe 66535[regelnummer] werdt oeck mede haren stanck beno-
[Folio 430r]
men al stonden si menighen tijt want wan- neer dat erghent een stanc is in enen din- ghe in veel punten soe is daer ghaerne een verderffenisse by sonderlinghe in leuen- 66540[regelnummer] dighen dinghen mer niet altoes. Item die stanc doet enen mensche oeck walli- ghen ende spuwen ende maect hoeftzwe- ren ende ontempert alle die complexie Item die stanc maect veel onnatuerlicheden 66545[regelnummer] inden mensche alst openbaert inden mal- laetschen menschen die de luden venijn- den ende besmetten mit haren adem. ende die stanc doot den vrucht inden lichaem der dyeren Want waert dat een merye stanc 66550[regelnummer] gheuoelde van eender kaersen dye wt ghedaen waer die volen droghe si sou- det verwerpen Ende die stanc mocht alsulc wesen dat hi den haestelijcken doot in bren- ghen soude Want daer is eenrehande ser- 66555[regelnummer] pent die enen mensche vluchs doot mit sinen stanc gelijckerwijs dat die basiliscus enen doot mitten ghesichte als auicenna seyt. Mer onderwilen helpt die stanck by toegheual want zommighe zijn stincken- 66560[regelnummer] de inder medicinen Als aloe caballinum sulfur ende asafetida ende deser ghely- ke die tot veel dinghen goet zijn ter me- dicinen. Want ouermits die zwaricheyt haers rokes soe halen si die vuyle hu- 66565[regelnummer] moren nae hem die bereyt zijn te stincken ende verdriuense om haerder ghelyke- nissen wille die si te samen hebben. want die nature eyschende ende ontsiende den stanc ouermits die stinckinghe der me-Ga naar eindnoot66569 66570[regelnummer] diciuen soe maect si haer seluen starck op dat si schermen ende vechten mach als teghens haren vyant die alsoe stincken- de is want die stinckende medicijn is dic- wijle by gheual een verdriuiughe derGa naar eindnoot66574 66575[regelnummer] stinckender dinghen ghelijckerwijs dat die stanc van ghebarnder wollen of vil- ten of bocshoren dicwyle voer dye na- zen ghehouden anderen stanc verdryuet dye inden lyue is Als die vake die van 66580[regelnummer] litargien coemt wert daer mede verwec- ket want die gheesten die den stanc ver- smaden vlyen weder totten bynnensten der herssen daer die sake der siecten is. Vander welcker toelopinghe die natu- 66585[regelnummer] re gheholpen werdt teghens die siect Ende daer omme scheydt ende verduut die stanc die materie des aposteems te lichtelycker die de sake was des val- schen slaeps als die selue seyt. Inder 66590[regelnummer] seluer maniren gheschiet oec inden sa- ken vander moeder als dye opwaert schyet ende druct dat hert ende die gees- telijke leden soe houtmen oec stincken- de dinghen die ghebarnt zijn voer dye 66595[regelnummer] nazen op dat dye moeder weder dalen sal. Ende onderwylen verdrijft die een stanck den anderen. Als wanneer dat een mensche veel loecx ghegheten he- uet soe en ruuct hy den dreck vanden men- 66600[regelnummer] schen niet lichtelijcken. Ende vanden welrukenden dinghen soect bouen inden seuentienden tractaet vanden cruden specien ende planten Dat xxxviij. capitel vanden smake. 66605[regelnummer] SApor dat is smake dye gheuoeli-Ga naar eindnoot66605 ken is want ghelijckerwijs dat die verwe een teghenworp is des ghe- sichtes alsoe is oeck mede dye smake een proprietheyt eens dinghes ouer- 66610[regelnummer] mits oerdel der sielen offerende hem ouermits den wech des smaecx Item die smake is een proprietheyt des din- ghes dye vernemelijck is mitten sma- ke alleen ende dat segghe ic int beghin 66615[regelnummer] want die phylozophen oerdelen anders
[Folio 430v]
vanden smaken ende vanden beghinse- len der smaken dan die meysters inder medicinen Mer van dyer murmureringe en leyt hier op dese tijt niet an. Want wij 66620[regelnummer] soecken hier alleen die differencien werckin- ghe ende saken der smaken nae dyen dat si der heyligher scriften bequaem zijn om wt te locken vten proprietheyten der smaken Sommighe gheestelijcke 66625[regelnummer] verstandenissen waer by dat wij op de- se tijt vanden anderen niet en ruken etcetera ende daer om die smake is een proper te- ghenworp des proeuens Van wes teghen- woerdicheyt hy ghenuechte heuet of 66630[regelnummer] onghenoechte ouermits den smakelijc- ken instrument Ende ysaac seyt in dietis dat is inden dyeten datter achte differen- cien zijn vanden smaken als die zuete sma- ke die smerighe die sowte die bitter dieGa naar eindnoot66634 66635[regelnummer] scharp die zuer die damper ende die stip- tike smake Ende deser wert toe ghedaen die onsmakende smake ende alsoe isser ix. Mer die onsmakende smake en is niet properlic geen smake want hy derft des 66640[regelnummer] smaecs. ende die viue behoren totter warm- ten ende totter heter complexien. ende dye ander totter couder complexien Tot- ter warmer complexien behoren dese. als die soete die smerighe die ghesou- 66645[regelnummer] ten die bitter ende die scharpe. ende totter couder complexien behoeren dese. als damper die ic pontike heyt die stiptike die zuere ende die onsmakende smake wat ponticus sapor is of stipticus dat sal hy 66650[regelnummer] noch nae leren. Item het zijn twee din- ghen die den smake maken Als dye com- plexi ende die substanci is dryeuoudich. als grof subtijl ende midelbaer. Item een hete ende een vuchte complexi in- 66655[regelnummer] den anderen grade mit grouer substan- cien maeckt enen soeten smake. Item een hete ende een vuchte complexi int eynde vanden anderen grade mit sub- tijlder substancien maeckt enen smerigen 66660[regelnummer] smake Ende werdt gheseyt subtijl sme- rich nae den ouerghanck Want lichteli- ken ghaet hy in fumen ende heeft een werc- kelijcke groefheyt waer omme dat hy stoppende is mer hi heeft een machtelic- 66665[regelnummer] ke subtijlheyt ende daer om is hy snellijc- ken ouerghaende Item die complexie die heet ende droeghe is int eynde van- den anderen grade mit middelbaerder substancien maect enen souten smake 66670[regelnummer] die heet ende droeghe is inden derden grade mit grouer substancien maect enen bitteren smake Mer een complexi dye heet ende droeghe is inden vierden gra- de mit subtijlre substancien maect enen 66675[regelnummer] scharpen smake Alsoe werden vijf sma- ken ghefundeert op die warmten of op die hetten. Item die complexie dye cout ende droeghe is inden derden gra- de mit grouer substancien maeckt enen 66680[regelnummer] smake dyemen pontike heyt alst is in- den onripen vruchten. Item die com- plexie dye coudt ende droeghe is in- den anderen grade mit middelbaerre substancien maect enen smake dyemen 66685[regelnummer] stiptyke noemt alsoe als dye smake is inden ripen rosen ende inden quede ap- pelen. Item die complexie die cout en- de droeghe is inden anderen grade mit subtijlre substancien maect enen zueren 66690[regelnummer] smake. Item een complexie dye cout ende vucht is inden eersten grade myt middelbaerre substancien maect enen onsmakelijcken smake als inden witte vanden eye. Ende hier om openbaret 66695[regelnummer] dat drye smaken als dye scharpe dye
[Folio 431r]
smerighe ende die zuere tughen zijn der subtijlre substancien Ende daer isser drye die tughen zijn der grouer substancien. als die pontike smake die bitter ende dye 66700[regelnummer] zuete. ende alsoe isser oec drye der middel- baerre substancien. als die stiptike smake die ghesouten ende die onsmakelicken smake etcetera Dat xxxix. capitel vander zueticheit zijnder effecten 66705[regelnummer] DIe zueten smake wert gewonnenGa naar eindnoot66705 van ghetemperder hetten ende van gro- uer substancien want die zueticheyt an de tonghe ghehouden verwarmt te maten ende vuchticht te maten want die groefheyt der 66710[regelnummer] substancien die te maten inden zweetgateren ghaet die open zijn blijft daer lange waer by dat die siele haer verblijdt van sulcker ghetempertheyt. want die nature heeft meer ghenuechten inder soeticheyt dan in 66715[regelnummer] enighen anderen smaken. ende die zuete ge- temperde smake is der menschelycker gheslachten aldernaest want die mensche heefter meest ghenuechten in. Dat xl. capitel vander soeter smaken. 66720[regelnummer] TOtten soeten smake becomen vierGa naar eindnoot66720 elementen sal hi ghemaect wer- den nochtans niet mit effen veel deelen Wanttet tfuer ende die lucht ghaen den an- deren bouen want vanden viere wert hetten ende 66725[regelnummer] vander luchten wert een vuchticheyt wel- ke twe noot zijn tot elcker winninghe. want die ghetemperde hetten wercken- de inder humoren maeckt dye humoer warm ende ontbyntse ende maectse puer van- 66730[regelnummer] der aerdiger humoren. ende die substancie wert ghemorwet waer af dat die lnch-Ga naar eindnoot66731 tighe ende die vierighe delen ghemeeret werden ende die vuchticheyt wert ghe- dicket. ende alsoe werdt die groue sub- 66735[regelnummer] stancie ghewonnen. inder welcker dye zuete smake gheconfundeert sal werden Want die soete smake wanneer dat hy gheen smette der scarpheyt en heuet soe is hy zueter dan alle ander smaken 66740[regelnummer] als ysaac seyt. Want zijn nature is in- den bloede al nae by. ende daer omme verblijdt hy ende zuuert dat hinderlyc is ende vuchticht die nature sonder ar- beyt der naturen. Item die nature des 66745[regelnummer] zueten smakes is middelbaerlyc hou- dende dye vyer qualiteyten alst open- baert inden zuker. ende onderwijlen is si den scharpicheyt toe gheuoecht alst openbaert inden honige die eerste soe- 66750[regelnummer] ticheyt is der naturen zeer bequaem. Mer onderwijlen toeuallentlyck hyn- dert si der naturen. als wanneer die na- ture meer neemt dan si wel verduwen mach. ende dan soe is si een sake eni- 66755[regelnummer] gher opelacien dat is bestoppinghen. Want die oueruloedichede inden zweet- ghateren der aderen werdt beslijmt en- de dyck ende soet. Ende alsoe morwet si die leden ende wasschetse ende maket- 66760[regelnummer] se zuuer ende voedet natuerlyc een lut- tel ende toeuallijcke veel. Item ysaac seyt dat die proper smake des voetsels is zueticheyt ist dat zijn substancie sly- micheyt of taeyheyt hadde vander ma- 66765[regelnummer] terien. want si is stedich inden leden. Item dye smaken die der zueticheden contrarie zijn dye zijn inder complexi- en der menschen van luttel voetsels. Nochtans tusschen tween contrarien 66770[regelnummer] smaeken soe comet dicwijlen een zue- re smake ofte oeck een middel smeakeGa naar eindnoot66771 die ghoet is daer een zueticheyt in schu- let. die welcke der naturen des men-Ga naar eindnoot66773 scheu bequaem is inder voedinghe alst 66775[regelnummer] openbaert inden saeusen ende inden
[Folio 431v]
pigmenten inden welcken contrari din- ghen ghenomen werden vanden welken openbaert dat zueticheyt is een beghin alre ghenoechlicker smaken Gheliker- 66780[regelnummer] wijs dat die witticheyt is een beghin al- re verwen. als gheseyt wort in libro de sensu et sensato. Daer gheseyt wert dat zwarticheit een berouinghe is des wit- ten inder doerschijnlicheyt ghelijcker- 66785[regelnummer] wijs dat bitterheyt is een berouinghe der zueticheyt inden vuchten Item die zueticheyt is vriendinne der gheestelic- ker leden want si saeft die borst ende die ander lede daer omtrent. ende maect die arterien 66790[regelnummer] vucht ende die stemme claer ende zuuert die pipen vander longhen ende wisschct afGa naar eindnoot66791 die onreynicheyt vanden huuch ende van- der strotten ende scheyt die oueruloedighe humoren die omtremt den gheestelikenGa naar eindnoot66794 66795[regelnummer] leden zijn. ende brenghetse te punte Mer si is den ghenen quaet die groete hetten hebben. want si brencgt alsulcken luden verrottinghe ende verderffenisse in wan- neer dat die hetten oueruloyende is ende 66800[regelnummer] si bestopt oeck dye nyeren mylte ende leuer. Item die zueticheden maken oec stenen inden nyeren ende inder blazen. Want ist datmen meer vander soetiche- den neemt dan dye nature verduwen 66805[regelnummer] mach dat wert verkeert in stenen als ysaac seyt Item vten voerscreuen dinghen soe machmen mercken dat zuete dinghen der na- turen nut zijn ende onderwylen niet ende si schinen zommels oeck soet dye den 66810[regelnummer] mensche nochtans doden. Dat xli. capitel vanden smerighen smake. SApor vunctuosus dat is die sme-Ga naar eindnoot66812 righe smake ende wert ghewonnen vten heten ende vuchten in subtijlre sub- 66815[regelnummer] stancien. ende daer omme smericheyt die aen der tonghen ghedaen is opent meer ende scheyt meer mer die subtyle substancie ghaet meer in ende die meerre werckinghe der hetten werckende in 66820[regelnummer] dat vuchte ontbindt ende puert meest want die waterighe ende die aerdighe deylen werden ghemindert ende die vye- righe delen mitten luchtighen werden ghemeerret ende daer coemt een smeri- 66825[regelnummer] ghe smake af. Item die smerighe spy- sen maken crancken appetijt ende wal- ghinghe inder magen want die vettich- heden die inder magen ghenomen zijn die zijn van luchtiger naturen ende beghe- 66830[regelnummer] ren opwaert te clymmen als totten mont vander maghen ende maken daer een ver- driet. Item die vettichede benemen die verduwinghe Want ouermits haerder smericheyt vervullen si die vilmen vander 66835[regelnummer] maghen ende makense saefte ende daer of blijft die spise rauwe ende onuerdu- wet ende si zijn oeck luttel voedende want si stoppen den monden vanden aderen haes- telijck Item si maken oeck veel hetten 66840[regelnummer] ende tfuer en werdt oeck niet gheuoedt dan ouermits der luchten ende die smeri- ghe dinghen ghaen rasch in een luchti- ghe substancie Item veel vetticheden dye maken coertsighe hetten. ende daer 66845[regelnummer] omme verbietmen vleysch te eten inden scharpen coerts wantmen ducht dat- ter een smericheyt in ghemenghet is. Item si zijn die mylte ende oeck mede die leuer stoppende om haerder groef- 66850[regelnummer] heyt wille Item si maken hoeftzweer want si fumen maken. Item si saeften die gheestelijcke leden alst openbaert inder boteren nochtans soe zijn daer zommighe smerighe dinghen dye der 66855[regelnummer] borsten quaet zijn ende hinderlick om dye
[Folio 432r]
aenhanghinghe der droecheyt als die noot olye want die en hebben gheen puer smericheyt. Item si saften die zerich- heyt die buyten zijn ende morwen dye 66860[regelnummer] hardicheden ende si rypen die aposte- men ende winnen etter ouermits haerre vuchticheyt. want van crancker hetten ende veel vuchticheden coemt dat etter ende corrupcien. 66865[regelnummer] Dat xlij. capitel vanden souten smake SApor salsus wedrt van hettenGa naar eindnoot66866 ende van droechten in middel- baerre substancien want die hetten mit- ter droecheyt want si verre is vander 66870[regelnummer] ghetempertheyt opent si veel zweet- ghateren want als die droechte der het- ten toe gheuoecht is so laxeertse te meer ende als si der coutheden toegheuoecht is soe stopt si ende daer omme cruupt ha- 66875[regelnummer] re substancie veel inden zweetghateren Ende want daer een grote scheyfelinge der delen werdt ende veel incrupinghe der substancien soe en verdlijdt haer die sielGa naar eindnoot66878 niet van haerre teghenwoerdicheyt. 66880[regelnummer] mer si veruaert den gheest byllicker. Item totten souten smake behoren vier elementen mit eenrehande deelen dye nochtans niet effen ghelijcke en zijn. Want dat vyer ende die aerde ghaen mid- 66885[regelnummer] delbaerlycken bouen nochtans van ghema- ten vyere comen ghematighe hetten. ende van ghematigher aerden werdt een ghe- matighe droechte. ende van ghematiger hetten wert een ghematighe opsiedinge 66890[regelnummer] ende cokinghe der vuchticheyt. want dye waterighe ende vuchtighe deylen werden ghescheyden midderbaerlick in vyerigenGa naar eindnoot66892 delen ende wt gematiger droecheyt wert die substanci ghematelijc gedroecht ende 66895[regelnummer] alsoe blijft een middelbaer substanci want die ghesouten smake wert van ghema- tigher heerlicheyt of bouenghanck der hetten ende der droechten in middelba- re substancien. Item die ghesouten din- 66900[regelnummer] ghen zijn zuuerende want bynnen ghe- nomen ouermits haerder hetten soe scheyden si droecheyt ende vuchtich- heyt ende ouermits hare souticheyt so byten si die maghe ende dye darmen. en- 66905[regelnummer] de als si ghebeten zijn soe werden si be- roert op dat die ontbonden vuchticheit wtghelaten werden mach. ende alsoe werter een zuueringhe. Item die ge- souten dinghen morwen hardt vleysch 66910[regelnummer] ende si maken een morwe substancie hardt ende si maken die substancie des dinghes puer. ende daer omme behou- den sijse sonder vuylen. Item die sou- ticheyt heuet veel vander aerden als 66915[regelnummer] gheseyt werdt in dyetis. Om wes wil- le dat vleysch hardt wordt als die sel- ue seyt. Item die soute dinghen ha- len af die rudicheyt ende die buyten- ste oueruloedicheyt vander huut des 66920[regelnummer] lichames ende dat gheschiet al verte- rende die oueruloedighe humoren al- soe dye opter huut zijn als die tusschen velle ende vleysch zijn. Item die ghe- soute dinghen doen dye heffinghe van- 66925[regelnummer] den water ghaen sitten in eens men- schen lijf want si verdroghen ende ver- teren: Item si ghenesen beten van ver- woeden honden ende van anderen ve- nijnden dinghen ende treckent wt want 66930[regelnummer] het helpet zeer datmen alsulcke venijn- de wonden haestelijcken wascht mitten ghesouten water Want dat water trect dat venijn wt alsoe als die selue seyd. Item ist datmen ghesouten vleysch 66935[regelnummer] legghet in souten water het sal veel te
[Folio 432v]
eer comen tot zijnder ghetempertheyt ende dat is om der ghelikenissen want dat soute water trect dat hem ghelijc is tot hem Item tsout werdt hardt inden vier 66940[regelnummer] ende inden water wertet ghescheyden ende ghaet te niet Hier of soect bouen libro xv. vanden aderen der aerden int capittel vanden soute. Dat xliij. capitel vanden bitteren smake 66945[regelnummer] SApor amarus wert van hetten indenGa naar eindnoot66945 dorden grade mit droecheden in- ghaende ende scheyt zeere Waer of dat- tet instrument ghequetst wert ende wert een bitter smake die den smake contrari is 66950[regelnummer] Tot wes makinghe vier elementen beho- ren mit eenrehande ghelikenissen. mer meest onghelijcken want daer ghaen meest bouen tfuer ende die aerde al ist dat- tet meer vanden vyere is dan vander aer- 66955[regelnummer] den Waer by dat vanden meerren bouen- ghanck der hetten werdt grote opsie- dinghe waer of dat die waterighe en- de die luchtighe delen meest ontbonden werden ende si werden inden vyerighen ende 66960[regelnummer] inden aerdighen delen ghedicket. Mer want die bouenghanc der droecheyt is middelbaer so en wordt si niet ghedunt ende alsoe blijft die substancie grof Inder welcker die bitterheyt sal ghefundeert 66965[regelnummer] werden ouermits die werckinghe ende der droechten Item alle bitter dinghen be- drouen den smake meer dan enighe ande- re dinghen die slechte smake hebben want si maken meerre ontbyndinghe inder 66970[regelnummer] tonghen al ist dat die bitter dingen myn- re hettten hebben dan die scharpe. Item die bitter dinghen zuueren die colera. of want si der colera ghelijck zijn inder complexien of want die colera vol gha- 66975[regelnummer] terkens is of open laet si dye bitteren dinghen in haren ghateren comen en- de al scheydende die deylen vanden dey- len maken sise vloyelic. Ende als dye colera alsoe ghesmouten is leyden sise 66980[regelnummer] wt. Item dye bitter dinghen maken enen appetijt want si leyden die colera wt den lyue die inden crop vander ma- ghen gheghadert leyt. Item si ontstop- pen oeck die bestopte mylte ende leuer 66985[regelnummer] Want ouermits hare hetten openen si die zweetghateren ende scheyden dye humoren ende ouermits hare groefheit al duwende soe leyden si die gheschey- den humoren mede wt: Item die bit- 66990[regelnummer] ter diughen doden die pyeren dat zijnGa naar eindnoot66990 wormen want dese comen vander fleu- men die verrot is. Ende dye dinghen die bitter zijn ende colerike die zijn der fleumen contrarie ende daer omme so 66995[regelnummer] steruen die pyeren vanden bitteren din- ghen. Item die bytter dinghen zijn den gheestelijcken leden contrarie ende dat is om haerder scharpicheyt willen ende om hare grote droechten. Item si ghe- 67000[regelnummer] nesen die coude watersucht ende schey- den ende verteren dye materie Item si droeghen dye conde rudicheyt. ItemGa naar eindnoot67002 si openen die weghen vanden nyeren ende vander blasen. ende scheyden den 67005[regelnummer] steen. ende starcken die moeder ende doen die menstrua comen ende leydense wt. ende si zijn alte veel oerbaerlicker dan die zuete dinghen Dat xliiij. capitel vander scharper smaken 67010[regelnummer] SApor acutus dat is een scharpeGa naar eindnoot67010 smake ende coemt van hetten en- de oeck van droechten dye inden vyer- den grade is mit subtylicheden Waer of dat alte groete openinghe werdt der 67015[regelnummer] zweetghateren ende een scheydinghe
[Folio 433r]
der deylen Ende want haer substancie subtijl is soe ghaet si veel in Tot wes volcomenheyt behoeren vyer elemen- ten mer nyet ghelijckerlyck want daer 67020[regelnummer] verghadert meer vanden vyere ende oeck mede vander aerden dan vanden anderen. ende daer omme datter des vyers meest is soe zijn si scharpe ende zeer heet ende vander droegher aerde 67025[regelnummer] Want van oueruloedigher hetten wer- det een groete opsiedinghe ende een resoluci der luchtigher delen ende der waterigher delen in vyerighen delen ghescharpet werden. Ende van alte 67030[regelnummer] groter droechten soe werdt die substan- cie droeghe si werdt ghedunt ende oeck ghesubtijlt ende alsoe werdt die schar- pe smake vander oueruloedicheyt des heten ende des droeghen inder dunre 67035[regelnummer] subtijlder substancien. Item die schar- pe dingen zijn corrosiue want si zijn zeer heet ende droeghe ende daer wert een groete ontbyndinghe Ende die subtijl scharpe substancie die ingaende is dye 67040[regelnummer] scheydet die delen vanden delen ende alsoe werdt daer een corroderinghe dat is een vretinghe. Item dye scharpe dinghen zijn insnidende ende scheyden- de Want ouermits der qualitheyten 67045[regelnummer] ende der substancien soe scheyden si dat een deel vanden anderen ende ghaen dyepe in ende daer omme ontbynden si ende snyden in Item si starcken den ap- petijt want si verteren dye oueruloedic- 67050[regelnummer] heyt der leden. Item si voeden luttel want ouermits alte groter hetten ende droechten soe coemt byllicker een ver- barninghe dan een verduwinghe ende daer omme soe gheuen si oeck luttel 67055[regelnummer] voetsels Item si zijn van subtijlre sub- substancien ende werden lichtelijc verteert.Ga naar eindnoot67056 ende si gliden schier vandeu leden ende si zijnGa naar eindnoot67057 der naturen contrarie vanden complexien weghen ende daer om want si onghenoechli- 67060[regelnummer] ken te nemen zijn soe en begheertse die na- ture nyet. Dat xlv. capitel vanden zueren smake SApor acetosus coemt van droech-Ga naar eindnoot67063 ten ende van coude wesende inden an- 67065[regelnummer] deren grade mit subtijlre substancien waer af ist datmen dat zuer aen der tongen hout soe byntet mit sinen qualiteyten ende ghaet doer mit zijnder substancien Ende also van- den tween contrarien werckinghen wert 67070[regelnummer] ene zuere smaeke tot wes veruollinge verghaderen vier elementen mit onghe- liken delen Item daer is een middel- baer bouen ghanck des waters ende der aerden ende vanden middelbaren bouenghanc 67075[regelnummer] des waters is daer een middelbaere coutheyt ende vanden middelbaren bouen ghanck der aerden werdt een middelba- re droecheyt ende vander coutheyt soe werdt die hetten verdruct dye welcke 67080[regelnummer] als si verdruckt is maect ene cleyne op- siedinghe want si scheydet ende verteert dye vyerighe delen ende die luchtige delen lichtelijcken. Item die zuere din- ghen maken enen appetijt Want ouer- 67085[regelnummer] mits der couden ende der droechten soe hebben si een beroeren totten centrum Waer by dat si die spijse totten bodem toe duwen. Item si laxeren den vol- len buke ende si stoppen den ydelen bu- 67090[regelnummer] ke Want als die subtylicheyt der zuer- der substancien vyndende is veel vuch- ticheden inder maghen soe snidetse die in ende maecktse subtijl ende alsoe ma- ket sise abel om wt te cruden. Mer als
[Folio 433v]
67095[regelnummer] die maghe ydel is soe vinden si luttel vuchticheden die welcke die zuere din- ghen droeghe maken ouermits haerre droecheyt ende stoppen ouermits hare coutheyt. Item si openen die bestoppin- 67100[regelnummer] ghe der leueren ende der mylten want si en openen die humoren inden zweetghaten niet ouermits der qualiteyten mer ouer- mits die subtilicheyt der substancien want si insniden ende scheyden Item die zuere din- 67105[regelnummer] ghen zijn den gheestelijcken leden ontrentGa naar eindnoot67105 der borsten contrari ouermits hare cout- heyt diese dwinghende is. ende ouermits hare droecheyt diese zarp maect Item gheleyt op die vterste leden soe wederslaen 67110[regelnummer] si die humoren want als die beenen vanden vrouwen ghedronten zijn vander ophoudin- ghe des menstruum soe salmense baden mit warmen edick soe slincken si van de- sen Soect bouen inden tractaet vanden 67115[regelnummer] edick libro xvij. daer ghetracteert wert van vitis ende van vinum. Dat xlvi. capitel vander smaken genoemt pontic. POnticus sapor wert van couthedenGa naar eindnoot67118 ende van droecheden wesende inden 67120[regelnummer] derden grade mit grouer substancien want dat ponticum aeu der tonghen ghehoudenGa naar eindnoot67121 byntse. ende die substanci die inden zweet- gaten gaende is maectse dicke Ende alsoe ghemoeter een smake dyemen ponticus 67125[regelnummer] heyt Item om ponticum saporem te vol- maken behoeren vier elementen toe mit gro- ter onghelijckicheyt want twater ghaet daer bouen ende de aerde tvier ende de lucht staen daer onder. Want van starcken bouen- 67130[regelnummer] ghanck des waters wert een stercke cou- de ende van veel aerde wert een droech- heyt daer omme en mach daer gheen rechte verwandelinghe werden. Want daer ghebreck is der hetten ende der 67135[regelnummer] humoren. Item ysaac seyt wanneer de- se smake dyemen ponthicus heyt ver- ghadert mit enen ghenoechlijcken sma- ke soe is hy ghenoechlycker dan dye zuete smake te voren was. ende wordt hy 67140[regelnummer] versaemt mit enen quaden smake so is dye smake oeck quader dan dye quade smake te voren was. Waer af dit die re- den is. Dye smake dyemen ponthicus noemt den zoeten dinghen toe gheuoe- 67145[regelnummer] ghet werdt ende den smerighen dingen ist dan dat die smake inden poros gaet soe doet hy die zueticheyt daer langher blyuen ende alsoe werdt si daer te vas- ter in gheprent. ende daer omme duert dan 67150[regelnummer] die ghenuechlicheyt te langher. ende alsoe ist oeck vanden smake die onghe- voelic is ende hier om ist dattet vleysch dat naest den been is zueter is dan dat- ter verre af staet Want die beenen zijn 67155[regelnummer] melancoliose als coudt ende droeghe. mer tvleysch in zijnder naturen is zuet ende sangwijn. ende alsoe is daer een menghinghe vander zueticheyt ende vanden smake dyemen ponticus heyt 67160[regelnummer] ic en kans niet duutschen ten waer oft een damper smake heyten mochte. Item dese ponthicke smaken die ma- ken enen appetijt ende nae den eten so laxeren si Van welcken dit die reden is 67165[regelnummer] Te samen druckinghe der spysen totten nedersten als totten doerghanck der parssen. ende voer den eten stoppen si want si dwinghen die zeenen ende stop- pen die toepaden ouermits groefheyt 67170[regelnummer] der substancien ende ouermits der qua- liteiten der coutheden ende der droech- heden Waer af dat die verteerde spy- sen ghehouden werden ende en wer- den niet wt laten ghaen. ende mit hare
[Folio 434r]
67175[regelnummer] groefheyt bestoppen si die leuer ende die mylte ende wynnen stenen inden ly- ve ende verwecken dat lanckeuel ende bestoppen dye darmen datter gheen windt wt en mach. ende si quetsen die 67180[regelnummer] gheestelijcke leden ende bezwarense want si makense droeghe ende buyten opten crop- pe vander maghen gheleyt benemen si die spuwinghe ende si ondergrijpen dye lopinghe vanden bloede ende stempent 67185[regelnummer] ende si slaen die zeenen ende maken die tan- den egghich. Dat xlvij. capitel vander smaken stipticus. SApor stipticus wert ghewonnen vanGa naar eindnoot67188 coutheden ende van droecheden in mid- 67190[regelnummer] delbare substancien Tot wes volcomen- heyt behoren vier elementen mit ongheli- ken deylen want twater ende die aerde ghaen bouen hier in mer niet alsoe ve- le als in ponthico. Vten water coemt 67195[regelnummer] coutheit ende vter aerden coemt droech- heyt ende vander coutheyt wert die het- ten verdruct die welcke als si wedersla- ghen is maect ene cleyne opsiedinghe. waer of dat die substancie een luttelken 67200[regelnummer] resolueert wert mer niet verteert. Mer vander droecheyt werdt si wat dick ge- maket Ende wanttet die droecheyt niet al- temael droeghen en mach noch altema- le verteren soe blijfter een middelbaer 67205[regelnummer] substancie Ende aldus werdt stipticus sa- por ghehouden onder ponticus als ysaac seyt die welcke seyt dattet alleen seuen ondersceydinge van smaken zijn Dat xlviij. capitel vanden smake sonder smake 67210[regelnummer] SApor nouus dat is dye neghendeGa naar eindnoot67210 smake dyemen sapor insipidus heyt dat is een smake sonder smake ende dat machmen twysins seggen Als beroef- delick ende ghesettelic Ende beroefde- 67215[regelnummer] lyck soe wordt hij ontsmakelic gheseyt Wes smake men niet begripen en mach mitten sinnen Als die smake des wa- ters dyemen niet bekennen en can mit- ten proeuen om zijnder groter onghe- 67220[regelnummer] likicheyt totten instrumenten des sma- kes Want dat water is simpel by dat de tonghe is die vier dinghen neemt in ha- re composicien ende ghesettelijcken. Werdt die smake ontsmakelyck ghe-Ga naar eindnoot67224 67225[regelnummer] gheheyten dye ouer den eersten grade tot enighen vorderen grade den sin niet be- kendt en is als dat wit vanden eye. wes substancie is middelbaer hetten of mid- delbaer coutheden dye de distanci des 67230[regelnummer] eersten grades gheuoelentlijck niet bo- uen en ghaet Dat is dat die steel alsoe groet niet en is datmen merckeu machGa naar eindnoot67232 dat hy bouen den eersten graedt yet is ghaende. Ende alsucke ontsmakelijckeGa naar eindnoot67234 67235[regelnummer] dinghen zijn dese. Cucurbiten cytrul- len melonen ende deser ghelijcken der welcker ghewoenten meer ter medici- nen dyent dan totter dyeten want si lut- tel voeden ende si en hebben ghenen ge- 67240[regelnummer] noechlijcken smake. ende si hebben een vloeyende substancie ende si benemen den dorst mit hare vuchticheyt ende mit haerder coutheyt Ende si lesschen dye colera ende die hetten ende si meerren 67245[regelnummer] dye fleumen ende maken daghelixen coertsen. ende maken veel andere fleu- matighe passien Item die onsmakende smake coemt van coutheden ende van vuchticheden in middelbaerre substan- 67250[regelnummer] cien Tot wes volcomenheyt behoeren vier elementen als inden anderen Mer niet mit gheliken delen want twater ende die lucht principalicken daer naest die aer- de ghaen bouen ende om die starcke cout-
[Folio 434v]
67255[regelnummer] heyt ende om die middelbaer droecheyt werden die vyerighe ende die luchtige delen ghescheyden in waterighen ende in aerdighen delen Dese dinghen als van- den simpelen smaken als van haren on- 67260[regelnummer] derscheyden ende naturen zijn ghenoech gheseyt die allegader ghenomen zijn van ysaac van constantinus ende van galienus ende van anderen doctoren der medicinen. Dat xlix. capitel vander vuchticheyt. 67265[regelnummer] LIquor ende humor beteykenen bey-Ga naar eindnoot67265 de natticheyt Mer liquor betey- kent properlic alsulken natticheyt als vten cruden bomen dieren mit consten of natuerlic druupt of gheperst wert. alst sap vanden 67270[regelnummer] cruden of melc of pis of deser ghelijc ende wijn ende olie van bomen honich van blo- men bier vanden coern oxizatara van wil- den appelen Ende onder dese liquoren zijn zommighe simpel ende zommige 67275[regelnummer] ghecomponeert. Want die ghecompo- neerde liquoren zijn die ghene die ghe- menghet ende gheconficieert zijn van menigherhande dinghen ende die sim- pel zijn dat zijn die ghene die niet ghe- 67280[regelnummer] menghet en zijn ende die blyuen als si eerst quamen. Item daer en is gheen simpel liquoer die vry is sonder twater alleen. Want dat is een simpel liquoer alsoe verre alst in zijnre elementarighe 67285[regelnummer] puericheyt blijft. Item die ander liquo- ren werden ghemaect vanden vier ele- menten als die humoren zijn nochtan wer- den si simpel gheheyten die mitten ande- ren niet ghemenghet en werden. Ende si wer- 67290[regelnummer] den simpel gheheyten inden welcken nyeGa naar eindnoot67290 simpel qualiteyten der elementen bouen ghaen vter eerster composicien ende dye meest gheseycht werden natuerlicken of accidentalijcken vander aerdigher on- 67295[regelnummer] reynicheyt Item die liquoren inden wel-Ga naar eindnoot67295 ken dat hete mitten vuchte bouen ghaet zijn die zuetste. ende inden welcken dat he- te mitten droeghen bouen ghaet dat zijn die scharpste. ende inden welcken die coude 67300[regelnummer] mitten droeghen bouen gaet zijn die zuer- ste ende meest stiptike: mer inden welken die coude mitter vuchticheit bouen gaet zijn ontsmakelicste inden smake alst openbaert inden ptyseyn dat is inden gharsten wa- 67305[regelnummer] ter ende in deser ghelijck. Item zommi- ghe liquoren lopen wt bomen die al wil- lens ghesneden zijn ouermits die het- ten der zonnen als die balzem terbentijn ende deser ghelijc. Ende zommighe werden vten 67310[regelnummer] vruchten der bomen gheperst als wijn ende olye ende deser ghelijc ende zommighe wer- den gheperst ouermits barninghe vanden vyere vten houten als colofonie peck ende olye van iunipere dats van wakelberen ende 67315[regelnummer] deser ghelijck. ende zommighe werden gheperst vten sape vanden cruden. als opium aloe ende deser ghelijcke dye nae ghedroecht werden ouermits het- ten des viers of der zonnen. ende zommighe 67320[regelnummer] vten douwe des hemels die ouerghieten- de is die eynden vanden blomen biden ouer- sten al ouer ende ouer. Welcke liquoren ge- maect werden ouermits dyenst der byen als thonich. ende zommighe werden 67325[regelnummer] ghetogen vten aderen der aerden. als souten water glasen water ende alu- nen water Vanden welcken soute glas ende aluun wordt. ende deser ghelijck Ende van allen desen onderscheyden 67330[regelnummer] proprieteyten ende saken der liquoren is ghenoech gheseyt bouen libro xvij. ende oeck vanden cruden vanden bomen en- de van haren zapen ende libro xv. van- den aderen der aerden et libro viij. vanden
[Folio 435r]
67335[regelnummer] passien der luchten daer gheroert wert vander naturen des douwes ende des ho- nichs die vander lucht ghewonnen wer- den Nochtans zijn hier zommighe din- ghen te segghen vanden honighe van- 67340[regelnummer] den melc vanden weye ende vander boter die vander mammen der dyeren gemol- ken werden vanden welken bouen after ghelaten is. etcetera Dat l. capitel vanden honich 67345[regelnummer] MEl als ysidorus seyt libro xx. wertGa naar eindnoot67345 gheseyt van mellissim in griex dat is bye in duutsch want alsoe heyten die grieken dye byen. ende die byen maken thonich mit groter behendicheyt dat 67350[regelnummer] eerst vanden hemelschen douwe ghesca- pen is. ende inden bladeren vanden ryeden gheuonden is. Item int ghemeyn is al- le honich zuet sonder dat vander alssen coemt ende des wert vele inden lande van 67355[regelnummer] sardus Item die medici segghen ende sonderlinghe galienus dattet honich den kynderen ende den ionghelinghen ende den ghenen die volwassen zijn dye van heter complexien zijn quaet is. mer 67360[regelnummer] het is den ouden luden goet die vercout zijn ende den welcken die hetten ontghaen is. ende die oude wijn is hem mede goet. hier toe heuet ysidorus gheseyt libro xix. capitulo i. Item thonich is alte zueten liquoer die gewor- 67365[regelnummer] den is vander alder puerster materien mit consten der medicinen Ende die zuetich- heyt des honichs is heter dan ander soe- ticheyt Mer si is myn vucht als ysaac seyt Ende het is heet ende droeghe int 67370[regelnummer] eynde vanden anderen grade ende het is zeer mondificatijf ende subtilende ende snidende ende die verrotte humoren wt dri- uende ende en is niet stoppende die leuer of die mylte als die andere puere zue- 67375[regelnummer] te dinghen als ysaac seyt int capittel vanden vyeren onderscheyden der zuetich- heyt ende des smakes Item thonich is der naturen zeer vriendelick ende die verloren leden wederbrenghende en-Ga naar eindnoot67379 67380[regelnummer] die crancke leden starckende ende bene- met die vloijnghe der deerlijcker hu- moren ende stopt die widicheit der zweet- gaten ende beschermt die ghetemper- de natuer Item thonich verdruct ende 67385[regelnummer] byndt die materien die alte morwe zijn ende scheytse die alte hart zijn als ysaac seyt Thonich hout een dinc dattet niet en vervuylt ende houtet zuuer ende tem- pert die bitterheyt ende daer om wert- 67390[regelnummer] tet inder medicinen ghedaen Nochtan raeuwe honich dat niet wel ghescwmt en is maect veel windes ende opblasin- ghe ende rommelinghe inden buke ende werdt haest verkeert in quaden humo- 67395[regelnummer] ren ende bestopt die leuer ende die mylte ouermits zijnder slimicheyt ende ont- steket die colera ende maect den dage- lycsen coerts ende schaet den corten rib- ben ende den leynden ende maket dat 67400[regelnummer] lanckeuel. Item constantinus ende ysaac segghen in dietis dattet honich menigherhande werckinghe heuet. Want in zommighen menschen soe ist ghesont ende in zommighen ongesont. 67405[regelnummer] Ende het verberghet tvenijn inden ly- ue. ende hoe dattet roeder is hoe dat- tet heter is ende scarper ende hoe dat- tet die humoren meer snijdt ende doer- gaet ende hoe dattet witter is hoe dat- 67410[regelnummer] tet myn heet is ende myn scharp ende hoe dattet beter is soe dattet soeter puerder ende wel rukender is Dat li. capitel vander honichroten.
[Folio 435v]
FAuus dat is een honichrote endeGa naar eindnoot67414 67415[regelnummer] is honich dat mit wasse ghemen- ghet is Want bijnnen den cellekens dye ghemaect zijn vander aerden mit wonder- lijcker consten verghaderen die bien ho- nich ende voeden die substanci zijnder liquo- 67420[regelnummer] ren bynnen ende alsoe heytet fauus ende is ghenoechlycken te ethen Fauus coemt van fagin in griexs dat eten is in duyt- sche. Item daer is een dier dat melota heyt ende is een das ende heeft den naem 67425[regelnummer] van mel Twelc honich alte zeer mynt als hugo seyt Ende also doet die beer oec die mynnet honich bouen maten ende daer omme clymmet hy dicwijl die hoge bo- men op dat hem zommels qualic loent. 67430[regelnummer] als aristotiles seyt libro viij. f. Inden bien- coruen werden wormen als spynnen ende als si wassen soe maken si webben byden honichroten ouer alle den corf ende daer af vervuylet thonich. dat is bouen oeck 67435[regelnummer] gheseit Item hi seit aldaer dattet goet honich is dat wt nyeuwen was ghetogen werdt Want dat honich dat langhe in ou- den was blijft dat wordt root. ende die corrupci van den honich is als die cor- 67440[regelnummer] rupci des wijns inden wijnghaerden. ende thonich is goet dat ghelijc den goude is als die selue seyt Ende noch seyt hy dat die bien sitten ende zuken die oueruloe- dicheyt vanden honichroten Ende men 67445[regelnummer] seyt waert dat si dat nyet en deden soe soudt verderft werden dat inden roten is ende daer soude een spinne af comen. ende daer om sitten si op die roten en- de wachten dat die spin niet starck wer- 67450[regelnummer] den en sal. ende waert dat sise vonden si soudense eten anders souden si allega- der steruen. etcetera Dat lij. capitel vanden honich drancke MVlsum is een dranc die van wa-Ga naar eindnoot67454 67455[regelnummer] ter van wijn ende van honich te sa- men ghemengt is ende dat heyten die grieken mellicratum ghelikerwijs dat ydroni- el ghemengt is van honich ende van zapen ende rodoniel van rosen ende van ho- 67460[regelnummer] nich etcetera Dat liij. capitel van mede MEdo dat is mede ende is een drancGa naar eindnoot67462 die ghemaect is van water ende van honich die wel ghecoect is ende gheconfi- 67465[regelnummer] cieert mer ist dat hi raeuwe is ende tho- nich qualic gheseuumt soe maect hi op-Ga naar eindnoot67466 blasinghe inden buke ende rommelinge ende alte harden torsioen Ende want hi lichtelijc- ken ghescheyden wert in fumen so begeert 67470[regelnummer] hi thoeft ende brengt hem veel passyen toe: Ende als hi wel ghesoden is ende besoncken soe maect hi den smake ghenoechlyc ende maect die stemme claer ende zuuert die ar- terien der stroten ende die pipen vander lon- 67475[regelnummer] ghen ende verblidet thert ende starcket ende voe- det tlichaem ende maectet vet nochtan en is hi niet goet den ghenen die ghebreck hebben aen der leueren aen der milten ende van- den steen. want hy stoppet die toepaden 67480[regelnummer] Mer men pleechten mit gaghel ende mit anderen wel rukenden cruden te maken op dat hy te ghesonder wesen sal ende hy sal te langher dueren ende te bat ruken etcetera 67485[regelnummer] Dat liiij. capitel vanden clareyt CLaretum dat is clareyt ende isGa naar eindnoot67486 ghemaeckt van wijn van honich ende van goeden specien. want men sal die wel rukende specien wriuen in alte 67490[regelnummer] subtylen puluer. ende in enen zuueren lynnen sacke mit honich ofte mit zuker hanghen ende laten daer den wyne doer drupen ende weder doer ghelijck
[Folio 436r]
datmen loghe maect ende dit salmen also 67495[regelnummer] langhe op ghieten ende doer lecken thent die craft vanden cruden mitten wine doer ghelopen is ende mitten wijn wel ghemengt ende claer geworden. want vanden wijn neemt die claerheyt zijn starcheyt ende vanden spe- 67500[regelnummer] cien neemt hy sinen goeden roke mer van- den honighe zijn zueticheyt Dat lv. capitel van pigmentum PIgmentum als hugucio seyt dat wertGa naar eindnoot67503 gheseyt als pylamentum dat is 67505[regelnummer] dat dat pigmentum mit pyla dat is mit- ten stoter in een visel ghestoeten werdt Welcke pigmentum van goeden heten cruden ghemaect is ist dranck oft ander specien die ghenoechlijcken teten of te 67510[regelnummer] drincken zijn etcetera waer of dat si pigmen- tarij heyten die dese dinghen maken en- de vercopen. etcetera Dat lvi. capitel vanden zueren honich OXimel heit zuer honich daer omGa naar eindnoot67514 67515[regelnummer] dat zijn materi van edic ende van ho- nich ghemaect is want eerst werdt dye edick ghecoect mit cruden ende mit worte- len die daer nut toe zijn Ende als die edic ghecleynset is soe doetmen daer fijn be- 67520[regelnummer] soncken honich toe ende settet dan weder op een cranck vyer ende coket thent dick werdt ende men puertet mitten witten van- den eye dat mit edick ghetempert is ende inden oximel een luttel ghesoden. 67525[regelnummer] want dat trect alle die onreynicheden van- den honich ende vanden cruden tot hem. ende al bouen dryuende leydet die onreynicheit mit hem totten ouersten vanden oximel Welcke onreynicheyt die apoteker zu- 67530[regelnummer] uerlijcken mit eenre vederen af striken sal ende dan wert dat oximel in zuueren vaten bestemt. ende dit oximel pleechmen te ghe- uen mit warmen water om te verduwen die materi die zeer vast ende dicht inden 67535[regelnummer] lyue leyt Want het morwetse ende scheyseGa naar eindnoot67535 ende snijtse ende opent die bestoppinghe Want waert datmen dese bereydinge niet voer en ghaue soe mocht die laxe- rende medicijn den mensch veel quaets 67540[regelnummer] doen. ende mit aldus sulcker consten ende tot alsulcken oerbaer maectmen oec syro- pen van water ende van zuker mit menigher- hande specien als syrope van vyolen of lax- atiue of van rosen of stoppende syropen 67545[regelnummer] of die simpel is of dubbelt. Dat lvij. capitel vanden was CEra is was ende is heffe vandenGa naar eindnoot67547 honich Bynnen wes substancie een hoghe liquoer vanden byen verga- 67550[regelnummer] dert is. ende corrumpeert dat honich als aristotiles seyt libro octauo wan- neert al te langhe mitten heffen des was ghemenghet is. ende daer omme waer yemant die dat honich puer heb- 67555[regelnummer] ben wil die sal twas te tyde scheyden van- den honich. Item twas heeft dit ouer hem bouen alle heffen. dat wanneert heet is soe dryuet ende dat en doen ander heffen niet Ende dat doen dye 67560[regelnummer] vyerighe deylen ende die luchtige dey- len die in zijnre substancien domineren dat is bouen ghaen Want als was in he- ten water ghesmouten is soe driuet op- ten water ende dat doet zijn luchticheit 67565[regelnummer] Item hoe dattet twas verscher is hoe dattet bat rnket ende puerder is endeGa naar eindnoot67566 hoe dattet hem bat laet bouwen ende hoe dattet bat enen zeghel of anderen formen ontfaet. ende dat teyken duer- 67570[regelnummer] ter oeck te langher in ende men heytet maechden was. Item twas is tot veel dinghen nut want het is ghoet in me- dicinen als in menigherhanden con-
[Folio 436v]
fectien ende saluen. Want het heuet 67575[regelnummer] macht te verwarmen te scheyden te ope- nen ende te rijpen te trecken ende te verteren. Het is ghoet licht af te maken ende daer omme dyenet wasse inden tempelen ende opten outaren ende opter heren tafelen. ende van 67580[regelnummer] cera coemt cerimonia dyemen inden kerc- ken pleech te offeren. Item men pleecht mitten was oec te zeghelen als bryeuen daer heymelicheden in staen ende ander hantuesten ende bullen. Men ghyeter ta- 67585[regelnummer] felen mede daermen in scrijft caracteren ende menigerhande ander letter. ende men was- ter lynnen laken mede tot menigerhande nutschap Want om boecken ghewonden of om ander dinghen houdtse zeker voer dat 67590[regelnummer] water Of men ouerdecter waghen ende kar- ren mede daer heren ende vrouwen mede ouergedect sitten voer den reghen. Ende inder hetten smeltet ende inder couden wer- tet hardt ende natte dinghen wyket Mer 67595[regelnummer] het cleeft aen droghen dinghen. ende daer om alsmen yet zeghelen sal maectmen die zeghel nat etcetera Dat lviij. capitel van een wassen kaers CEreus coemt van cera ende is eenGa naar eindnoot67599 67600[regelnummer] kaers die van wasse ende van eenre lementen ghemaect is diemen te barnen pleecht. ende is daer omme ghemaeckt datmen daer af sien sal inder duuster- nissen als ysidorus seyt libro xx. Ende totter 67605[regelnummer] kaersen behoeftmen drye dinghen. als die materi. tfier. ende die scheppenisse. ende is beneden breet beghinnende ende ghaet scharp opwaert. Die materie is dat lement Tfier dat is twas Ende tmaec- 67610[regelnummer] sel dat is twas mitten lement ende mitten maecsel te samen. Ende dese kaerse al- dus vergadert wordt opten kandelaer gheset ende mitten vier ontsteken op datmen goods dyenst daer bij doen sal ende theer- 67615[regelnummer] schap daer bij des auonts sien sal alst eten wille. etcetera Dat lix. capitel vanden melc. LAc is een liquoer dye zoet is en-Ga naar eindnoot67618 de wit dye gheworden is inden 67620[regelnummer] mammen vanden bloede ouermitdsGa naar eindnoot67620 werckinghe der hetten als aristotiles seit libro xviij. Tmelc is ghecoect bloet ende verduut ende niet ghecorrumpeert Want wanneer dat die dracht niet ghe- 67625[regelnummer] voet en mach werden ouermits den nauel soe werdt hem melck bereyt van- der naturen mit menstruosighen bloe- de dat verstoten is totten borsten daert verduwet werdt ende ghecoeckt. ende 67630[regelnummer] werdt daer in witticheyden verkeert. als constantinus seyt libro xix. ende sel- den coemt veel melcks dan nae dyer dracht ende tmelck is zoet alst wel ver- duut is ende het is nut totter spysen des 67635[regelnummer] dyers. Want dye spyse alre dyeren is zuet ende wel verduut. Item aristoti- les seyt libro sexto capitulo primo f. dat alle dyeren dye eyeren maken en hebben gheen melck noch mammen ende in al- 67640[regelnummer] len melcken is een dunne watericheyt ende een groef deel datmen case heyt. Item aristotiles seyt dattet melck der dyeren ghecoaguleert is. ende honds melck is dat dickste melck datmen vin- 67645[regelnummer] det sonder der hazen ende der verken. Men vindt oeck mede melck inden cru- den als inden tytimallen ende in bomen als inden vygheboem. Item aristoti- les seyt libro sexto dat dye koe gheen 67650[regelnummer] melck en heuet voer die dracht mer na heeft si ghoet melck. Mer als si eerst bewronghelt werdt soe werdet si als een steen. ende dat gheuallet als daer
[Folio 437r]
water toe ghedaen werdt als die selue 67655[regelnummer] daer seit Ende wanneer tkint mit melc gheuoet werdt dat warm is soe ghaen zijn tanden te eer op ende nae der dracht ende nae der zuueringhe soe wert dat melck des wijfs ghemenichuoudicht 67660[regelnummer] Ende zommighe wyuen hebben alleen melck voer byden tepel vanden mam- men ende zommighe wyuen inden an- deren delen der mammen ende alst melc niet wel verduut en werdt soe bewron- 67665[regelnummer] gheltet ende die borsten werden hardt Want alle die mamme is zeer morwe eude weeck Ende coemter enich haerGa naar eindnoot67667 aen soe werter grote pijn ende siecheit ende die siecheyt heyt phylosa ende die zerich- 67670[regelnummer] heyt en sal niet verghaen dat haer en is wt mitten melck of thentet rottet soe ghaettet wt ende alst melck wtghaet soe en vyntmen int ghemeyn gheen men- struum Ende zommighe vrouwen dye 67675[regelnummer] sock zijn die hebben menstruum mer nyet alle Ende als die kinderen mit sulcken gro- uen bloede ghezoect werden soe crighen si den cramp. ende die zoeckende wyuen werden drachtich ende dan schaet hem dye 67680[regelnummer] veelheyt des melcks ende een bruun wijf heeft voedelijcker ende beter melck dan twitte wijf als die selue seyt Ende aldus sulcke proprieteiten vertelt ysaac vanden melck in dietis daer geseyt wort tmelc 67685[regelnummer] int ghemeyn wert ghedeelt dryesins. Anter het is zoet vluchs vter borsten ghaende of het is zuer dat een wijl vten borsten ghemolcken gestaen heeft Of het is middelbaer tusschen den tween ende tsoet 67690[regelnummer] is dat smakelicste ende naest den bloede ende is ghemaect wt dryen substancien die ge- scheyden zijn inder virtuten. Want die een die is subtilende ende zuuerende die an- der is groef ende bestoppende. ende 67695[regelnummer] dye derde is morwende ende wtrecken- de Want die waterighe ende die weie- ghe die is scharp ende subtilende ende die kasighe groue die is cout ende daer omme bestoppende Mer dye boterige 67700[regelnummer] dye is smerich ende morwende Item tmelck is ghoet ende ghesont als dat lichaem eerst wel ghezuuert is. ende datmens te maten nemet in bequamen tiden ende is den bloede ghelijckende 67705[regelnummer] ende neemtment anders soe maectet veel quade humoren. Item tmelck sal hebben vyer qualithe ten dat men y-Ga naar eindnoot67707 mer ghoet prysen sal Als verwe lucht natticheyt ende smake. Dye verwe sal 67710[regelnummer] zeer wit zijn ende claer ende vre medeGa naar eindnoot67710 vander gheluheyt ende vander roet- heyt ende sonderlinghe vander donc- kerheyt. Ende dye lucht sal bequaem zijn ende zuet. dye natticheyt sal wesen 67715[regelnummer] tusschen groef ende subtijl daer dit dat teyken of is. Datmen enen droppel op dat vyer sette ende dat hy dan te samen blyuet ende oeck nyet en scheydet Wel- ke forme vanden droppel beneden breet 67720[regelnummer] is ende bouen scharp. Ende die smake sal bequaem wesen dye niet zuer noch soudt en is. Ende onder dese onder- scheyden vanden melcke seytmen dat wijfs melck die beste is ende meest ge- 67725[regelnummer] tempert tot des menschen behoef want alle melck volghet dye natuere ende dye complexien des dyers dyes tmelc is. Ende want die menschelijcke com- plexie meest ghetempert is soe is des 67730[regelnummer] wijfs melck die ghesontste. Waer bij dattet zeer voedende is ende vuchten- de ende die arterien saeftende ende son- derlinghe dye oghen. ende bouen is
[Folio 437v]
veel vanden melck gheseyt in elcken 67735[regelnummer] capittel der dyeren dye melck gheuen. Ende noch meer segghen sal als hier nae volghet ende eerst vanden keme- len melck etcetera Dat lx. capitel vanden kemels melck 67740[regelnummer] LAck camelinum dat is kemeelsGa naar eindnoot67740 melck dat wt heeter complexien eens dyers comet want het is theetste van hem allen ende het is dat dunste. ende nemmermeer smerich ende nem- 67745[regelnummer] mermeer vuedelijck Het is hete bestop- pende ende openende ende daer om ist ghoet den ghenen dye twater laden. Sijn smake is sout ende scharp ende daer om ist snidende ende subtilende ende dye 67750[regelnummer] groefheden dunnende Soeckt bouen vanden kemel inden tractate vanden dyeren etcetera Dat lxi. capitel vander koe melc. LAck vaccinum dats koe melck en-Ga naar eindnoot67754 67755[regelnummer] de is den kemels melck contrari Want die koe en heuet nerghents nae alsoe veel hetten dat si die smericheyt des bloets nae haer trecken mach en- de daer omme so werdt haer melc zeer 67760[regelnummer] smerich ende het is zeer voedende. Dye oude meesters segghen dat die din- ghen haestelicste ende best voeden dye lichtelicste in bloede verwandelt wer- den. ende vet melck voedt bet dan die 67765[regelnummer] vetticheyt die heeter is Item tmelc datter nutste is ter menschelijcker com- plexien dat is vrouwen zock. Ende hoe dat der borsten naerder leit hoe dattet beter is Ende het is oeck tnutste teghen 67770[regelnummer] tvenijn teghen die zericheyt der nyeren ende der blasen teghens die wonden van- der longhen ist dattet vander luchten niet ghequetst en wordt noch verwandelt. ende het helpt den ghenen dye twater 67775[regelnummer] laden. Item koe melc is groef ende myn nat ende waterich ende myn scharp ende min boterich ende daer om voedet wel ende is der maghen ghoet ende starct de leden ende vercoelt die hetten der leueren 67780[regelnummer] ende maket tlichaem vet ende meerretet ende gheneest die wonden vanden dar- men ende vander moederen Item wan- neer dat men daer riuier stenen in lescht soe ist veel te ghesonder want zijn wate- 67785[regelnummer] richeyt werter mede verteert. Dat lxij. capitel vanden gheyten melck. LAc caprinum dat is gheyten melcGa naar eindnoot67787 ende dit hout dat middel tusschen den onderscheyden voerschreuen Want 67790[regelnummer] men seyt dattet in sinen dryen substan- cien tghesontste is na den vrouwen melc Ende het is zeer ghetempert ende daer omme ist mit zuker ghenomen sonder- linge goet tegens die wonden van der lon- 67795[regelnummer] ghen der nyeren ende der blazen En- de zijn weye vanden kese ende vander boter ghescheyden is zunerende ende die cole-Ga naar eindnoot67797 ra verduwende Ende veel gheyten melcs ghedroncken wordt inder maghen bewron- 67800[regelnummer] ghelt lichtelijcken ende daer om salment temperen mit een luttelken honichs ende mit wat sal gemmen ende dan en salt nem- mermeer gecoaguleert werden ende al waert inder maghen bestaen te coaguleren 67805[regelnummer] het soude ghescheyden werden Ende want die gheyten gheuoet werden vanden loue- ren ende vanden vtersten der bomen ende der cruden soe is haer melc mynst waterich ende der maghen bequaemste. Want 67810[regelnummer] na dyen dat die weyde is daer die bees- ten in ghaen daer nae wertet melc dic- ke of dun zuet of zuer stoppende of lax- erende etcetera
[Folio 438r]
Dat lxiiij. capitel van quicken melckGa naar eindnoot67814 67815[regelnummer] LAc pecorinum dats quicken melcGa naar eindnoot67815 als der schapen dats min heet ende droeghe dan dat koemelck ende heeft min boteren ende meer weys ende daer omme voedet minste ende daer omme 67820[regelnummer] en becomet tlichaem niet alsoe wel als dat koemelck Want dat werdt bewesen vanden zwaricheyt zijns rokes of zijn- re luchten Want galienus seyt dat sca- pen melc zwaerre lucht heuet dan dat 67825[regelnummer] koemelc ende daer omme ist meer fleu- matich ende het voedt meer dan dat ghey- ten mer myn dan dat coyen Want het is min ghetempert dan dat gheyten melck. etcetera 67830[regelnummer] Dat lxv. capitel van ezels melc.Ga naar eindnoot67830 LAc azininum dats ezels melc ditGa naar eindnoot67831 is ghetempert ende voedende ende den buuck resoluerende ende die zee- nen vermorwende ende die lede ouer-Ga naar eindnoot67834 67835[regelnummer] mits zijnre droechten verhardende ende die borst vuchtende ende saftende ende is ghoet teghen den hoest ende den zwaren adem ende gheneest die wonden vander blasen etcetera 67840[regelnummer] Dat lxvi. capitel van paerden melc.Ga naar eindnoot67840 LAc caballinum dats paerden melcGa naar eindnoot67841 heeft een ghelikenis by kemels melck inder subtilicheyt ende inder schar- picheyt ende ouermits zijnre hetten so ist 67845[regelnummer] helpende ende openende inder aposte- men der moederen ende doet menstru- um voert comen ist dat die sake vanden menstruosighen bloede heet is of droe- ghe ende dese proprieteyt heeft dit melc 67850[regelnummer] voer alle dander als ysaac seyt. Dat lxvij. capitel van varcken melckGa naar eindnoot67851 LAc porcinum dat is varken melcGa naar eindnoot67852 ysaac seyt dattet subtijl ende waterich is. want het blijft ongecoect om zijnre cout- 67855[regelnummer] heyt wil ende blijft oec onuerduut ende daer om ist dattet ter medicinen ghenomen wert soe gheuet cleyne of luttel baten. Mer neemt ment ter spisen ende coket mit- te zape van gharsten so maket goet vucht 67860[regelnummer] voetsel als die selue seyt etcetera Dat lxvij. capitel vander dyeren melck. LAc animalium tmelck dat dye-Ga naar eindnoot67862 ren dat bider drachten is dat is drach- tich ende waterich want die waterighe hu- 67865[regelnummer] moren werden versaemt inden dyeren als si draghen ende die mont vander moeder wert ge- sloten ende tmelck wert mitten waterigen hu- moren ghemengt ende daer om is hem in dien tiden dat spuwen quaet ende walghin- 67870[regelnummer] ghe te maken ende het is hardt te verduwen ende laxeert den buke ende wronghelt inder ma- ghen ende maect veel quader siecten Het we- derslaet die herssen ende maect hoefzweer ende stinckende tanden ende quaden adem ende 67875[regelnummer] veel ander passien. Dat lxviij. capitel vanden weye SErum dat is weye ende is een wa-Ga naar eindnoot67877 terich deel des melcs dat gescey- den is vanden anderen deel des melcs ouer- 67880[regelnummer] mits der wronghelinge of des ronsels want dat ronsel verghadert te ghader die boteri- ghe ende die kasighe dele ende scheyt dat- ter nat is daer van. Wes wercken bouen ver- telt werderen want die weye heeft macht teGa naar eindnoot67884 67885[regelnummer] wasschen datter vervuylt is want het was- schet die darmen ende die wonden vanden dar- men ende zuuertse vanden etter ende be- neemt den dorst ende zafticht die scar- picheyt vander roder coleren ende zu- 67890[regelnummer] uert quade placken int aensichte ende rudicheyt ende ontstopt dye mylte en- de die leuer etcetera Dat lxix. capitel vander boter.
[Folio 438v]
BVtirum dat is boter ende is dieGa naar eindnoot67894 67895[regelnummer] bloem vanden melck ende heeft veel vander hetten ende vander vuch- ticheyt mit veel luchticheden ende daer omme is si zeer smerich. Item butyrum is een substancie die natuerlijcken heet 67900[regelnummer] ende vucht is slimich ende smerich die der menschelijcker complexien nae by is als ysaac seyt Want dicwijl gheghe- ten maect si die maghe vuchtich ende laxeert den buke ende sonderlinge als 67905[regelnummer] si versch is ende daer omme als die sel- ue seyt soe gheleken die oude meesters die botter den olye die mit vetticheden ghemenghet was segghende dat soe wyese naem dat die spuwen mocht vter 67910[regelnummer] borsten ende vter longhen alsoe verre als daer een aposteme is Want si is pro- perlick rypende ende die humoren scey- dende ende die oueruloedicheyt der bor- sten zuuerende ist datmense mit honich 67915[regelnummer] of mit zuker et mer dan is si min ripende mer si is te ghenoechlicker Item si we- derstaet den venijnde ende vuchtighet die leden. Si scheydt ende rijpt wonder- lijcke zeer die apostemen ende wonden 67920[regelnummer] der longhen der stroten ende der borsten ende zaftighet die bytinghe vanden nye- ren ende vanden darmen ende si vermor- wet die vercrompen zenen ende die ver- crampt zijn als die selue seit Dat boter 67925[regelnummer] in warmen melck ghesmouten ende ghe- droncken is een groete boete teghens verghiffenisse mer men sals veel drinc- ken Want die boter ouermits hare sme- richeyt wille bestopt si die toepaden dat 67930[regelnummer] si totter herten niet en clymmen dat zijn die venijntheden want si trecket die ve- nijntheyt al tot haer Ende ouermits spu- winghe leyt si die venijntheyt vten ly- ue als die selue seyt ende men maectse 67935[regelnummer] aldus. Men doettet melck in een lanck houten vat ende daer steectmen in een lanck hout daer theynden een ronde schiue aen gheuestighet is die vol gha- teren is ende dan stoetmen alsoe langhe 67940[regelnummer] op ende neder datter te letsten van dyer hetten een verghaderinghe coemt bo- uen van vetticheden int ouerste vanden melck ende dat ander alst weye ende tmelc blijft beneden Ende dese boter wert 67945[regelnummer] dan te samen gheghadert ende wordt ghe- vaecht ende ghereynich vanden haren endeGa naar eindnoot67946 vander vulnissen ende dan ghesouten ende in vaten gheslaghen ende wert also ghehouden tot menigherhande nutscap 67950[regelnummer] der menschen Mer hoe dat si verscher is hoe dat si ghenoechlicker is ende hoe dat si bat smaect. ende eerstweruen soe is si morwe Mer nae als die hetten die vuch- ticheden allensken verteert soe werdt si 67955[regelnummer] harder ende men machse oerbaren in brye of oec mede in warmoes voer die olye Ende als si alte out wert so crijcht si een starcke lucht ende smaect oeck veel te qualicker ende dan en is si nyet ghoet 67960[regelnummer] in spysen nochtans is si goet tot veel me- dicinen als saluen af te maken ende tot an- deren dinghen als scoenen ende laersen me- de te smeren. etcetera Dat lxx. capitel van kase. 67965[regelnummer] CAseus dat is kase. YsidorusGa naar eindnoot67965 seyt libro vicesimo dat hi wordt gheseyt van carendo dat is van deruen. daer omme dat hy alsoe langhe ghe- druckt werdt dat hy des weyes derft 67970[regelnummer] ende ghescdeyden werdt vander wate-Ga naar eindnoot67970 righer substancien. Item die kase is heffe vanden melcke. Want als ysaac seyt Die ghekaesde sudstanci des melcsGa naar eindnoot67973
[Folio 439r]
is cout ende grof ende hardt te verduwen 67975[regelnummer] want hi ghaet traechlic vander maghen ende hanghet meer ter bestoppinghe waert dan ter laxeringhe ende is der maghen der leueren ende der nyeren zwaer ende der mylten mede waert dat 67980[regelnummer] die steden bereet waren ter opilacien. dat is ter bestoppinghe want hi maeckt stenen in dye nyeren ende daer omme om dese quade toevallen seyt constanti- nus Dat van naturen alle kasen quaet is. 67985[regelnummer] nochtans die kase die den melc naest is die is min deerlic waer af dat ysaac seit ende maect een onderscheyt tusschen den verschen den ouden ende den middelba- ren. die versche kase is die ghene dye 67990[regelnummer] noch gheen quade humoren en maect. want hi noch zueticheyt ende watericheyt in hem heeft vanden melck ende daer omme is hi lichter te verduwen ende hi voedt te bat ende laxeert te bat ende sonderlinge ist 67995[regelnummer] dat hi niet ghesouten en is. want die sou- ticheyt haelt hem zijn smake af. Want die alte sout is die droecht alte zeer en- de is der maghen quaet. Mer een kase die te maten ghesouten is die is best te 68000[regelnummer] verduwen ende hindert der maghen min- ste. ende sonder soute werdt hij lichtelic- ke zuer ende die alte zeer ghesouten is die bijt die maghe ende ontsteket bloet. Dat lxxi. capitel van die oude kase 68005[regelnummer] VEtus caseus dat is oude kaeseGa naar eindnoot68005 die is scharp ende zeer droghe ende groef om te voeden ende schey- det noede vter maghen ende dese scha- det in tween manieren Want zijn corrup- 68010[regelnummer] cie ende zijn groefheyt maect die ouer- uloedicheyt des voetsels groef ende ver- derftse. inder ander manieren schadet hij Want ouermits die scharpheit des lubs soe keert hij alle andere dinghen 68015[regelnummer] dye van anderswaert helpen souden. Want ist dat sake dat hy groue humo- ren inden lichaem vindet soe bereyt hij ende maect stenen inder blasen ende in- der nyeren ende verghadert die groue 68020[regelnummer] humoren die heet zijn in een ende ma- ketse hart daer omme salmense scuwen die alsoe onmaten out zijn Want hij en brengt gheen hulp in noch oec gheen voetsel noch men machs niet verdu- 68025[regelnummer] wen noch hi en maect gheen goet bluet. noch hi en vuchticht den buyke niet. noch hi en doet gheen orijn maken mer vindt hij vuchticheyt die maect hi droe- ghe Ende die smerichste is dye beste. 68030[regelnummer] ende die ghaterighe kase ter wijlen dat hij versch is die is ghesonder dan dye alte oudt is. ende nae den eten een lut- telkijn ghegheten verduwet die spyse. Mer voer den eten ghegheten stoppet 68035[regelnummer] hy dat lichaem Ende men sal eten den kase die is tusschen den ouden ende den ionghen want dat is die ghesontste. ende hoe dat hy meer natuerlicker hetten in hem heuet hoe dat hy harder wort ende 68040[regelnummer] vaster aen den leden cleeft Hier toe he- uet ysaac gheseyt in dyetis Item dyas- corides ende aristotiles segghen libro iij. f. wan- neer dat inden melck veel kaes is so ist van meerre spysen Item dyascorides seyt dat 68045[regelnummer] die kase den venijn contrarie is. Want ouermits zijnre groefheyt ende vettich- heyt soe stopt hi die toepaden der aderen ende en laet dat venijn ter herten niet neder clymmen. Een warm versch kaes trec- 68050[regelnummer] ket venijn wt alsmen dyen leyt op ve- nijnde beten. ende dat machmen mer- ken Want alle dye witticheyden des kaes werden in zwarticheden verwan-
[Folio 439v]
delt ende hi is goet op antrax dat een ve- 68055[regelnummer] nijnde blader of puust is ende teghens ander venijnde apostemen daer op geleyt ende ghegheten Ende out scapen kaes zeerGa naar eindnoot68057 ghewasschen mit soute ende mit water. ende weder ghecoect stopt alle buuck 68060[regelnummer] euelen ghemenget mit bredeweghen zaet ende mit enen doder van enen eye en- de mit wat botteren ende edicks ende hij dyent noch in veel dinghen ter medici- nen als die selue seyt etcetera 68065[regelnummer] Dat lxxij. capitel vanden gestremden melc COagelum dat is melc dat dickeGa naar eindnoot68066 gheworden is inder maghen van zommighen dyeren Ouermits wes vir- tuut tmelck vanden anderen dyeren bewron- 68070[regelnummer] ghelt werdt Aristotiles seyt libro iij. f. hoe dat melck dicker is hoe dattet kasiger is ende lubbigher of wrongheliger. Mer tmelck eens dyers dat bouen gheen tan- den en heeft wordt bewronghelt. Item 68075[regelnummer] hij seyt aldaer dattet melck ghecoagu- leert werdt vanden lubbe ende vanden melck der vighen Want tmelck der vighen wert in wolle gheghadert daer nae werdet die wolle ghewasschen mit een luttel 68080[regelnummer] melcs ende dat salmen vlucshs in dat anderGa naar eindnoot68080 doen ende alsoe wertet al ghecoaguleert Item hi seyt aldaer datmen tlub niet en bynt dan inden buycke der zughen- der dyeren die noch ederkaeuwen ende in- 68085[regelnummer] den ghenen die gheen tanden en hebben in beiden kinnnebacken ende wort niet geuondenGa naar eindnoot68086 dan inden hazen. Ende hoe dattet ouder is hoe dattet beter is. ende is ghoet teghens lopinghe des buucs van enen cleynen ha- 68090[regelnummer] se ende herte als die selue aristotiles seyt Item hij seyt libro decimosexto het ge- ualt den melck dattet ghecoaguleert werdt ouermits den rensel dat is den lub. Want dat lubbe is melck daer die 68095[regelnummer] gheestelicke hetten in is ende daer om- me helpet den melck ende houdet staen- de als dye sparma des mans hout dat menstrualighe bloet staende inder moe- der des wijfs. Want die nature des mel- 68100[regelnummer] kes ende des menstruosighen bloedes zijn een dingen als de selue seyt aldaer Item men vindet lubbe inder magen eens dyers dat zughende is ende eder- kaeuwende Mitten welcken sout ghe- 68105[regelnummer] menghet werdt ende alsoe wertet in- den roke ouer tfuer ghedroecht ende verhardt daermen een luttelken af ne- met in wat laeuwes melck ende latet solueren ende dat doetmen dan in alle 68110[regelnummer] dat ander melc datter al af ghecoagu- leert werdt. Wten welcken openbaert dat alsulcken virtuut steedts schuylt in- der substancien des lubbes als der sub- stancien des manlijcken zades in is als 68115[regelnummer] aristotiles auicenna ysaac ende andere auctores segghen. Ende hier mede ist ghenoech gheseyt vanden liquoren dat is vanden vuchticheden etcetera Dat lxxiij. capitel van diueerse vuchticheden 68120[regelnummer] ENde het zijn zommighe virtu-Ga naar eindnoot68120 ten die alsoe wel aenhanghen- den zijn den humoren dat zijn vuchtich- heden als den liquoren ende anderen dinghen vanden welcken wij hier mit 68125[regelnummer] corten woerden zommighe dinghen in zaeyn sullen. want nae menigherhan-Ga naar eindnoot68126 de complexien ende virtuten dye di- ueerse dinghen bouen ghaende zijn. werden menigherhande werckinghe 68130[regelnummer] gheuonden als is die openende virtuut die ripende die zuuerende etcetera ende de openende
[Folio 440r]
virtuut werdt ouermits heten ende droe- ghen in subtijlre substancien alst open- baert inden eyuuns of inden zape vanden 68135[regelnummer] porreyden ende in aluun ende in deser ghelijck Wt welcker confectien die mon- den vanden aderen gheopent werden ende die aenbeyen gheopenbaert wer- den als constantinus seyt Ende die dun- 68140[regelnummer] nende virtuut sal wercken ouermits he- ten ende vuchten want die hetten doer- ghaet die substancie des dinghes ende al scheydende opent si die vuchticheyt die haer onderdanich is alst openbaert in- 68145[regelnummer] der pappelen ende inden middelen bast vanden vlieder ende in deser ghelike. die welcke als si ghesoden zijn in olyen maken die huut open ende dunne ende reckense wt als die selue seyt. Item die 68150[regelnummer] bestoppende virtuut ouermits couden ende natten mit plomper substancien. alst openbaert in draghanto ende in dat witte vanden eye ende in deser ghelijck Want dese ouermits hare slimicheyt ende 68155[regelnummer] hare plompicheyt der substancien veruol- len si die zweetgaten ende byndense mit hare coutheyt. Item die virtuut dye daer dickende is werdt ouermits cou- den ende vuchten alst openbaert in man- 68160[regelnummer] dragora die welcke als si gheleyt wert op een huut maectse dicke als die selue seyt Want ouermits der coutheyt dwin- ghet si die natste delen der vuchticheit Want dye vuchticheyt eyschende dat 68165[regelnummer] centrum maect die substanci dichter ende vaster ende daer om te dicker. onder- wilen werct si ouermits heten ende vuch- ten want die heten verteert de natste de- len ende als die verteert zijn soe werden 68170[regelnummer] die aerdighe delen alsoe veel te dicke- re Item die hardende werct ouermits coutheden ende droecheden Want een yghelijck qualitheyt totten centrum roe- rende maect alle die substancie te har- 68175[regelnummer] der Onderwijlen werct si bij coutheden ende vuchtscheden die de natte deelenGa naar eindnoot68176 dwinghende zijn ende byndende alst open- baert inden vorst ende inden yse onder- wylen ist ouermits heten ende droghen 68180[regelnummer] die aerdighe delen dwinghende ende daer om hardende alst openbaert inden teghelen ende inden slijcke. Item dye virtuut die serpende is werct ouermits heten ende droghen mit grouer sustan- 68185[regelnummer] cien want die hetten heeft dat subtijlste op ende beroeret totter circumferenci- en ende dat ghaet scharp op ende dat- ter groefste ende droechste is dat ney- ghet totten centrum ende alsoe werdt 68190[regelnummer] alle die substancie onghelijck Welcke onghelijckicheyt is een sake vander zar- picheit sonder dese werct die coutheyt zerpicheyt inden vuchten al dwinghen- de ende byndende die delen des din- 68195[regelnummer] ghes ende die circumferencien ende en ghehenghet niet dat die aerdighe dey- len hem stroyen totten vtersten. Waer om dat die ouerste delen inden welcken die coutheyt bouen ghaet werden den 68200[regelnummer] sin scharpelijck ende zarpelijck buyten ghetoent nae der menigherhandicheyt ende nae der inprentinghe dar materi-Ga naar eindnoot68202 en als auicenna eude constantinus seg-Ga naar eindnoot68203 ghen ende bouen gheseyt inden trac- 68205[regelnummer] taet der elementarigher proprieteyten Item die virtuut is morwende die wel- ke werckt byden heten ende biden vuch- ten ende dat anter ouermits hetten dye de vuchtighe deelen breet makende is 68210[regelnummer] ende dunnende. ende dat deel vanden de- len scheydende is als dyaltea doet die
[Folio 440v]
vucht is ende een luttel warm nochtan opent si middelbaerlic ouermits haer- der hetten. ende vter oueruloedicheyt 68215[regelnummer] haerre hetten maect si die humoren vloy- lic ende also morwet si. Of het daer om dat ooermits die hetten die daer bouenGa naar eindnoot68217 ghaende is op die waterighe ende aer- dighe delen werden mitten waterighen 68220[regelnummer] actractinen totten binnensten der luchtenGa naar eindnoot68220 gheresolueert in morwen reghenen ende druepelen Als nu van douwe nu van ha- ghel ende van snee als commentator seyt ouer tvierde boeck metheororum. 68225[regelnummer] Het is den sin oec openbaer datmen mit craft der hetten harde dinghen mor- we maect ende dat ouermits werckin- ghe der hetten die daer op coemt dye delen mitten delen naeuwe te ghader 68230[regelnummer] hanghen alst openbaert inden wasse ende in anderen smeltelicken dinghen op der welcker waterigher ende luchtiger de- len die vierighe cracht domineert als commentator seyt Item die ripende vir- 68235[regelnummer] tuut werct oec als die verduwende craft ouermits die hete ende die vuchte vir- tuut ghelijckerwijs dat die houdende craft byder couder ende droegher vir- tuut Ende ghelijckerwijs dat die wt- 68240[regelnummer] stekende craft byder couder ende vuch- ter virtuten: ende als die begheerlijcke craft principalijcken werct ouermits der heter ende der droegher virtuten. Item die aentreckende virtuut werckt 68245[regelnummer] ouermits heten ende droghen alst open- baert in dyptanno serapino ende in du- uen quaet ende in deser ghelijck. Ende die laxerende virtuut werct byden sel- uen virtuten mer starkeliker want die ghe- 68250[regelnummer] weldeliken aentrecken die zijn laxatiue als scamoney etcetera Ende die coude wercken oec dwinghende ende byden vuchten ende saefti- gende ende vlietende alst openbaert inden pru- men ende inden thamerinden Item die verrot- 68255[regelnummer] tende wercken oeck mede onderwilen bij he- ten ende bij vuchten ende onderwilen oec sonder de- se. ende die ripende ouermits den heten en- de den droghen als die actractiue alst open- baert inden cantarides ende inden flammula 68260[regelnummer] ende deser ghelijck die zeer heet zijn dye pwsten maken ende wonden tvleysch harde haestelijck Vanden anderen virtuten ende dier ghelijc is bouen gheseyt libro iij. inden trac- taet vanden boeten der siecten. 68265[regelnummer] Dat lxxiiij. capitel van ghecorrumpeerde vuchticheyt. PVtredo dat is een corrupcie derGa naar eindnoot68267 substancialiger vuchticheit comen- de vter behoeften der natuerlicker het- 68270[regelnummer] ten daer een vreemde hette bouen ghaet. Item die onnatuerlike hetten werckende in dat vuchte dat niet geregiert en wer- det vander natuerliker hetten is die sake die de verrottinghe inbrengt als gheseyt 68275[regelnummer] wordt ouer libro metheororum Want al- le aerdighe cout verrot zwaerlicker dan dat warm als aristotiles seyt ende also doet dat ghecoaguleerde ouermits des cou- den vervulet te traechlijcker alsmen sien 68280[regelnummer] mach inden yse ende inden cristalle. ende alle ghesoden als dat hete verrot traechlicken als aristotiles seyt. want die groetheyt der het- ten die de siedinghe verhardende is dye is starcker dan die hetten der luchten of dye 68285[regelnummer] van anderswaert coemt ende daer om en laetse haer niet verwinne noch en laet daer gheen verwandelinge ghescien biden siedende dinghen Want alle dat gheroert is vervuult traechlijcker dan dat niet ghe- 68290[regelnummer] roert en is als aristotiles seyt want die beroe-
[Folio 441r]
ringhe brengt een hetten in die bliuende is ende verwect die natuerlike hetten. Item al- le vloyende dinc verrot traechliker dan dat niet vloyende en is als die selue seyt 68295[regelnummer] want die toeuallende hetten vander opghe- houdender luchten is siecker ende crancker dan die natuerlike hetten die gewonnen is vten beroeren of vter vloyinghe ende daer om en laet si haer niet haestelic verwin- 68300[regelnummer] nen Item alle lichaem van veel groethe- den verrot traechlicker ende min dan dye cleyn lichaem als die selue seyt want alst lichaem heet soe heuet meer van natuer- licker hetten die de sake der verrottinghe 68305[regelnummer] wederstaende is alsoe oeck ist lichaem coudt soe wederstaet zijn natuerlijcke coutheyt bat der thoeuallicker hetten die de verrottinghe in brengt inden groten lichaem dan inden cleynen lichaem ende dat 68310[regelnummer] openbaert inder zee als aristotiles seyt. want als die zee ghedeylt is soe vervuult- se schier. mer altemael nemmermeer. Ende alsoe ist oec te sien in zommigen gro- ten wateren der welcker delen als si ghe- 68315[regelnummer] deelt zijn vanden helen riuier vervuylen si schier Ende daer om in dien delen also ge- deelt werden wormen ouermits vervulinge Waer af dat die reden is want die natuer- licke hetten die in hem scheyfelende is 68320[regelnummer] scheyt dat subtijl vanden groeuen ende dat aerdighe vanden waterigen ende vanden luch- tighen Ende vter subtijlre wateriger en- de luchtigher substancien die ghescey- den is ouermits hetten vanden groefsten 68325[regelnummer] deel die selue hetten die scheyfelende is maect wormen ende ander dyeren. Ende dat is dat aristotiles seyt want die na- tuerlijcke scheyfelende hetten doet me- de vast staen ende verkeert die gheschey- 68330[regelnummer] felde dinghen inder naturen des diers ende dat is om die verrottinghe dye ghemaect is ouermits craft der vreem- der hetten van buyten alsoe als com- mentator seyt. Item die verrotte din- 68335[regelnummer] ghen zijn den smake onghenoechlijck ende maken der maghen een walghin- ghe ende si zijn van zwaerre luchten en- de van quaden smake ende van lelicker verwen ende si venijnden of besmetten 68340[regelnummer] der gheenre handen diese aentasten. ende si zijn der menscheliker complex- ien contrari ende maken rasch corrupt bloet nochtans zijn si den serpenten en- de den wormen een spise ende een voe- 68345[regelnummer] dinghe. Item die dinghen die ter ver- rottinghe gheset zijn grijpen rasch een corrupcie ende die vervuulde leden ver- deruen dye ghesonde. Ende want si den gheest niet bij en zijn soe berouen si dye 68350[regelnummer] leden vanden gheest die hem naest zijn ende tlit en mach niet ghenesen werden dat beghint te verrotten ten si dattet ge- scheyden werde vander verrottinghe. Want die vervuylt zijn en zijn niet nut 68355[regelnummer] dan alleen dat si afghesneden of ver- barnt werden ende datmense en wech werpt. Item het zijn ander virtuten ouermits den welcken die natuer werct als die voedelike craft inden groyelijc- 68360[regelnummer] ken diughen ende inden dyeren is win-Ga naar eindnoot68360 like craft alsoe wel inden twevoetighen als inden viervoetighen. dat is die eyeren- de virtuut alsoe wel in zommigen crupen- den dyeren als inden vlieghenden Mer vanden 68365[regelnummer] voedenden ende vanden winnenden ende van anderen die onder dien zijn als die hem dyenende zijn is ghenoch gheseyt libro iiij. vander winninghe des menschen et libro xviij. vander winninge der dyeren int 68370[regelnummer] ghemeyn. ende daer om salmen van hem zwi-
[Folio 441v]
ghen die virtuut om eyeren te ghecri- ghen is inden dyeren die mit angheli-Ga naar eindnoot68372 gheu lichaem zijn als die stekende zijn als inden serpenten inden spinnen inden scor- 68375[regelnummer] pionen ende in deser ghelijc ende inden zwem- menden alst openbaert inden creeften ende in deser ghelijck ende inden gheuoghelt ende in allen tweevoetighen Want als aristoti- les seyt libro v. dat die twevoetighe enGa naar eindnoot68379 68380[regelnummer] en wynnen gheen dyeren sonder dye mensche etcetera Dat lxxv. capitel vanden eyeren. DAer om ten eersten inden voer-Ga naar eindnoot68383 schreuen dieren dat af ghesneden 68385[regelnummer] saet werdt ghecoaguleert ende transfor- meert in zommighen cleynen lichaem- kens die morwe vucht ende wittachtich zijn Vanden welcken ouermits werckin- ghe menigherhande dyeren gheschapen 68390[regelnummer] werden ende alsulcke lichaemkens zijn eyer ghehieten daer omme dat si vucht zijn ende om dat si binnen vol van humoren zijn. als ysidorus seit libro xij. g. Want het is hu- midum dat is vucht dat van buyten hu- 68395[regelnummer] moren heeft Mer het is humidum dat- ter binnen is nochtans als die selue seyt wanen zommighe dattet eye enen griex- en opghanck heeft die segghen die eye- ren littera allata Item zommighe eye- 68400[regelnummer] ren werden in allen windt ontfanghen mer si en zijn niet heydens dan die mit manlijcken hilic ontfanghen werden ende mit enen zadelijcken gheest doerschoten als die selue seyt dat die craft der eyer also 68405[regelnummer] groet is dat een houte mit dyen eyeren ouergoten en mach niet barnen als die sel- ue seyt ende als daer calck toe ghemengt is soe binden si stucken te samen als die sel- ue seyt die eyer werden eerst ghewonnen 68410[regelnummer] daer na werden si geformeert ouermits der warmten des moederliken lichaems ende werden ghesielt als ysidorus seyt. Item aristotiles seyt libro iij. et v. dat die vogelen visschen ende die serpenten eyer legghen 68415[regelnummer] mer si schelen veel deen vanden anderen in- der ghoetheyt ende inder quaetheit ende oec inder groetheyt inder substancien ende inder qualiteyten ende inder formen Item die vo- ghelen legghen in dat ghemeen eye- 68420[regelnummer] ren int eynde vander lenten ende int beghin van- den zomer als aristotiles seyt libro v. sonder die zee voghel diemen alicion heyt want die leyt zijn eyer int beghin vande winter ende broetse xiiij. daghen eer die kuken vol- 68425[regelnummer] bracht werden seuen daghen voer dat begin des winters ende seuen daghen na als simo- nides seyt in sinen boke Ende ysidorus seyt van desen voghel libro xij. dat alicion sinen nest maect aent ouer vander zee des winters 68430[regelnummer] vij. daghen ende leyt een broet op die eyeren ende als hi broedt soe rust hi seuen daghen als die zee van zaften winde is. want des seuenden dages soe laet die zee haer brul- len ende dyen dyenst doet die natuer der 68435[regelnummer] dinghen op dat die voghel zijn ionghen wt brenghen sal. Item plinius basilius ende exameron ende oeck mede am- brosius segghen dat dye ander voghe- len tweeweruen eyeren legghen byn- 68440[regelnummer] nen den iaer of meer Als die zwaluwen Mer dye eerste eyeren werden verder- uen om des winters wille Mer die laet- ste eyeren dye werden volbracht Ende die tamme voghelen legghen alle den 68445[regelnummer] zomer Als die duuen ende dye hennen. als dye selue aristotiles daer seyt. en- de sonderlinghe als si wel gheuoedet werden ende haer stede warm is. Item aristotiles seyt libro sexto a. dat 68450[regelnummer] zommighe voghelen alle tiaer eyeren
[Folio 442r]
legghen in iulio ende in december als hennen vanden welcken zommighe tweeweruen des daghes legghen. en- de die alte veel legghen steruen alte rasch 68455[regelnummer] Item die duue leyt thyen weruen des iaers onderwilen mer si leyt luttel eyer Mer die henne leyter vele ende die crom- becte voghel luttel. Ende zommighe leg- ghen inden bomen die hol zijn ende zom- 68460[regelnummer] mighe in nesten ende zommighe in holen der aerden ende zommighe int velt ende zommighe in steenroetsen ende zommi- ghe inden sande als die struus die op zijn eyeren niet en broedt mer die zonne 68465[regelnummer] volbrenctse ende si kiptse ende si werden le- uende inden sande Ende zommighe wer- den ghebroedt inden nesten opten bo- men ende zommighe in hoghen steenroet- sen ende zommighen inden ryede als 68470[regelnummer] die water voghelen. Item aristotiles seyt oeck libro vi. dat die eyeren vanden vo- ghelen zijn buyten hardt ende zommige zijn van tween verwen want si zijn byn- nen gheel ende buyten wit. Item die eye- 68475[regelnummer] ren der water voghelen werden anders dan der ander voghelen eyeren die int drohge gheuoet werden want dat ghe-Ga naar eindnoot68477 le is meer dan die helfte in desen. Item si werden oeck verwandelt inder verwen 68480[regelnummer] Want der duuen ende der hennen eyeren zijn wit ende die inden broecken nestelen zijn blonde ende zommighe zijn ghe- maelt als die eyeren van sparwaren. Sij schelen inder figuren Want zom- 68485[regelnummer] mighe zijn scharp ende zommige breet ende eerst breet ende bouen scharp ende die langhe eyeren mit scharpen hoefden brenghen mannekens ende die ront zijn brenghen wijfkens. Item in heten landen 68490[regelnummer] pleechtmense te broeden inder messen ter zonnen ende kippen daer al wt als in egipten ende in zommighen landen in warmen plumen als eens in eenre stat een drancker dede die de eyer broedede in 68495[regelnummer] een plwm cussen ende hi seyde dat hij den dranck alsoe langhe veruolchde thent die kuken wt quamen Onderwilen wer- den oeck die eyer in warmen vaten geset ende daer werden kuken wt ghetoghen als 68500[regelnummer] die selue daer seyt Ende als dat saet des mans inder moeder ontfanghen is soe wer- den die wyuen mitten wiuen te ghader ge- menghet. eerstweruen openbaret tzaet wit ende nae roet oft bloet waer ende na wertet 68505[regelnummer] mit allen gheel ende daer nae allensken als die nature werckt soe blijftet mit allen gheel int middel ende wit int vterste. ende alst veruolt wert soe salt wt ghaen en- de dan wertet verwandelt vander mor- 68510[regelnummer] wicheyt in hardicheden Want inden wt- ghanghe wertet ghecoaguleert ende werdt volcomelijcken hardt Want dye eyeren alsoe langhe als si inden buycke zijn soe zijn si gheel mit enen wittech- 68515[regelnummer] tighen velliken ombewonden Mer als si formeert zijn ende volmaect soe werden si hart ende die hardicheit wert schael ghe- heyten ende het is die selue schale die inden lobbe des eys is twelck embrio of fol- 68520[regelnummer] liculus is inden lichaem des kints dat thans ontfanghen is Mer om die starcheit of om die groetheyt der hetten die inden lichaem des voghels bouen ghaende is. soe werdt si meer verhart ende dat was 68525[regelnummer] noet om die behoudinghe der binnen- ster vuchticheyt. Item het legghen oeck veel voghelen windt eyer als dye hennen ende die ghansen als aristotiles al- daer seyt libro ij. ende dat gheschiet vander 68530[regelnummer] oueruloedicheyden der humoren des
[Folio 442v]
saedts die oueruloyende is inden lich- aem des wijfs ende die windt eyeren zijn cleyn ende ontsmakelic ende vuchter dan die ander sonder harde schalen ende al 68535[regelnummer] setmense onder een henne si en werden niet verandert mer het blijft wit ende gheel Item hete eyer werden gheuon- den inden hennen inden ghansen inden paeuwen ende inden duuen. Item 68540[regelnummer] tkuken werdt inden eye gheformeert ende werdt eer volbrocht inden zomer dan inden winter. want die hennen eye- ren werden ondopt inden achtienden daghe des zomers ende opten xxv.sten 68545[regelnummer] dach inden winter ende wanneer dattet zeer donret soe werden die eyeren verderft diemen broedt op die tijt ende also doen si oeck als si dicwijl mit bloten handen aenghetast werden Item die oude hen- 68550[regelnummer] nen legghen oeck eyer van eenre iongher hennen zijn die minste int ghemeyn en- de ist dat die hennen op haren eyeren niet en broeden soe sullen si sieck werden ende verderuen. Ende een eye vander hen- 68555[regelnummer] nen wordt volmaect nae den hilick in- den xvi.den daghe ende zommighe voge- len en houden gheen wit in haren hilic Mer twijf sprigt opt wijf ende dye manGa naar eindnoot68558 opten man als die velthoenre ende dye 68560[regelnummer] duuen Ende alsulcken hilic maect enen stinckenden roke ende van dyen eyeren en comen gheen ionghen mer si zijn on- vruchtbaer als die windt eyer als aristotiles seyt. Item inden hennen eyeren na 68565[regelnummer] dryen daghen des broedens openba- ren teykenen vanden kukenen ende dan climt dat gheel ten scharpe waert. en- de tot dyer stat beghint die splitinghe ende openbaert als een droeppel bloe- 68570[regelnummer] des int witte vanden eye ende is tbe- ghin of dye materie des herten als ge- seyt werdt bouen inden tractaet van- den voghelen vander winninghe des kukens soeckt daer. Item dye eyeren 68575[regelnummer] inden welcken twee doder zijn maken dubbelde kuken of twee kuken. ende werden onderscheyden mit enen subti- len vluze Dese twee dodren als aristo- tiles daer seyt ende dye voghelen dye 68580[regelnummer] vleysch eten en legghen gheen eyeren dan eens des iaers sonder die zwalu- wen die tweeweruen eyeren legghen bin- nen den iare. Ende dye aern leyt drye eyeren ende dat derde werpet hi vten 68585[regelnummer] neste ende hij broedt zijn eyeren xxx. da- ghen lanck Hier toe heuet aristotiles gheseyt libro sexto. Item dye selue seyt libro xvij. dat die gheslachten der vo- ghelen legghen volcomen eyeren mit 68590[regelnummer] harden schalen ten si dat si by ongeual sieck werden. Item die voghelen die veel winnen maken dicwijl windt eyeren twelck den voghelen niet en gheualt die van ghoeder vlucht zijn noch den 68595[regelnummer] crombecten voghelen Want die voghe- len die veel eyeren legghen zijn van ve- le oueruloedicheden. Ende die ouer- uloedicheyt des voetsels der crombec- ter voghelen ghaet in plumen ende in 68600[regelnummer] vederen ende in nagelen. ende daer om- me is haer lichaem wat hardt mit een- re scharper borst ende mager ende daer om en legghen alsulcke vogelen niet veel eye- ren uoch si en hylicken niet veel. ItemGa naar eindnoot68604 68605[regelnummer] dye voghelen dye grove lichamen heb- ben legghen dicwijle eyer om haerre hetten wille des buucs Alsoe zijn oeck cleyne voghelen mit cleynen lichamen van veel hilicx ende legghen veel eyeren alst 68610[regelnummer] openbaert in zommighen hennen dye
[Folio 443r]
Welcke hoe dat si mynre zijn hoe dat si meer eyer legghen want alsulcker hen- nen spise ghaet voert in die schepnissen der eyeren Item die windt eyer en zijn 68615[regelnummer] inden voghelen niet van ghoeder vluch- ten want haer oueruloedicheyt sal lut- tel wesen ende daer omme maken si lut- tel wint eyeren Item het zijn zommi- ghe voghelen soe wanneer dat si haer 68620[regelnummer] mannen ruken ende haer stemmen horen soe werden si mit eyeren vervult want si zijn van veel spysen ende oueruloedich- heden ende van hetten. ende daer omme zijn si van starckeren appetijt ende maken haes- 68625[regelnummer] telijck haren sparma ende legghen rasch. want die oueruloedicheyt ghaet in dye nature der eyeren ouermits craften der hetten Item die winninghe vanden eye- ren sal wesen wanneer twijf sit op dye 68630[regelnummer] eyeren ende sise warm maect Ende want een kuken inden eye niet volbracht en mach werden sonder voetsel daer omme settede die natuer die spyse bynnen inden eye ende die eyeren behouen warmten om 68635[regelnummer] die cranckicheyt ende daer omme wer- den die eyer haestelick volbracht in war- men daghen want die warme tijt helpt die verduwinghe der scheppinghe: Item twit vanden eye is die materie die 68640[regelnummer] tkuken staende hout ende die doder is dye spise des kukens ende zijn voetsel ende daer omme is dat wit ende oec dat gheele ghescheiden mit eenre vluze om dat si van eenre naturen niet en zijn ende dye nature 68645[regelnummer] des witten is byna contrari der naturen des doders of des gheels ende daer om werdt dat gheel bevroren in couden tiden ende na dyen dattet gewarmt is so wertet vucht. ende twit en werdt niet gheconge- 68650[regelnummer] leert van couden mer het wort vuchter ende alst ghebraden wort soe wertet hart. ende byder winninghe des kukens werttet oec dicke want die onthoudinghe des ku- kens is daer om dattet kuken ouermits 68655[regelnummer] den nauel zijn spyse nemet vanden ghelen ende des gheels in dien tiden is veel. want het sal vucht wesen ouermits die hetten want die spise vucht sal wesen ende lichte- lic verkeerlic is in spisen Hier toe heeft 68660[regelnummer] aristotiles gheseyt libro xvi. Item ysaac seyt in dietis dat die eyer die van ghesonden die- ren comen die ghetempert zijn dye zijn vanden besten voetsel ende die inden vetten dieren zijn die zijn van meerre voetsel ende 68665[regelnummer] smaken best ende alsoe ist oec van dyen dye hilicken mitten mannekens So hebben dye hilickende dyeren meerre hetten dan die ni- et en hilicken. alsoe oeck die ghewonnen zijn vanden ioncsten want in dyen werdt die 68670[regelnummer] meerre hetten ghehouden Item die natu- ren vanden eyeren zijn ghemeynlic getem- pert ende zijn der menschelijcker complexien zeer na by mer dat witte is veel couder byder ghelikenis vanden doder inden 68675[regelnummer] smake ende daer omme is dat wit zwaer- re van luchten ende is oeck onuerduwelijc- ker ende sonderlinghe vanden ouden geuoch- gelden nothtans zijn die doderen ghetem-Ga naar eindnoot68678 pert ende der hetten na by als dye mannekens 68680[regelnummer] niet en hilicken ende daer omme zijn si beter te verdnwen ende lichter ende die leden starc-Ga naar eindnoot68681 kende ende scheyden daer node af. Item tvoetsel vanden eyeren wert verwandelt nae dyen dat die dyeren zijn Vten welc- 68685[regelnummer] ken si ghewonnen werden Want die gewon- nen werden van enen subtilen ghetem- perden dyer als van enen velthoen of van eenre hennen dye prijstmen totter voedinghe ende zijn licht te verduwen 68690[regelnummer] ist dat si vanden leden lichtelic ontbonden wer-
[Folio 443v]
den waer by dat si beter zijn totten regi- ment der ghesontheyt dan om die leden te starcken ende die ghewonnen werden vanden grouen dyeren die zijn hart te verduwen 68695[regelnummer] ende van quaden voetsel als die eyeren van-Ga naar eindnoot68695 deu struys vander ghans ende vanden paeuwe die van quader luchten zijn ende hardt te verduwen ende sonderlinghe vanden ouden of vanden ghenen die mannen deruen 68700[regelnummer] Mer als si verduut werden soe werden si traechlicken vanden leden ontbonden. ende daer om zijn si beter om die leden te starc- ken dan totten regiment der ghesontheyt. Ende die ghewonnen zijn van zommighen 68705[regelnummer] mynre dinghen die zijn lichter ende van- den middelbaren ghetemperder want si zijp van volcomenre hetten ende van myn-Ga naar eindnoot68707 re vuchticheden ende daer om zijn si goet om die ghesontheyt te regieren ende om 68710[regelnummer] die leden te conforteren Item hoe dat die eyer verscher zijn hoe dat si beter zijn ende hoe dat si ouder zijn hoe dat si min goet zijn. Item si werden ouermits consten verwandelt viervoudelic anter si zijn ghe- 68715[regelnummer] braden of si zijn ghesoden of in een zop ghecoect of si zijn ghefrijt ende die gebra- den zijn dye zijn grouer dan die gheso- den ende harder te verduwen. want dyeGa naar eindnoot68718 haert verteert haer substancialige vuch- 68720[regelnummer] ticheyt ende verdroechtse Ende die onder dye asschen ghebraden werden zijn quader dan die onghedect inden colen ghebraden werden. Want die ghedect zijn mitter asschen die en moghen haer vuchtich- 68725[regelnummer] heyt niet wt laten ghaen al zwetende. want die asschen bestoppense. ende die op- ten colen legghen die moghen haren ouer- uloedighen roke wt laten ghaen al zwe- tende ende die werden zuuer Ende die ghe-Ga naar eindnoot68729 68730[regelnummer] soden zijn inden water die zijn ghesonder dan die ghebraden. want dye vuchtich- heyt des waters ouermits hetten des vyers wederuecht in zijnre substanciali- gher vuchticheyt te droghen ende daer 68735[regelnummer] om werden si myn droghende ende vercnelenGa naar eindnoot68735 die natuerlike hetten Item die eyeren die ghesoden zijn mitten scalen zijn qua- der want die schalen en laten den roke niet vrilicken wt wazemen die daer ouer- 68740[regelnummer] uloeylic in is ende daer om maken si windt ende opblasinghe ende zwaricheyt der ma- ghen ende van alle den buke Mer dye eyer inden water ghebroken soe doer- schiet die hette des ghetemperden wa- 68745[regelnummer] ters ende subtijlt zijn groefheyt ende haelt hem af dye zwaricheit der luchten waer by dat dese ghesontste zijn Mer die do- deren alleen zijn meer droghende ende stoppende. ende dye hardende zijn die 68750[regelnummer] zijn droghende ende ghaen noede vter maghen ende scieten traechliken doer den aderen Mer als si wel verduut zijn so conforteren si zeer mer blyuen si onuer- duut soe bezwaren si die maghe ende dye 68755[regelnummer] darmen Mer die morwe zijn ende een luttel bewronghelt die zijn myn drogen- de ende dye zijn best te verduwen want si schieten rasch doer den aderen ende zijn dye borst vuchtende uochtans zijnGa naar eindnoot68759 68760[regelnummer] si dye leden luttel starckende. Item tusschen harden ende weecken so zijn si middelbaer in haerre werckinghe en- de leydinghe ende die ghefrijt eyeren zijn quader dan alle die ander. Want 68765[regelnummer] als si inder maghen blyuen soe zijn si haest verkeert in roken ende in corrup- cien. ende soe wat spyse si daer vynden dye verderuen si mede ende maken een zwaricheyt inder maghen ende maken 68770[regelnummer] meer verdriets dan die ander eyer. hier
[Folio 444r]
toe heuet ysaac geseyt Item die eyer en zijn niet alleen ghoet of nut ter spisen mer si zijn nut in menigherhanden me- dicinen ende si zijn vuchtighende ende 68775[regelnummer] die borst zaftighende ende die keel me- de ende dye leden starckende ende bren- ghen die verloren craften weder. ende helpen totter winninghen want en zijn daer gheen eyeren soe en can daer geen 68780[regelnummer] vrucht comen ende men gheneester ge- barnden zeren mede vanden oly die vten doderen coemt Item die doderen van- den eyeren ghenesen venijnde aposte- men als antrax ende deser ghelijc dat 68785[regelnummer] bladeren zijn die ghemeynlicken inden sterften comen want een doder ranwe vanGa naar eindnoot68786 enen eye ghenomen ende mit soute ge- menghet doodt enen antrax Mer dat salmen dicwijl vernuwen als constanti- 68790[regelnummer] nus seyt. Item dat wit vanden eye saefticht daer grote hetten is ende doet dryntinghe ghaen sitten ende dwincgt lopende vuchticheyt ende helpt den he- ten voeteuel Mer als si veruult ende ghe- 68795[regelnummer] corrumpeert zijn soe zijn si deerlick want si maken stanck ende walghinghe inden lyue ende doen spuwen ende brenghen schyer den doot in. Dat lxxxvij. capitel vanden slanghen eyer.Ga naar eindnoot68799 68800[regelnummer] OVa aspidum dat zijn eyer van slan-Ga naar eindnoot68800 ghen dyemen aspis ofte aspidis heyt ende zijn cleyn ende ront ende donc- kerachtich gheel slijckich ende taye bin- nen stinckende ende alte zeer venijndt. 68805[regelnummer] ende brenghetse voert al ront mit een- rehande zeenkens Der welcker venijn is zeet dodende daermen gheen boetGa naar eindnoot68807 teghen en vint als plinius seyt Item het gheualt onderwilen als die selue seyt 68810[regelnummer] dattet eye van aspis gheuonden werdet vander padden ende werdt daer of ghe- voedet daer een worm wt comet die mit- ten ghesicht ende mit blasen die luden ende ander dyeren doot als die basiliscus. 68815[regelnummer] Ende dese worm doot den ghenen eerst die hem opvoet als die selue seyt. Ende dese selue proprieteyt roert ysaac libro xl. in enen capittel daer hi seyt Dat soe wye eyer ate van aspis die sal steruen. Item 68820[regelnummer] die glose seyt dat vanden eyeren van as- pis een basiliscus ghewonnen werdt ende vanden venijnden ioden sal cristus ghebo- ren werden etcetera Dat lxxxviij. capitel vanden eyer der spynnen.Ga naar eindnoot68824 68825[regelnummer] OVa aranee dat zijn eyer vanden spin-Ga naar eindnoot68825 nen ende dyer is veel mer cleyn mit cleynen spockelen ouerghestroyt ende van malcanderen ghescheyden die venijndt ende slimich zijn Die welcke waert dat si 68830[regelnummer] mit enighen gheual verloren waer soe ghaet die spinne ende soectse vlucshs endeGa naar eindnoot68831 brenghetse weder mit haren beck En- de van enen eye soe werden sonderlin- ghe veel eyeren ghewonnen also cley- 68835[regelnummer] ne datmense naeuwe sien en can. ende nochtans alsoe rasch als si vten eye co- men zijn soe beghinnen si te weuen also subtijllicken dat die behendicheyt der naturen ende oec dye virtuut hem ver- 68840[regelnummer] wonderen moghen van alsoe cleynen wercsken. Soeckt bouen van aranea. libro xviij. etcetera Dat lxxxix. capitel vanden aernds eyerGa naar eindnoot68843 OVa aquile dat zijn des aerndtsGa naar eindnoot68844 68845[regelnummer] eyeren ende dyer zijn luttel als des hauicks eyeren Want si leggen sel- den bouen dryen eyeren ende dicwyle werpt hi dat derde vten nest want dat brueden wert hem zuer op dye eyeren 68850[regelnummer] als aristotiles seyt libro xv. Item hij
[Folio 444v]
leyt in sinen nest eenrehande gemme mit sinen eyeren dat die wighelaers segghen dat hi goet is teghens den donder. ende daer om segghen si dat si den steen byden 68855[regelnummer] eyeren legghen op dat si vanden donder niet verderft en sullen werden als plinius seyt etcetera Dat lxxix. capitel vanden ghansen eyeren ANserina oua dat zijn gansen eyerGa naar eindnoot68859 68860[regelnummer] ende dese zijn groot ende hart te ver- duwen ende dese werden zwaerlic gebroedt ende traechliker volbracht dan die hennen eyeren etcetera. Dat lxxx. capitel vanden eynden eyeren. 68865[regelnummer] ANatiua oua dat zijn eynden eyeren.Ga naar eindnoot68865 ende zijn meerre dan hennen eyer mer si en smaken also wel niet noch en voeden alsoe oec niet als die hennen eyren. Dat lxxxi. capitel vander leeuwercken eyer. 68870[regelnummer] OVa alaude dat zijn eyer van eenreGa naar eindnoot68870 leeuwercken mer si zijn cleyn mit menigerhande verwen ende werden gebroedt onder cleye ende daer werden si dicwijl ge- slonden van crupenden dyeren of van wezels 68875[regelnummer] Dat lxxxij. capitel van wlen eyeren. OVa bubonis dat zijn eyeren van enenGa naar eindnoot68876 wl mit eenre bruusscher schalen ende si zijn cleyn ende speckelich ende hebben veel vanden witte ende luttel vanden doder ende die 68880[regelnummer] kaeuwen pleghenghense te zupen als deGa naar eindnoot68880 vlen erghent in holen sitten. ende soe ghaet hi dan des nachtes ende eet die eyeren weder vanden kauwen ende alsoe vechten si onderlin- ghe om haer eyeren als aristotiles seyt 68885[regelnummer] libro octauo etcetera Dat lxxxiij. capitel vanden rauen eyeren. OVa corui dat zijn eyeren van een-Ga naar eindnoot68887 re rauen ende dier is veel als aristo- tiles seyt. ende werden alleen vanden 68890[regelnummer] wyuen ghebroedt ende daer en bynnen draecht die man den wyue haer spyse toe ende werpter zommels wat vten neste om des wille dattet alsoe veel is Item die rauen leyt zijn eyer ende maect ionghen 68895[regelnummer] inc heetste vanden zomer twelc teghen derGa naar eindnoot68895 naturen is alre ander voghel als petronus seyt Coruus maturis frugibus oua defert Dat is een vaers ende beduut dat die rauen zijn eyer leyt alst coern rijp is. 68900[regelnummer] Dat lxxxiiij. capitel vander zwanen eyer OVa cigni dat zijn zwaens eyerenGa naar eindnoot68901 ende dyer is veel ende si zijn groet ende lancgworpelt mit harden schalen. ende en smaken niet wel ende si hebben een 68905[regelnummer] zware lucht ende si zijn harder te verduwen dan ghanzen eyeren etcetera Dat lxxxv. capitel van cocodrillen eyeren. OVa cocodrilli dat zijn eyeren van-Ga naar eindnoot68908 den cocodrillen ende zijn meerder 68910[regelnummer] dan ghansen eyeren ende si werden in- der aerden ghebroet als nv vanden man ende als nv vanden wyue als plinius seyt libro octauo ende die eyer zijn venijnt ende bynnen of si vol etters waren ende ru- 68915[regelnummer] ken ende smaken qualicken ende dyese eet die sterfter af etcetera Dat lxxxvi. capitel vander duuen eyeren. OVa columbe dat zijn duuen eyerGa naar eindnoot68918 ende dese zijn mynder dan dye 68920[regelnummer] hennen eyeren ende si zijn wit ende ront ende een luttel lancgwerpelt smakelic ende heet ende voedende wel Ende der duuen eyer zijn twee ende vanden enen coemt een manneken ende vanden an- 68925[regelnummer] deren een wijfken Mer tmanneken sit des nachts op die eyer ende twijfken des daghes als atistotiles seyt libro vij.Ga naar eindnoot68927 Mer si legghen dicwijl int iaer als thien weruen ende in heten landen als in egipten
[Folio 445r]
68930[regelnummer] soeket bouen libro xij. Dat lxxxvij. capitel van slanghen eyeren OVa colubri dat sijn eyer van eenreGa naar eindnoot68932 slangen die inder duysternis pleecht te wonen ende si maecter veel als die ander 68935[regelnummer] serpenten doen ende si sijn seer ront ende wittachtich of vucht ende morwe vol et- ters ende dodende ende vol venijns Dat lxxxviij. capitel van draken eyeren OVa draconis dat sijn draken eyerGa naar eindnoot68939 68940[regelnummer] ende sijn seer groot ende si sijn meerre ende langher dan cocodrillen eyer of der struussen eyer als plinius seyt ende is een dier dat binnen sijn eyer maect ende niet buten mer binnen werden die iongen ghe- 68945[regelnummer] formeert ende volbracht ende deser is luttel ende veel myn dant is vanden anderen cru- pende dieren mer si sijn meerre ende bloe- dich etterich venijnt ende dodende Dat lxxxix. capitel van valcken eyeren 68950[regelnummer] OVa herodij dat sijn eyer van enenGa naar eindnoot68950 valke ende dese sijn cleyn bont ende langwerpelt als die hauicx ende die sper- wers eyer ende daer isser luttel \| want alle crombect vogel ende mit crommen naghe- 68955[regelnummer] len is van starkerre vlucht dan ander vo- ghelen ende hi heeft luttel vuchticheden ende luttel oueruloedicheden ende daer om leyt hi luttel eyer als aristotiles seyt libro xvij. Dat xc. capitel van myeren eyererenGa naar eindnoot68959 68960[regelnummer] OVa formicarum dat sijn myeren eyerGa naar eindnoot68960 ende si sijn seer cleyn ende ront ende wit- tachtich die si buten den lichaem alleyncs- ken ontfangen in heten scimmeligen ste- den ende wassen daer ter tijt toe dat si vol- 68965[regelnummer] bracht werden. ende waert dat si mit eni- ghen geual verloren werden so soudense die myeren weder vergaderen ende brengen- se in horen holen si ruken wel. ende si sijn medecinael als plinius seyt want die bee- 68970[regelnummer] ren meysteren hem daer mede Dat xci. capitel van cranen eyeren OVa gruis dat sijn cranen eyer de-Ga naar eindnoot68972 se sijn middelbaer groot bleke ende hart onsmakelic van swarten roke ende van 68975[regelnummer] quaden smake ende quaet te verduwen Dat xcij. capitel van grifoens eyeren OVa grifis dat sijn griffoens eyerGa naar eindnoot68977 ende sijn meerre dan aerns eyer en- de harder ende inden smake ende inder luchten 68980[regelnummer] swaerre ende inder qualiteyten sijn si heter ende droger ende inden getale isser myn want bouen tween en leyt si niet ende broedt seer swaerliken etcetera aristotiles Dat xciij. capitel van hennen eyeren 68985[regelnummer] OVa gallinarum dat sijn eyer van hen-Ga naar eindnoot68985 nen ende sijn meer ghetempert dan alle ander ende sijn den voetsel des men- schen alre bequaemlicste als bouen ge- seyt is mer die wint eyer sijn onsmake- 68990[regelnummer] lic ende sijn den voetsel onnut daer af soe- ket bouen int selue libro xij. Dat xciiij. capitel van swaluwen eyeren OVa yrundinum dat sijn zwaluen ey-Ga naar eindnoot68993 er ende deser is veel want als aristo- 68995[regelnummer] tiles seyt dat die voghelen mit cleynen lichaem legghen veel eyer als aristoti- les seyt dat en gheen vogel die vleysch et en leyt twe weruen inden iaer sonder die swaluwe die leyt twe weruen ende on- 69000[regelnummer] derwilen maect si twe weruen ionghen ende die eerste eyer werden onderwilen ver- derft om der couder wil mer die laetste werden volbracht als aristotiles seyt li- bro vi. 69005[regelnummer] Dat xcv. capitel van creeften eyeren OVa cancrorum dat sijn eyer van creef-Ga naar eindnoot69006 ten eerst werden si tusschen den bast ende den buke ende tusschen den start en- de den rugghe binnen daer na werden
[Folio 445v]
69010[regelnummer] si buten gheseynt ende werden onder den start vergadert ende daer clonteren si ouer een hoep ende werden ront ende wassen also langhe thent si volbracht werden ende si vergaen als si van des mans zaet niet 69015[regelnummer] ouergoten en werden als aristotiles seyt Dat xcvi. capitel van sprinckhaens eyeren OVa locustarum dat sijn eyer vandenGa naar eindnoot69017 sprengerkens ende wassen binnen ende daer werter veel ende si sijn seer cleyn ende 69020[regelnummer] als dese wt gestort werden in een corrum- perende lucht alst heet ende vucht is op die grazen ende op die telgeren so werter also veel dat si sonder getal werden Dat xcvij. capitel van lacerten eyeren 69025[regelnummer] OVa lacertarum dat sijn eyer van-Ga naar eindnoot69025 den laceerten ende sijn ghelijck den serpents eyeren mer si sijn meerre ende sijn heffende ende si sijn venijnt mer niet al- so venijnt als der serpenten eyer als pli- 69030[regelnummer] nius seyt Dat xcviij. capitel van wuwen eyeren OVa milui dat sijn wuwen eyer en-Ga naar eindnoot69032 de deser is luttel ende si sijn cleyn ende soffranich mit spockelen ouersprenkelt 69035[regelnummer] ende si sijn wilder ende droger dan der ande- re voghel eyer die opter aerden sijn en- de hebben alte quaden smake ende ruken qualiken Dat xcix. capitel van dukers eyeren 69040[regelnummer] OVa merguli dat sijn eyer van enenGa naar eindnoot69040 dukerken dese sijn cleyn ende deser is veel ende si sijn hete ende bont ende wit ende en scillen niet veel vanden eenden eyeren die int water swemmen datmen huus een- 69045[regelnummer] den noemt Dat C. capitel van sperwer eyer OVa nisi dat sijn sperwer eyer endeGa naar eindnoot69047 sijn cleyn bont heet ende droghe ende onderwilen leyt dye sperwer wint eyer 69050[regelnummer] als hi alte vet werdet Dat C. capitel ende een van coturnix eyer OVa coturnicis sijn den rauen eye-Ga naar eindnoot69052 ren ghelijc ende men seyt dat si goet sijn den ghenen die vallen vanden groten 69055[regelnummer] onghemake als plinius seyt Dat C. capitel ende ij. van putoers eyer OVa onacrocali dat sijn pytoers ey-Ga naar eindnoot69057 er ende sijn ghelijc den gansen eyer mer minre ende onsmakeliker ende si ruken 69060[regelnummer] swaerre ende si sijn min witte ende harder te verduwen Dat C. capitel ende iij. van paeuwen eyer OVa pauonis dat sijn paeuwen ey-Ga naar eindnoot69063 eren mit harden scalen ende si broe- 69065[regelnummer] det dertich dagen die pawin ende dan on- doppen si ende si leyt xij. eyer ende een lut- tel myn. ende twijf huudt hoer eyer voer den man want vonde hijse hi soudse bre- ken als aristotiles seyt 69070[regelnummer] Dat C. capitel ende iiij. van patrisen eyer OVa perdicis dat sijn eyer vandenGa naar eindnoot69071 velthoen ende si gheliken den duuen eyeren inder ghetempertheyt ende inder complexien ende inder grootheyt ende dye 69075[regelnummer] een steelt den ander hoer eyer mer dese bedrieghenis en beeft geen vrucht wantGa naar eindnoot69076 wanneer die ionghen ghekipt werden ende si die stemme hoerre properre moe- der horen so lopen si tot hoer ende laten 69080[regelnummer] die ghene diese ghestolen had als ysi- dorus seyt Dat C. capitel ende v. van musschen eyer OVa passeris dat sijn musschen ey-Ga naar eindnoot69083 er dese sijn cleyn ende maect twe 69085[regelnummer] weruen des iaers ionghen endr sonder-Ga naar eindnoot69085 linghe ist dat die eerste eyeren niet ver- derft en werden mit enighen ongheual ende si sijn bouen maten hete ende doen die myeren heffen ende si verwecken on-
[Folio 446r]
69090[regelnummer] cuusheyt als hoer herssen doen als con- stantinus seyt Dat C. capitel ende vi. van quackelen eyer OVa quiscule dat sijn wachtelen ey-Ga naar eindnoot69093 eren ende si sijn cleyn ende ront ende min- 69095[regelnummer] re dan der velthoenre eyer ende meerre dan lewerke eyer ende het is een cleyn voghel ende is alsoe ghenoemt vanden ghelude sijnre stemmen si is vleyschich eude vederich ende is van minre vluchtGa naar eindnoot69099 69100[regelnummer] dan die lewerck ende nestelt onder tcleye als die lewerke ende die wesels plegen hoer eyer te nemen ende daer om dra- ghet si hoer eyer in menigherhande ste- den ende op sommige broedet wijf mer 69105[regelnummer] als si gekipt sijn so en sorchter die moe- der niet veel om Dat C. capitel ende vij. van schilt padden ey- eren OVa rinatricis dat sijn eyer vanderGa naar eindnoot69109 69110[regelnummer] schilt padde diemen tortuca hiet. ende is een venijnt serpent die twater venijnt daer si in is ende sijn als die eyer van colu- ber mer si sijn minre mit meer speckelen ende si sijn venijnder ende quader dese rina- 69115[regelnummer] trix broedt hoer eyer aen den kanten van- den water twelck si venijnt maect ende daer is noch een ander schilt padde die inden bosschen woent op tlant ende dese is goet sonder venijn 69120[regelnummer] Dat C. capitel ende viij. vanden struys eyer OVa strucionis sijn seer groot endeGa naar eindnoot69121 ront ende si sijn seer wit mit harden sculpen ende sijn onsmakelic ende van qua- der luchten ende wanneer dat die vre coemt 69125[regelnummer] dat hi eyer legghen sal so heeft hi sijn o- ghen totter sterren diemen pliades hiet ende als hi die sterre ghesien heeft bijder maent van iulius so graeft hi tsant en- de maecter enen kule in ende daer leyt hi 69130[regelnummer] sijn eyer in ende dect den kule mit sande ende als hi vanden eyeren een stuck is so verghet hijt so waer hi die eyer ghe- leyt heeft ende dan en coemt hi daer niet weder toe \| mer die sonne coect die eyer 69135[regelnummer] ende broedtse ende brengt die kuken wt ende daer isser altoes een dat hi versmaet nochtans kent hi tkuken wel dat wt dien eye ghecomen is ende als si wt ghecomen sijn so vergadert hijse ende gaet daer me- 69140[regelnummer] de wanderen ende besorcht hem teten ende sijn eyeren werden inden tempelen ghehanghen tot eenre scierheyt om haer- re grootheyt wil ende datmen der luttel vint 69145[regelnummer] Dat C. capitel ende ix. van turtelduuen eyer OVa turturis dat sijn eyer van een-Ga naar eindnoot69146 re turtelduue ende sijn den duuen ey- eren ghleijc mer wat minre ende leyt inGa naar eindnoot69148 leynten twe eyer ende niet meer ten waer 69150[regelnummer] dat die eerste eyer verderft worden als aristotiles seyt libro xvij. ende si leyt hoer eyeren op harden houte als die duue en- de si mach broeden ende leggen tot xx. iaren toe als aristotiles seyt 69155[regelnummer] Dat C. capitel ende x. van weehops eyer OVa vpupe sijn eyer vander hoppenGa naar eindnoot69156 ende sijn eyer als der velthoenre mer minre ende harder ende leliker van aensien ende smaken qualiken ende ruken 69160[regelnummer] swaerliker si werden gheuoedt ende ghe- broedt inden dreck ende dese eyer die- nen meest den toueraers tot hoerre to- uerien als plinius seyt libro xxx. Dat C. capitel ende xi. vande ghiers eyeren 69165[regelnummer] OVa vulturis dat sijn eyer vandenGa naar eindnoot69165 ghier ende sijn groot als des aerns eyer ende daer isser luttel want hi broet swaerliken op sijn eyer ende si sijn swar- tachtich mit spockelen ouersprayt mit
[Folio 446v]
69170[regelnummer] harden scalen ende sijn van quader luch- ten ende van onghenoechliken smake ende onderwilen stoet hi sommighe van si- nen eyeren vten nest als dye aern doet want hi en mach sijn ionghen niet lich- 69175[regelnummer] teliken voeden als aristotiles seyt Dese dinghen sijn thans ghenoech gheseyt vanden eyeren ende vander manieren des legghens ende van horen qualiteyten ende onderscheydinghe 69180[regelnummer] TOtten voerscreuen proprie-Ga naar eindnoot69180 teyten die den dingen in ge- plant sijn so dunct mi ten les- ten nut ende oerbaerlic wesen datmen sommighe cleyne dinghen me- 69185[regelnummer] de inzaye die licht sijn vanden proprie- teyten ende vanden onderscheyden der ghetalen der ghewichten ende der ghelu- den want als ysidorus seyt libro iij. dat die reden der ghetalen daer om niet te ver- 69190[regelnummer] smaden en is want in veel steden der hey- ligher scriften licht die reden wtwaert hoe veel die reden vanden ghetalen dat sacrament behout want die reden is ver- gheefs gheseyt inden ghetale inden ghe- 69195[regelnummer] wicht ende inder maten als gheseyt wort sapiencie libro xi. want senarius numerus dat is ghetal van sessen twelc in sinen de- len volcomen is beteykent die volco- mentheyt der werelt ende also ist vanden 69200[regelnummer] anderen ghetale te verstaen want wi en moghen niet weten sonder die leringe des ghetals want wi onderkennen bij dier leringe die vren der tiden waer af dat wi bekennen die spacie des weder- 69205[regelnummer] comende iaers ende ouermits den gheta- le werden wi gheleert dat wi inder re- keninghe niet gheschent en werden Nem op tghetal inden dinghen ende alle din- ghen gaen te niet Vergader die reke- 69210[regelnummer] ninghe ende die onwetenscap sal al ghe- uonden werden ende die onwetenscap salGa naar eindnoot69211 al gheuonden werden. ende die luden die niet rekenen en konnen en schelen niet vanden stommen beesten want si sijn hem 69215[regelnummer] ghelijc als ysidorus seyt aldaer. Item oec vanden beghin van arismetrica want nemmermeer en sal gheweten werden wat triangulus is sonder tghetal van drien Triangulus dat is een dinck dat 69220[regelnummer] driehoect is ende quadrangulus dat vier- hoect is noch men mach niet weten wat quadrangulus is sonder tghetal van vie- ren ende also voert vanden anderen want het is kondich datmen gheen ambocht 69225[regelnummer] leren en mach sonder kennisse des ghe- taels als hi daer seyt. vel mechanica possidetur etcetera mechanica ars dat is een konst van wat ambocht het si ist smeden scoemaken etcetera Item als die selue seyt 69230[regelnummer] so ist tgetal een veelheyt die vergadert is wt eenlicheden want enicheyt is wor- tel ende zaet of moeder des ghetals niet tgheslacht of tghetal want die gedub- belde enicheyt en is niet hebbende dat 69235[regelnummer] ghetal daer si af wt ghinc. mer si is een beghinsel alre ghetalen waer af dat al- le ghetal wt vloyt. want een is wortel
[Folio 447r]
der menichfoudicheyt ende is thoechste ende tsimpelste ende tcrachtichste van hem al- 69240[regelnummer] len die onder hem ghehouden sijn als aristotiles ende auicenna segghen libro i. capitulo ij. want als een die wortel is ende beghin vanden velen so houdet alle dinghen on- der hem ende alle dingen sijn in hem als 69245[regelnummer] in enen dinghe datter onder gheset is als die selue seyt capitulo xxxiiij. want die pro- prieteyt vander enicheyt maect veelheit ende houtse ende gheeft haer twesen in alle haren delen ende simpeliken te onthouden 69250[regelnummer] als gheseyt wort libro iij. capitulo ij. Item want vnitas dat is enicheyt beghinsel is al- re dinghen ende hoe dat dinck meer ghe- neect der enicheyt hoe dattet meer der waerheyt gheneect als die selue seyt ca- 69255[regelnummer] pitulo ij. want enicheyt heeft hoer ter ma- nieren van eenre formen ende dubbeltheit of twee deelicheyt als een materi ende daer om hoe dat een dinc meer gaet tot- ter enicheyt also veel meer gaet si van- 69260[regelnummer] der dubbeleheyt ende gheneect totter sim-Ga naar eindnoot69260 pelheyt ende hoe dattet meer wijct totter enicheyt also veel meer wiket tot encita- tem want twesen en is niet voer die e- nicheyt als gheseyt wort libro ij. capitulo ix. en- 69265[regelnummer] de enicheyt en wert niet diueers ghe- maect dan om der materien want si een ophoutster is van hem allen als ghe- seyt wort libro v. capitulo xxxi. Tlof der enich- eyt is alsoe groot bijden wisen dat veel 69270[regelnummer] luden seyden dat enicheyt die siele was ende tghetal datter voertgaende was van- der enicheyt ende seyden dat enicheyt een beghinsel is eens yghelics dings dat al- toes is ende dat bescheyden is als auicen- 69275[regelnummer] na seyt libro iij. capitulo i. Item enicheyt is pri- selic want het en gaet niet op van ghe- nen dinghen datmen tellen mach noch het en beghinter niet af mer si beghint van haer seluen vanden welken alle tel- 69280[regelnummer] linge beghint ende alle tellinge wert we- der gheroepen als tot hoerre proper- re wortelen ende beghin als die selue seit Item ouermits der simpelheyt want een is dat niet ghedeylt en mach werden als 69285[regelnummer] die selue seyt capitulo iij. voerwaer een is dat niet ghescheyden en wort inden werke noch inden verstande ende alsulke enicheyt is beghin des getals als die selue daer seyt Item die selue seyt enicheyt is in- 69290[regelnummer] den welken veelheyt niet en is twelck eynteliken verstaen wort vander eerster ende vander simpelre enicheyt totter wel- ker alle dinghen hoe seer si gheschey- felt sijn weder ghebracht werden want 69295[regelnummer] een wert menichfoudelic geseyt alst nae openbaren sal Item ouermits der vol- maectheyt want die particularia dat sijn die zidel delen der welker alle gader in haer seluen volmaect sijn als si weder ge- 69300[regelnummer] bracht sijn ter enicheyt want die geheel- heyt ende die volmaectheyt wort den e- nen gegheuen als aristotiles seyt quin- to phisicorum capitulo iiij. want dat volcomen is dat is ghenoech tot enen wesen als 69305[regelnummer] gheseyt wort in libro de celo et mundo capitulo twe Item ouermits der sonder- lingher waerdicheyt want een bi hem sel- uen is dat alleen is als gheseyt wort in libro metheororum capitulo xvi. ende dat 69310[regelnummer] die sake der enicheyt is dat is wesentli- ke een ende eerst meest waerdich Item een of enicheyt is menichfoudich als algazer seyt het is een simpelic ende het is een \| nae wat \| ende simpelic een \| dat 69315[regelnummer] hietmen een inden welken veelheit niet en coemt noch inder daet noch inder mo- ghentheit als enen stipken of een puuctGa naar eindnoot69317
[Folio 447v]
ende enicheyt is simpelic een inden wel- ken veelheyt niet en is inder daet \| mer 69320[regelnummer] een dat na wat is wort menichfoudeli- ken een ghehieten als een inden ghe- slacht als die mensch ende die os ende een in- der ghedaenten als sortes ende plato ende een inden toeual als snee ende ceruse en- 69325[regelnummer] de een inder proporcien als een waghe- man ende een scipman ende een inden sub- iect als zoet ende wit in enigher substan- cien een Item aristotiles seyt in princi- pio phisicorum capitulo v. Dattet een is in- 69330[regelnummer] den toeual als twee accidencien dat sijn twe toeuallen in enen subiect ende een bi hem seluen menichfoudelic als een in- der contimacien der welker een eynde ende een inder gedaenten of formen als 69335[regelnummer] sortes of plato inden menschen een inden gheslachte als die mensch ende die os in- den diere ende een inder diffinicien als die ghene der welker een diffinici is en- de een inder onscheydelicheyt als een stip- 69340[regelnummer] ken of een punct ende een inden gheta- le als singulare ende een inder simpel- heyt als twesen ende een inder volmaect- heyt als een cirkel ende een inder materi- en als alle lichamelike dingen Bernar- 69345[regelnummer] dus onderscheyt neghen manieren van enicheden want die natuerlike enicheit is bequamelic ende is op beyden gheset ende die natuerlike enicheyt is in vier- uoudighen onderscheyden. want som- 69350[regelnummer] mighe ouermits vergaderinghe der sche- lender dinghen die onderdeylt sijn en- de die vergaderende enicheyt als veel stenen maken enen hoep ende sommi- ghe sijn ouermits te samen bindinghe der 69355[regelnummer] delen die formaliken schelende sijn en- de also ist een settende enicheyt als ve- le leden een lichaem ende sommighe o- uermits vergaderinghe der schelender dinghen inden gheslacht ende inder win- 69360[regelnummer] ninghe des gheslachts ende also ist een vergaderde enicheyt als wanneer man ende wijf twe sijn inden vleysch ende som- mige isser ouermits enicheyt der natu- ren die ouerdraghen schelende inder per- 69365[regelnummer] soenliker enicheyt ende dit is een enich- eyt inder naturen mitter welker die sie- le ende tvleysch een mensch sijn Item die danckelike enicheyt heeft oec vier on- derscheydingen vanden welken die eer- 69370[regelnummer] ste is moghentlijc ouermits der welker die doechdentlike mensch stantaftelick in hem seluen ende onghescheyden ghe- uonden wort van hem seluen. die ander is consenteerlic ouermits caritaet inden 69375[regelnummer] here is een siel ende een hert die derde is die begeerlic is wanneer die siele mit gode ouer al een ghelikenis heeft en- de een geest mit hem \| hem mit begeer- ten aenhanghende Die vierde is ghe- 69380[regelnummer] waerdighende ouermits die welke on- se aerde mitten woerden goods op ge- nomen is totter enicheyt des godliken persoens Item enicheyt der drieuou- dicheyt is gheset bouen die natuerlike 69385[regelnummer] ende begheerlike enicheyt welke enich- eyt alleen wesen moet ende singulaer op dat daer in staet ende rust wesen sal al- re enicheden Item het openbaert vten voerscreuen dinghen dat die alingheyt 69390[regelnummer] ende die volmaectheyt der enicheyt ge- gheuen wort als aristotiles quinto phi- sicorum seyt want dat altemael ende vol- comen niet en is dat wort int ghemeyn niet ghehieten een als die selue seyt. si 69395[regelnummer] sijn een inden getale der welker die ma-
[Folio 448r]
teri een is mer inder formen sijn si een der welker leste volcomentheyt een is en- de gheheel altemael \| een inden ghe- slacht der welker form vanden predi- 69400[regelnummer] caet een is mer die enicheyt die een be- ghin der getalen is en is gheen een in- der materien mer inden ghetale als a- ristotiles seyt op dat selue ende het is dat alre simpelste dinc dat eerst een onder- 69405[regelnummer] stant is ende ouermits dien dinghe al- le die ander. want in allen gheslachten is een beghinsel dat inden perticulaer is als inden verwen is een witticheyt en- de in neumatibus dat is een maticheyt 69410[regelnummer] van sanghe een gheluyt is etcetera als ge- seyt wort libro x. metheororum capitulo iij. ende daer om die ghetellighe eynlicheyt of enich- eyt daer si af begint ende totter welker alle ghetal der godliker enicheyt ghe- 69415[regelnummer] resolueert wert is een bescheydelike ge- likenis ende figuer. want als gheseyt wort iiij. metheororum capitulo iij. dat eerste inden gheslacht der substancien is on- scheydelic ende die eerste beruerer is e- 69420[regelnummer] wich ende dat is god die vry is van al- re materien die welke niet alleen en is dat eerste beginsel als een beroerer mer als een form ende een eynde ende dye leste daet en wert hem niet toe gemengt 69425[regelnummer] altemael ouermits moghentheyt want van dien enen gode inder substancien gaet alle creatuer werkeliken voert aen en- de exempelijc als vander enicheyt al- le ghetal van beghin voert gaet ende tot 69430[regelnummer] hem als totten eynde alle dinghen ge- bracht werden alsoe werden alle die ge- talen totter eerster enicheyt gheresol- ueert op dattet een eynde van hem al- len wesen sal die welke beghin is ende 69435[regelnummer] god die welke ghebenedijt is in secula seculorum Van tghetal van tween TOtter enicheyt ghedaen een e-Ga naar eindnoot69438 nicheyt maect een dubbeltheyt 69440[regelnummer] die welke nader enicheyt alre vniuersa- liker ghetalen houdt dye naeste stede dat is die ander als ysidorus seyt ende dit ghetal datmen binarius hiet wert van sommighen onuolcomen gheiudi- 69445[regelnummer] ceert want ouermits binarium dat is bij- den ghetal van tween werden wi van- der enicheyt ghedeylt ende gheschey- den waer af dattet een mercke der schey- dinghe is mer als augustinus seyt int 69450[regelnummer] seste vander musiken ist dattet lasterlick is die vander enicheyt eerst gaet die is louelick want als hi wt gaet vander e- nicheyt so gheneect hi den ghetal van drien ande tret voert 69455[regelnummer] Van tgetal van drien welc gelijct wort die drieuoudicheyt TRinarius is een ghetal dat ghe-Ga naar eindnoot69457 maect is vander toedoeninghe der enicheyt totten ghetal van tween 69460[regelnummer] ende dit trinarius ghetal is theylich- ste onder den ghetalen. want in hem worden die voetstappen alder drieuou- dicheyt gheuonden want ghelikerwijs dat die eerste enicheyt des eersten be- 69465[regelnummer] ghins beteykent enicheyt alsoe bediet oeck ende thoent dat ghetal van drien die godlicheyt ende die drieuondicheyt derGa naar eindnoot69467
[Folio 448v]
personen in gode als die winninge des soens vanden vader ende den voertganc 69470[regelnummer] des heylighen gheests vanden vader ouermits den zoen In tghetal van drien dede aristotiles toe den hoghen ende den gloriosen god groot te maken als ghe- seyt wort in libro de celo et mundo capitulo ij. 69475[regelnummer] want het roept die heylige drieuoudich- eyt ende een yghelic creatuer voerseghet die gemaect is van deo trino ende vno inden ghetale inden ghewicht ende in- der maten als geseyt wort sapiencie xi. 69480[regelnummer] VTer toedoeninghe der enicheyt tot-Ga naar eindnoot69480 ten ghetale van drien verrijst een ghetal van vieren die den name gheno- men heeft vander viercanter figuren als ysidorus seyt Item die viercante forme 69485[regelnummer] is meest stedich ende vaste ende daer om be- teykent si meest die stedicheyt alder ker- ken ende die vasticheyt der trouwer sielen alsoe wel inden virtuten als inder con- sten ende inder leringhe die si begrijpt mit 69490[regelnummer] alle den heylighen die welcke is lanc- heyt breetheyt hoecheyt ende diepheyt VTer toedoeninghe der enicheyt tot-Ga naar eindnoot69492 ten ghetale van vieren verrijst dat ander onghelijc ghetal als quinarius dat 69495[regelnummer] is tghetal van viuen twelc tusschen die onghelike schelende ende is die ander in- den ghetale van tween vanden trinario dat is vanden getale van drien ende daer om beteykenet die dicwijl die daer toe 69500[regelnummer] doen totter consten ende totter leringhe der ghelouen ende der ewen nochtans ouer dat so worden die viue dwase maechden en- de die viue die de iocken der ossen cof- ten noch ghehouden inden weelden der 69505[regelnummer] vijf vleyscheliker sinnen VTer toedoeninghe der enicheytGa naar eindnoot69506 totten getale van viuen verrijst ende wast senarius dat is tghetal van sessen twelck dat eerste volcomen ghe- 69510[regelnummer] tal is dat van sinen delen die onderwi- len te gader versament sijn weder gheeft die selue somme twelck inden ghetalen van enen niet gheuonden en wert dan in- den ghetale van sessen noch inden ghe- 69515[regelnummer] tale van thienen dan in xxviij. ende daer om seyt boecius libro i. capitulo xiiij. dattet ge- tal van sessen is minre der doechden want het en gaet niet oueruloyeliken voert noch en wert niet verminret weder om 69520[regelnummer] gheseyndt mer tusschen gheliken delen houdet dat middel noch en heeft niet te veel noch niet te luttel want senarius dat is ghetal van sessen houdt die helft van hem als tgetal van drien dat is tri- 69525[regelnummer] narium ende dat derdendeel als bina- rium dat is tghetal van tween ende dat seste deel als die enicheyt want ses enich- eyden make een senarium ende twe tri- narij maken enen senarium ende drie bi- 69530[regelnummer] narij maken dat selue ghetal als senari- um ende daer om dit ghetal van sessen beteykent inder scriften volcomentheit der gracien ende der virtuten SEptenarius dat is tghetal van se-Ga naar eindnoot69534 69535[regelnummer] uenen twelc vander toedoeninge der vniteyten dat is der enicheyt totten senarium ende onder die onghelike dat derde is beteykent die oueruloedicheit der seuenuoldigher gracien die altoes 69540[regelnummer] wast ende vordert inden ghenen die ge- loue houden der heyligher drienou-Ga naar eindnoot69541
[Folio 449r]
dicheyt OCtonarius dat is tghetal van ach-Ga naar eindnoot69543 ten twelc wasset ouermits toedoe- 69545[regelnummer] ninghe totten septenarium ende wert ge- maect van tween gheliken delen als van tween quaternarien of van tween onef- fenen die onghelijc sijn als van quina- rio ende van trinario beteykent een toe- 69550[regelnummer] doeninghe der heylicheyt ende der glori- en inden lantscap die dien naest coemt die zeuenuoudighe graci hadden hier inden weghe die ghelikicheyt der louen sal ant- woerden der ghelikicheyt der verdien- 69555[regelnummer] ten ende der onghelikicheyt der tormen- ten ende der castijnghe der blijscappen ende der perticularigher troestinghe. want die blijscap der martelaren gaet inden anderen delen die blijscap der confessoren 69560[regelnummer] ende der maechden die ghehilict sijn bo- uen als die een sterre scheelt vander an- der inder claricheyt i. chorintheos xv. ende daer om om die onghelike verdien- te ende blijscappen werden die woninge der 69565[regelnummer] lichten diueers ende onghelijc ghehieten int huys der vaders etcetera iohannis xv. NOuenarius dat is ghetal van ix.Ga naar eindnoot69567 twelc ouerloept ouermits toedoe- ninghe der enicheyt tot octonarium ende 69570[regelnummer] wort ghemaect van drieuoudighen tri- nario ende heeft hem sonder middel mit- ten denario dat is mitten getal van thie- nen alleen inder enicheyt schelende van hem beteykent staet ende glori der drie- 69575[regelnummer] uoudigher yerarchien der enghelen van- den welken een yghelic een ouerdracht heeft ende een ghelikenis mitter drieuou- dicheyt ende heeft hem meer sonder mid- del tot god dan die ander creaturen 69580[regelnummer] DEnarius dat is tghetal van thie-Ga naar eindnoot69580 nen twelck ouermits ouerwassin- ge der enicheyt nouenarium bouen gaet ende is dorpel ende eynde alre simpelre ge- talen ende tbeghin alre ghecomponeerder 69585[regelnummer] ghetalen dats die gedubbelt sijn betey- kent billiken onsen here cristum die wel- ke alpha ende omega is eynde ende beghin niet al- leen beghin der simpelre creaturen \| mer oec salicheyt ende heylicheyt der men- 69590[regelnummer] schen ende der enghelen Item denarius numerus ist eerste ghetal sonder wes toe- doeninghe of wederuoudinghe tghe- tal niet voert op en climt twelc alst thien weruen in hem seluen gheleydt is ma- 69595[regelnummer] ket een volcomen ghetal als centenari- um dat is tghetal van honderden twelc vander lufter zide gaet in die rechter als beda seyt. Item vten voer gheseyden dinghen openbaert dat vanden ghetal- 69600[regelnummer] len dat een \| een vingher is dat ander een lit dat derde is ghedubbelt die vinger hout simpel getalen van enen tot thie- nen toe. articulus dat is tlit hondert x. ende die ander ghetalen van thienen en- 69605[regelnummer] de dat ghecomponeerde dat is dat ghe- dubbelde omuangt den vingher ende tlit als xi. xij. xiij. ende also vanden anderen tot twintich die welke tander artikel is als dertich xl. etcetera ende also vanden an- 69610[regelnummer] deren tot honderden toe ende thien wer- uen hondert dusent inden welken die waer- dicheyt vanden denario sonder wes we- deruoudinghe men totten getale van du- senden niet comen en kan Item tghetal 69615[regelnummer] neemt die qualiteyt ende dat eynde vten enicheden die menigerhande scheydinge voert ghestort hebben Item vanden ge-
[Folio 449v]
tale ist een effen ende dat ander oneffen Dat effen ghetal is dat in tween gheli- 69620[regelnummer] ken delen ghedeylt mach werden \| als twe vier vi. viij. Ende dat oneffen ghe- tal is dat van tween gheliken delen niet gedeylt en mach werden daer en moet een midael gebreken of ouerlopen alsGa naar eindnoot69624 69625[regelnummer] drie vijf seuen Ende dye ander als ysi- dorus seyt dat effen ghetal wert al- dus ghedeylt want dat een is te gader effen ende dat ander te gader oneffen ende dat te gader effen is dat is dat ge- 69630[regelnummer] deylt wert te gader na effenen gheta- le ter tijt toe datmen coemt totter enich- eyt die onscheydelic is als in desen exem- pel \| lxiiij. heeft een helft als xxxij.Ga naar eindnoot69633 dese xvi. ende dese viij. ende acht vier 69635[regelnummer] ende dese twe. ende twee een. ende dit een is ondeylick ende singulaer ende te- gader oneffen ghetal is dit dat een dey- linghe neemt in oneffenen delen. ende sijn delen bliuen onscheydelic als vi. x. 69640[regelnummer] xiiij. xviij. xxx. l. etcetera Vluchs alstu al- sulke ghetalen deylen wilste so coemste in een ghetal dattu niet deylen en mo- gheste in gheliken delen Item dat on- ghelijckelic effen ghetal is wes delen 69645[regelnummer] ghelijck ghedeylt mogen werden mer si en konnen totter enicheyt niet ghera- ken als xxiiij. dese sonder middel ghe- deylt maken twalef \| anderweruen in die ander helft ghedeylt makense vi. ende 69650[regelnummer] die derde helfte maken si iij. mer voert aen soe laet die deylinghe af mer daer wort een ondeylsom eynde gheuonden voer die enicheyt Item onghelijckelic oneffen ghetal is twelc van enen onef- 69655[regelnummer] fenen ghetal oneffelic ghetelt wert als vijftien. xlix. die welke als si ghedeylt sijn als oneffen ghetalen werden vanden on- effenen ende vanden effenen ghedeylt als seuenweruen seuen maken xlix. en- 69660[regelnummer] de vijfweruen viue maken xxv. Item vanden gheliken ghetalen sommighe werden oueruloedich gheheyten som- mighe die gheminret sijn \| die oueruloe- dighe sijn der welker delen te gader ge- 69665[regelnummer] leydt gaen bouen hoerre vollicheyt als duodenarius heeft vijf delen \| twalef- te dele twelc is vnam sextam duo quar- tamque tres terciamque iiij. dimidiamque sex vnum et duo et tres iiij. et sex te ga- 69670[regelnummer] der gheleydt maken sexdecim Ende due- denarij numeri gaen der vollicheyt bo- uen als die ander ghelijc veel Item die gheminrede ghetalen sijn dese dye mit horen delen gherekent siju ende makenGa naar eindnoot69674 69675[regelnummer] die minre somme. als is denarius wes drie delen dat thiende een is dat is duo- dimidia dat is twee halue dat is viue. want een ende twee ende viue maken oc- tonarium dat is acht ende vanden thie- 69680[regelnummer] nen verre tminste dese is ghelijc octona- rius ende ander veel die inden delen we- der ghebracht sijn bliuen beneden endeGa naar eindnoot69682 dat volcomen ghetal dat mit sinen de- len volbracht wert als senarius dat is 69685[regelnummer] tghetal van sessen dat heeft drie delen als vi. terciam et dimidiam sex sunt vnum terciam duo et dimidiam sunt iij. ende de- se delen in een somme gheleyt als vnum duo et tria maken een ghetal van ses- 69690[regelnummer] sen ende verterent Item het sijn volco- men ghetalen tusschen denarium vijf ende tusschen centenarium xxviij. ende beneden millenarium vijf hondert en- de xc. ende vi. ende binnen x. dusent cxxviij. 69695[regelnummer] ende dese ghetalen sijn volmaect in vi.
[Folio 450r]
ende in viij. werden si gheeyndt ende dat onderwisselt als boecius seyt Item die volcomen ghetalen selstu selden vijn- den ende dye lichtelic telliken sijn \| want 69700[regelnummer] als die selue seyt dair isser luttel die mit stantaftiger reghelen voert comen sijn Item die oueruloedighe ende die gemin- ret sijn dier sijn veel ende sonder ordinanci- en ghescapen ende van genen sekeren eyn- 69705[regelnummer] de ende die oneffen getalen werden aldus ghedeylt sommighe sijn simpel sommi- ghe ghedubbelt ende sommighe middel- baer die simpel sijn die anders geen deel en hebben dan alleen een enicheyt \| als 69710[regelnummer] trinarius solam terciem ende quinarius so- lam quintam ende septennarius die seuen- de alleen want desen is een deel alleen ende die ghedubbelde sijn die niet gheme- ten en werden mitter enicheyt alleen mer 69715[regelnummer] si werden oeck mit enen vreemden ghe- tal voert ghebracht als ix. ende xi. xxi. ende xxv. wi segghen driewerwen drie ende seuenweruen drie ende drieweruen viue ende vijfweruen viue Item die middelbaren 69720[regelnummer] ghetalen sijn die slecht simpel sijn ende schinen onghedubbelt te wesen Inder ander manieren sijn si gedubbelt als in desen exempel et ix. et xxv. ende tgetal van ix. als dat ghelijct is so ist dat eerst ende 69725[regelnummer] ongedubbelt want ten heeft gheen ghe- meyn ghetal dan alleen monadicum tot xv. is ghecompareert dat ander ende dat ge- dubbelleert want in dien is tghetal ge- meyn sonder monadicum dat is tghe- 69730[regelnummer] tal van drien die tghetal van ix. verte- ren sal et ter trini xxv. IN eenre andere maniere werdenGa naar eindnoot69732 die ghetalen ghedeylt want alle ghetal anter het wort gemerct bi hem 69735[regelnummer] seluen of tot watten bi hem seluen ist ge- tal dat sonder enighe vertellinghe ghe- seyt wort als iij. iiij. v. vi. ende deser ghe- lijc ende tot watten is een ghetal dat al ver- tellende tot dien ghelijct wert als bi de- 69740[regelnummer] sen exempel iiij. tot ij. ende als tghetal van vieren totten getal van tween ghecom- pareert wert werden si tweuoudelic ge- seyt et iij. similiter vi. ad tria et viij. ad iiij. et x. ad v. ende weder iij. tot enen drie- 69745[regelnummer] uoudelic ende tot ij. ende ix. tot drien mer die gelike getalen die nader grootheyt ghelijck sijn als ij. tot ij. ende iij. tot iij. x. x. tot C. tot C. Item die ongelike geta-Ga naar eindnoot69748 len die te gader een ongelikicheyt ma- 69750[regelnummer] ken als drie tot twee ende vier tot drie etcetera Ende vniuersaliken wanneer dat meerre den minre ende dat minre den meerren ghelijct wort dat wert onghe- lijc gheseyt ende dat meerre ghetal is 69755[regelnummer] die in hem heeft dat minre ghetal tot- ten welken het ghelijct wort ende een luttel meer. ende die quaternarius he- uet in hem trinarium ende sijn ij. ander delen ende alsoe vanden anderen ende 69760[regelnummer] dat minre ghetal is dat vanden meerren onthouden wert totten welken hi ghe- lijct wort mit enigen van sinen dele als trinarius wort onthouden tot quinarium dat is totten ghetal van viuen van hem 69765[regelnummer] mit sinen tween delen ende dat menich- foudich ghetal dat heeft in hem dat mynre ghetal tweweruen of driewer- uen of vierweruen of menichfoudelick als ij. ij. een als wanneer si ghecompa- 69770[regelnummer] reert sijn twiuoudelic est tres ad vnum tres ad vnum tripliciter quatuor qua- drupliciter ende alsoe vanden anderen weder om is menichfoudich ghetal dat binnen den menichfoudighen ghetal 69775[regelnummer] menichfoudelic onthouden wort als van
[Folio 450v]
tween bis iiij. quater ende v. vijfweruen ende also vanden anderen Superparticularis numerus is als wanneer dat ouerste dat nederste ghetal onthoudt bijden welken 69780[regelnummer] het ghelijct wert also tot enen deel van hem als bi desen exempel totten getal van tween datter gelijct is houdt in hem ij. ende onderwilen een die half deel is van tween also oec vier tot drien gelijct hou- 69785[regelnummer] den in hem iij. ende een ander twelc is dat der- dendeel van drien ende also v. tot iiij. hou- den quaternarium ende een ander twelc dat vierde deel is van quaternario ende also van- den anderen Superparciens numerus is 69790[regelnummer] die dat nederste mit allen hout ende daer na beyde die ander ij. of iij. delen of iiij. of v. delen of andere als bi desen exem- pel vi. ghecompareert tot iij. so heeft qui- narius trinarium numerum ende daer op 69795[regelnummer] sijn ij. deel als ij. vij. tot iiij. hebben in hem iiij. ende sijn ander delen als iij. also oec ix. tot v. gecomponeert hebben in hem viue ende sijn ander delen viij. Subsuperperci- ens is dat ghehouden wert in numero 69800[regelnummer] superparcienti mit sommige sinen tween of drien of meerre delen \| als aldus iij. werden onthouden van viuen mit sinen anderen tween delen als viue van ix. mit sinen anderen delen ende also vanden ande- 69805[regelnummer] ren Subsuperparticularis getal is een ge- tal dat gehouden wert int nederste ge- tal mit sommighe van sinen deel of die helft of terdendeel tot viuen als aldus ij. tot iij. iij. tot iiij. ende iiij. tot v. ende alsoe 69810[regelnummer] vanden anderen multiplex particularis nu- merus is dat gecompareert is totten ne- dersten getale mit sommighe van sinen deel als aldus quinarius ghecompareert tot binarium hout in hem tweweruen ij. dat 69815[regelnummer] is vier ende een deel van hem ende ix. ghecom- pareert tot iiij. houden in hem ij. quater- narios ende een enicheyt twelck een deel is vanden nouenarius Multiplex super- particularis numerus is dat ghecompareert 69820[regelnummer] is tot sinen nedersten getale ende houdt dat menichfoudelic mit sinen anderen delen als viij. denarius gheconpareert tot trinarium houdt in hem tweweruen also veel mit sinen anderen delen ende also oeck 69825[regelnummer] xiiij. tot xiij. gecompareert houden in hem tweweruen vi. getalen als xij. mit sinen anderen delen alsoe xij. tot ix. houden in hem bis bis ix. mit sinen anderen delen Submultiplex superparciens numerus is 69830[regelnummer] twelc totten ouersten gecompareert ghe- houden wert van hem menichfoudelick mit sommighe van sinen delen \| ende drie ghecompareert tot viij. werden twewer- uen ghehouden mit sinen tween delen als 69835[regelnummer] ysidorus seyt INder derder manieren werden dyeGa naar eindnoot69836 ghetalen ghedeylt na ysidorus le- re aldus Die ghetalen anter si sijn dis- creet of continentes Discretus numerus 69840[regelnummer] dat is twelc mit discretis monadibus ge- houden wert als aldus iij. iiij. v. vi. etcetera mer continens numerus is twelck als die monades versament sijn gehouden wert als trinarius numerus inder grootheyt ghe- 69845[regelnummer] houden wert Dit ghetal wort gedeylt als in linearen in superficialem ende in so- lidum \| ende linealis ghetal is dat begin- nende is van monade recht wt gescreuen wort al tot sonder eynde waer af dat al- 69850[regelnummer] pha gescreuen wert voer een beteyke- nis vanden linien want dese letter alpha beteykent enicheyt biden grieken ende superfi- cialis numerus is also dat niet alleen inder lengden mer inder breden ghehouden wert
[Folio 451r]
69855[regelnummer] als trigonus tetragonus of quadratus pen- tagonus of circularis dats ront om ende die ander die altoes in enen pleynen voe- te dat is in superficie ghehouden werden ende daer om salmen hier die figuren setten 69860[regelnummer] voer enen exempel want trigonus numerus alte mael geordineert driecant. Quadra- tus numerus dat is tviercante ghetal dat tetragonus numerus heit ende is viercant Pentagonus of quinquangulus dat is vifhoect 69865[regelnummer] of vijfcant. Ende circularis uumerus is alGa naar eindnoot69865 ront Ende is spericus ende circularis wan- neer dat ghecyrkelt ront ghetal van hem ghemenichuoudicht op staet ende wert we- der in hem ghekeert als aldus in enen ex- 69870[regelnummer] empel quinquies quinij quinquies dese cir- cules als hy in hem gemultipliceert is so keert hi weder circulaerlic in hem sel- uen ende maect een speram want vijfwer- uen xv. maken c. ende xxv. of quinquies qui- 69875[regelnummer] ni quinquies maken cxxv. Solidus nume- rus is twelc inder lengden inden hoech- sten ende inder breeden hout die ghetallike natuer ende die menichuoudighe deylin- ghe der ghetalen hebben den simpelen 69880[regelnummer] voert geset alst openbaert inde woerden des heilighen ysidorus wes woerden ic ouer al gheuolghet byn wten welken claerli- ken openbaert dat onder die menigher- handicheit der ghetalen schulen menich- 69885[regelnummer] sins die sacramenten der menigherhan- den verstandenissen der scriften die god- lic in gheblazen sijn ende daer om als boe- cius seyt libro v. capitulo i. dat die const der geta- len is seer aen te dencken vanden wijsen 69890[regelnummer] onder die consten dye men mathemati- cas heyt want van allen dinghen die inder naturen sijn daer die philosophi af spre- ken so gaet arismetrica sciencia voer al- le die ander want sonder getal en mach 69895[regelnummer] die een letter der ander nyet toe geuoe- ghet werden. noch vergadert werden noch die een sillaba en mach niet rechte- lic totter ander gheordineert werden son- der ghetal noch men mach dat subiect 69900[regelnummer] van sinen predicaet niet onderkennen ende deser ghelijc ende daer om seyt boecius dat die const des tellens gaet voer alle an- der consten want sonder den ghetale van drien en is gheen driehoect onder noch 69905[regelnummer] sonder ghetal van vieren een vierhoect dat is tetragonus of quadrangulus ende also vanden anderen ende alsoe ist oec te sien inden sanghers want musica is een soe- ticheit der stemmen die den namen der ge- 69910[regelnummer] talen toe gheteykent werdt als boecius seyt alst openbaert in dyacesseron dya- pente ende in dyapason ende inden anderen ghelude van musike die niet ghenoemt en werden tghetal en moet voer gaen 69915[regelnummer] alsoe noch oec en mach die lope der ster- ren noch dye opganc vanden sterren noch die verwandelinghe der tiden en mach ons niet openbaren waert dat wi mitter hulpe des ghetaels nyet gheregeert 69920[regelnummer] en werden want alle ghescepen dinghen sijn gheformeert om des ghetals wille als die selue seit ende tghetal was oec een ghelikenis om exempel te gheuen inden moede ende inden sin des makers 69925[regelnummer] die alle dinck ghescepen heeft want on- der die zekerheit sijn die ghetalen ghe- scepen ende onderscheiden dryeweruen drie oerden der enghelen Onder seuen ende onder trinario numerus werden 69930[regelnummer] onderscheiden die virtuten ende die mo- ghentheden alre redeliker dinghen ende gheesteliker zielen ende die elementen werden te samen ghebonden ouermits die virtuut ende der consten des getals
[Folio 451v]
69935[regelnummer] ende op dat ick alsoe segghen mochte alle die gheesteliken ende lichameliken dinghen werden gebruuct also wel die hemelschen als dye aertschen ouermits vergaderinghe der ghetalen noch dye 69940[regelnummer] ghetalen en hebben gheen composicie onder hem seluen Mer si hebben een pro- porcie wt hem seluen buten hem als bo- ecius seit want inder substancien der ge- talen vinden wi effen ende oneffen vten 69945[regelnummer] welken alle ghetal ghemaect is welke ghetalen alle dinghen mit eenrehande moghentheit want si zeer onghelijc ende contrarij sijn vergadert werden sonder enighe middel in eenre composicien en- 69950[regelnummer] de inder gelikenis der proporcien noch- tans dat si wt eenre winninghe als wt monades spruten waer af dattet open- baer is dat alle ghetal begrepen wordt onder effen ende onder oneffen ende een 69955[regelnummer] effen ghetale is dat in tween gheliken ghedeylt mach werden als daer tghe- tal van enen nyet tusschen en coemt mer dat oneffen ghetal is dat niet ghedeilt en mach werden in gheliken delen als 69960[regelnummer] tghetal van enen daer tnsschen valt ofGa naar eindnoot69960 na pyttogras leringhe. Dat effen ghe-Ga naar eindnoot69961 tal is twelck ghedeylt mach werden on- der die selue metinghe inden alre min- sten delen ende inden meesten delen tmin- 69965[regelnummer] ste als inder deylinghe ende tmeeste in- der specien ende inder grootheyt recht ofstu deylen woutste C. in l. ende tmees- te spaci is in lij. ende tminste vander groot- heit is deylinghe want het en is niet eens 69970[regelnummer] gedeylt ende en geen en mach die min- re deylinghe gheheyten werden dan in tween delen want dat enich effen ghe- tal wert in veel delen ghedeylt also oec wert die grootheit meer verminret alst 69975[regelnummer] openbaert in enen boem die in veel de- len ghehouwen wert mer dat getal der deylinghe of dye grootheit vander me- nichuoudicheit wordt meest ghemeer- ret waer af die reden is als die selue seit 69980[regelnummer] dat die grootheit mach gheminret wer- den ende ghedeylt sonder ghetal Mer tghetal wasset. ende gaet voert sonder eynde ende daer om die deilinghe des effens ghetals is nae dye alre meeste 69985[regelnummer] grootheit ende nader bescheidenre groot- heyt is si alre minste ende dat oneffen ge- tal is wes ghetallighe deylinghe is in tween ongheliken perticulen ende dat effen ghetal wert gedeylt in tween ge- 69990[regelnummer] liken delen eude onderwilen in onghe-Ga naar eindnoot69990 liken ende onderwilen wertet ghedeilt in ongeliken. als een deel der metinghe effen is ende dat ander deel oneffen en- de wanneer acht gdeylt werden in vierGa naar eindnoot69994 69995[regelnummer] ende vier in twaelef ende oeck ses ende ses ende also vanden anderen. ende ist dat dat een deel der gheliken deylinge oneffen is soe sal dat ander van noden oneffen wesen als dat wanneer vi. ghe- 70000[regelnummer] deilt werden in drien ende drie \| ende x. in viue ende in viuen ende vierthien in seuen ende in seuen waer af dat in ghe- liker deylinghe en sal die onghelikich- heit der ghelickicheit of die ghelikich- 70005[regelnummer] heit der onghelikicheit toe ghemenget werden sonder alleen in binario dat een prins is der effenicheit ende en ontfangt gheen onghelike deylinghe want hy is ghemaect van dubbelder enicheit ende 70010[regelnummer] vander eerster effenicheit der tweer ende als dat effen ghetal ghedeylt werdt in ongheliken delen is dat zake dattet een deel deylinghe effen is so sal dat ander oeck effen wesen alst ghetal van thien
[Folio 452r]
70015[regelnummer] ghedeylt worde in acht ende in twee of in ses ende in vyer ende also wanneer vi. gedeylt werden in iiij. ende in twe etcetera Mer ist zake dattet een deel der deylinge on- effen waer so sal dat ander van node on- 70020[regelnummer] effen weseu als of tghtal van thien ge-Ga naar eindnoot70020 deyit worde in drie ende in seuen ende viij. ghedeylt worde in drie ende in viue en- de also vanden anderen noch het en mach nemmermeer wesen als of dat een deel der 70025[regelnummer] deylinghe effen waer ende dat ander deel oneffen gheuondeu soude mogen wer-Ga naar eindnoot70026 den of als dat een oneffen is is so machGa naar eindnoot70027 dat ander effen verstaen werden ende dat oneffen ghetal wert altoes by ongheli- 70030[regelnummer] ken delen ghedeylt mer altoes wert dat een deel der deyliughe der oneffenich-Ga naar eindnoot70031 heit toe ghepunt ende dat ander deel der oneffenicheit als vij. ist dattu die deyl- ste in drie ende in vier die een porci wert 70035[regelnummer] effen gheuonden ende die ander onef- fen ende dat vintmen int ghemeyn in al- len oneffenen ghetalen Item vnitas dat is enicheyt of ghetal van enen is winster of moeder alre veelheyt also wel der ef- 70040[regelnummer] fenicheit als der oneffenicheyt want ist dattu den oneffen ghetale een enitheitGa naar eindnoot70041 toe doetste so selstu van node een effen ghetal winnen ende so weder om doet- stu een vanden effenen getale so maec- 70045[regelnummer] stu een oneffen ghetal Item het is een helft van allen ghetalen dye niet te samen geset en sijn ende mit natuerliker dispo- sicien mit malkanderen versament sijn als in desen exempel ist dat gheseit wert i. ij. 70050[regelnummer] iij. ende alsmen i. doet tot ij. soe maket een ghetal van tween datmen binarium heyt tusschen i. iiij. een middel te wesen Item ist dat gheseyt wort ij. iij. iiij. tghe- tal van enen ghedaeu tot binarium ma-Ga naar eindnoot70054 70055[regelnummer] ket dat gtal van drien een middel te we-Ga naar eindnoot70055 sen tusschen binarium ende qnaternari-Ga naar eindnoot70056 um ende also oec ist dat gheseit wert iij. iiij. v. ende als een gedaen wert tot drie- en maket een ghetal van iiij. tusschen iij. 70060[regelnummer] ende v. een mlddel te wesen ende alsoeGa naar eindnoot70060 ist voert te gaen vanden anderen op clm-Ga naar eindnoot70061 mende Item vanden delen des getals ende vanden specien des effens te gader ende des oneffens is bouen gheseit en- 70065[regelnummer] de alle dese vortganghende proporci- en conueniencien ende differeecien de-Ga naar eindnoot70066 ser ghetalen te veruolghen waer te lan- ghe ende daer om sijn dese dinghen van- den proprieteyten der getalen genoech 70070[regelnummer] gheseyt ende dat sullen wi alleen weten dattet middel te vinden inden ghetalen zwaer is als ysidorus seyt want het is ze- ker dat die ghetalen sonder einde sijn want hoe veel dattu enich ghetal voerthael- 70075[regelnummer] ste of trecste ende du waenste een eynde te maken ouermits toedoeninge van e- nen soe sulstu alle dat effen ghetal ende dat oneffen verlenghen Item die reden ende die proprieteyten des middelen ge- 70080[regelnummer] tals moechstu aldus aen dencken eerst vargaderen die eynden ende deylse en-Ga naar eindnoot70081 de du selste een middel vynden als al- dus set voer die eynden ses ende twaelf doetse te samen so hebste xviij. deylse ge- 70085[regelnummer] lijc ende daer sullen neghen wesen en- de dat is analogicum in arismetrica als tmiddel ghetal ende alsoe menich mo- nades dattet den eersten bouen gaen van also veel wertet verwonnen vanden ein- 70090[regelnummer] de als vanden vtersten want si verwin- nen neghen ses in drien monadibus en- de in alsoe veel vij. wert nouenarius ver- wonnen als ysidorus seit libro ij. MEnsure autem et pondera dat is dieGa naar eindnoot70094
[Folio 452v]
70095[regelnummer] maten ende oeck dye ghewichten heb- ben dicwijl stede inder scriften der wel- ker reden ende proprieteiten beghinne hebbeu vander leringhe der geometri-Ga naar eindnoot70098 en want als ysidorus seyt libro secun- 70100[regelnummer] do soe is geometrie een const van meten die welke in hoer houdt lyneamenten dat sijn maten dye recht wt gaen. ende specien of middeleu die onder tusschenGa naar eindnoot70103 vallen ende figuren ende grootheiden 70105[regelnummer] ende ghetalen ende metinghen inden fi- guren alst openbaert inden circulen in- den triangulen inden quadranguleu endeGa naar eindnoot70107 in pentagonis dat van vijf hoecken is penta in griex dat is viue in duutsch ende 70110[regelnummer] inden anderen sonder ghetal vanden wel- ken alle thans die bootscap is veel din- ghen daer af te vertrecken Mer luttel dinghen te roeren om die onnosele daer ysidorus ghewach af maect segghen- 70115[regelnummer] de aldus \| die metinghe vander geome- trien is in vieren ghedeilt als int pleyn inder grootheyt inder redelicheyt ende in dichter ende in vaster figuren Item die dichte ende vaste figuren sijn die ge- 70120[regelnummer] houden werden inder lengden ende in- der breden dye welke by plato sijn inden ghetale viue die tallike grootheyt dye ghedeilt mach werden na den ghetalen die in arismetrica gheleert werden Item 70125[regelnummer] die redelike grootheiden sijn der welker mate wij weten moghen ouermits oer- del der reden als die onredelike groot- heiden der welker grootheyt der maten niet bekent en is Item die dichte ende 70130[regelnummer] vaste figuren sijn die ghehouden of ont- houden werden inder lengden inder bre- den ende inder hoechten als is embus- cubet ende die pleyn figuren dat sijn spe- cies als die selue seyt want die eerste spe- 70135[regelnummer] cies mit enen pleynen boete is een circu- lus die circumducta heyt. dat is omghe- deylt in wes middel een punct is ende dat pnnct heiten die meysters van geo-Ga naar eindnoot70138 metrien centrum mit enen pleynen voet 70140[regelnummer] aldus Item die viersidighe figuer is int pleyn viercant die onder vier rech- te linien is aldus Item dyatrate con- gramon is dye figuer slecht aldus Item ortogonium is een pleyn figuer 70145[regelnummer] van enen rechten hoeke dat is een drye- hoect ende heeft enen rechten hoeke al- dus Item ysoplexos is een pleyn figuer ende recht onder in dat dicht geset aldus Item spera is een figuer die 70150[regelnummer] ront gheformeert is dye in allen delen euen dicht is aldus Item embet isGa naar eindnoot70151 een proper dichte figuer die welke in- der lengden inder hoechten ende inder breetheit ghehouden of onthouden wert 70155[regelnummer] ende in dat dichte aldus Item thy-Ga naar eindnoot70155 lindrus is een viercante figuer hebbe-Ga naar eindnoot70156 de bouen een half cirkel aldus Item conus is een figuer die beneden breet is ende gaet enghe op aldus Item pi- 70160[regelnummer] ramis is een figuer die in eenre manie- ren van viere vanden breden int scarpe opgaet aldus Item dese lerynghe bruyct den eersten bruyct welc deel gheen en is onder alle gadere die ghemeten 70165[regelnummer] moghen werden ende is dat minfe naeGa naar eindnoot70165 den meten te spreken of tminste datmen meten mach ende nochtans ist dat alre meest nader moghentheyt te spreken want het is ymmer tbegin alre linien van wel- 70170[regelnummer] ken beghin alle linien beghinnen ende voert gaen ende inden welken alle din- ghen gheeyndt werden Inden anderen ghebruuct dese leringe eenre linien dye een rechte lancheit is sonder breetheit
[Folio 453r]
70175[regelnummer] des gheliken vanden gheliken leyt in horen puncten want aen den punct be- ghint si ende inden punct wordt si ghe- eindt ende dat superficies dat is tpley- ne bouen is een breetheit sonder leng- 70180[regelnummer] de Item die dickicheit heeft drierhan- de metinghe als breet lang ende diepe of hoech ende wt desen drien metinge is alle lichaem ghemaect als wten lan- ghen vten breden ende vten diepen ende 70185[regelnummer] wt desen drien heeft alle lichamelike sub- stanci ghewicht ghetal ende maet want du moechste naeder consten des metens tmiddel vander geometrien vinden want wanneer sijn eynden ghemultipliceert 70190[regelnummer] syn so doen si also veel als die middelen dye ghedubbelleert sijn als in desen exem- pel vi. ende xij. ghemultipliceert maken tseuentich weruen dispondius ende die middelen viij. ende ix. gemultipliceert 70195[regelnummer] maken also veel als ysidorus seit libro duode- cimo Item circulus is een linie vanden punct totten punct biden centrum mit gheliken spacien omgheleit Item circu- lus is die alre simpelste figuer ende die 70200[regelnummer] begripenste die nerghent hoeke en he- uet tot geenre zijden buten op gevuert ende binnen ghehoelt ten lope seer be- quamelick ende ter omweindinge wes circumferenci alte verre is van sinen punc- 70205[regelnummer] talighen center dat is recht midzen en- de het is onder allen figuren die volmaect- ste ende loept alle figuren die figuerlic sijn al omme ende houdt alle dingen mit machten binnen hem ende van nyemant 70210[regelnummer] buten hem dan van hoer seluen is dye fi- guer onthouden. alst openbaert inden cirkel des hemels die alle dinghen om- gaet ende hi en wert niet omghegangen ende onthout alle dinghen ende en wort 70215[regelnummer] van enighen anderen dinghen van bu- ten niet onthouden waer af dat ysidorus seyt ghelikerwijs dat alle ghetal binnen thienen is also binnen den cirkel alre fi- guren wordt die ommeganck aldus beslo- 70220[regelnummer] ten ende op dat ick mit corten woer- den spreken mach soe volghen alle din- ghen wonderliken zeer dye volmaect- heit des cirkels ende dye circularighe reden mit eenrehande natuerliker na vol- 70225[regelnummer] ghinghe want die hemel wil ende be- gheert een circularighe form dat is een ronde form ende den loepe der planeten ende die hemelen werden ront wederom- me ghebuucht in hem seluen ende also 70230[regelnummer] werden die lopen der sterren der iaren ende der maenden ende die twiuelinge der menigherhande tiden ghesien van hem seluen beghinnen ende in hem sel- uen beginnen ende in hem seluen steeds 70235[regelnummer] weder comen ende also werken ende li- den die elementen onderlinghe ende schi- nen after te bliuen ouermits corrupcien die comen weder ouermits winninghe ende also die stedighe ebbinge ende vloy- 70240[regelnummer] inghe vander zee ebben ende vloyen ende als si af laten soe beghinne si weder ende alsoe die bomen die vruchten ende dye zade die daer af ghenomen sijn gaen van hem seluen wt ende keren in hem seluen 70245[regelnummer] weder ende also die hemelsche gheesten gaen wt van gode ouermits sceppinge ende si werden in god beroert ouermits begheerten ende daer om werden si wt gheseynt bi werkinghe ende keren we- 70250[regelnummer] der tot gode ouermits werkinghe der gracien also is die redelike ziele van aris- totiles ghecompareert den cirkel ouer- mits hore volcomenheit ende begripelic- heit Item dye cirkel is alre meest van
[Folio 453v]
70255[regelnummer] allen figuren dye ghelike ommeganghen hebben ende daer om heeft alle die we- relt een ronde form die daer toe ghsca-Ga naar eindnoot70257 pen is datten die ziele gripen sal ouer- mits den verstande Onse here god die 70260[regelnummer] maker is alre dinghen wordt inden cir- kel beteykent want als themer seyt mo- nos wan monaden ende wederbuecht sijn min in hem want dye vader wint ende wan van ewicheyden die soen ende ouermits 70265[regelnummer] den soen ademde hi den heyligen geest die een knoep is van beyden want god die vader verstaet hem volcomelick van ewen ende al verstaende mynt hy hem seluen volcomelic welke min ouer haer 70270[regelnummer] seluen tot enen anderen dinghe niet en strect Mer billiker om dat verstant te ver- staen dat is totten vader ende totten soen vanden welken dye min coemt weder- buucht in hem seluen ter manieren van 70275[regelnummer] enen cirkel want het is die selue god ende vader die verstandelick is inden wesen ende al verstande den soen winnende en- de die soen ghewonnen vanden vader ende dat verstant ende die min voertgaen- 70280[regelnummer] de vanden vader ouermits den soen en- de die heilighe gheest is hem weder om bueghende in hem beiden wten welken openbaren mach dat volcomenheyt is inden godliken personen want die me- 70285[regelnummer] nichuoudicheit en gaet dye ghetal der drieuoudicheit niet bouen ende daer om die ander philosoef was gevraecht wat god was ende hy antwoerde aldus god is een verstandelic cirkel wes centrum 70290[regelnummer] ouer al is ende circumferenci nerghent wten welken openbaert dat dye reden des cirkels verlicht in elken creatuer TRiangulus is een figuer hebben-Ga naar eindnoot70293 de drie hoeken dye ghelijc sijn den 70295[regelnummer] tween rechten ende wat die rechte hoe- ke is dar sal anderswaert gheleert wer-Ga naar eindnoot70296 den Item die groylike ziele die iij. mo- ghentheden in haer heeft als die win- nende die voedende ende die vermeer- 70300[regelnummer] rende wort den triangulo dye eerste is van alle den figuren in geometrie ghe- compareert dat is ghelikent want dye groylike macht is die eerst van allen zie- len ende heeft in hoer ghetal van drien 70305[regelnummer] der machten Item triangulus is dye eer- ste onder die hoekighe formen want dye dichte heeft die lancheit ende die breet- heit ende daer om alle figuer hebbende veel hoeken als tetragonus die vierhoect 70310[regelnummer] is ende pentagonus etcetera besluut in hem so menigen triangulos also menich linie vanden enen hoeke totten anderen ge- toghen werden alst openbaert in quadran- gulo die twee triangulos heeft als of- 70315[regelnummer] men vanden enen hoeke totten anderen die daer teghen staet een linie toge als hier ende vanden anderen hoeke een ander linie daer teghen ghehaelt wor- de sal vier triangulos houden als hier 70320[regelnummer] ende alsoe in allen anderen figuren ende deylen alsoe menighen triangulum als dye figner hoeken hoeken heeft alsGa naar eindnoot70322 een quadrangulus als die geleit is mit vier linien so hout hi vier triangulos ende 70325[regelnummer] pentagonus viue ende exagonus ses en- de eptagonus vij. ende also vanden an- deren als boecius seit libro ij. arismetrice capitulo viij. ende die drie hoecte figuer alsoe bi- den hoeken ghetoghen in anderen figu- 70330[regelnummer] ren en wert niet geresolueert dan in hoer seluen. ende wordt in drien triangulos ghedeilt alst hier openbaert ende al- leyncsken dese figuer is een beghin der breetheden als die andere ouerste slech-
[Folio 454r]
70335[regelnummer] ticheyden in dese figuer gheresolueert werden ende dese en is ghene beghinsel derende noch en heeft beghin gheno- men van andere breetheit ende wort in hoer seluen ontbonden als die selue daer 70340[regelnummer] seyt Item men mach gheen hoekelike figuer ghedencken si en heeft enen op- ganc ende een beghinne van tryangu- lo want triangulus ist beghin ende eerste element alre formen ende figuren ende 70345[regelnummer] dat openbaert inden ghetalen want tge- tal van vieren coemt wten ghetale van drien dat een triangulus is of een trigo- nus ende wt enen die ghewonnen wort mit machten want enicheyt heeft dese 70350[regelnummer] digniteitscip die moeder is alre getalen dat si in hoer die craft behout niet alleen inder daet mer inder machten alre ghe- talen die van hoer comen als die selue boecius seit libro secundo capittulo deci- 70355[regelnummer] mo octauo ende also penthagonus co- met wt den ghetale van vier dye op hem gheset is ende opter enicheyt die de ste- de van trangulus vervult ende also mach-Ga naar eindnoot70358 ment tonen van alle den anderen dyemen 70360[regelnummer] tellen mach. want een yghelick ghetal wordt atloes ghewonnen wt eenre drie-Ga naar eindnoot70361 hoecter figueren als boecius daer inden terminis openbaerlic determineert set- tende exempel in tetragonis pentago- 70365[regelnummer] nis exagonis eptagonis ende in veel an- deren Item die driehoecte figuer heeft anders wat sonderlingher proprietey- ten want alle ander figuer mach hoer een fondament wesen ende wt dien fon- 70370[regelnummer] dament wesen ende wt den fondomenteGa naar eindnoot70370 alsoe daer onder gheset mach op staen of risen een driehoecte figuer want alle andere figure gaet scarp op die in hoerGa naar eindnoot70373 houdende is een drie hoecte forme en- 70375[regelnummer] de hout oeck in hoer alsoe menighe tri- angulos als dat fondament in hem sel- uen slechte hoecken houdt als aldus Is dat zake dat quadrangulus gheset wort voer een fondament soe mach altoes op 70380[regelnummer] risen een scarpen figuer ende houdt in hem alsoe menighen triangel als tetra- gonus menighe huecken heeft alst open- baert in deser selfder figuren ende ist fon- dament pentagona. dye triangularis 70385[regelnummer] scarp op clymmende mach oec hoeken beteykenen opt fondament \| alst open- baert inder vierigher scarper figueren die welke gheset is opt fondament van vijf hoeken alst oeck is opt fondament 70390[regelnummer] van ses hoeken mach een vlammingeGa naar eindnoot70390 scarpe figuer op risen houdende open- baerlick ses triangulos ende alsoe oeck vanden anderen figuren. Ende dye fi- guer vanden triangulus mach een seer 70395[regelnummer] scarpe vlamminghe fondament wesen als die selue seyt ende in dien scarpen tri- anghel mach wel een drieuoudich trian- gulus geuonden werden nae drie hoe- ken alst hier openbaert Item die god- 70400[regelnummer] like disposicie schijnt wonderlike dingen te doen in allen dinghen mer alre meest inden ghetalen ende oeck inden figuren alsoe wel oec inder tellinghe. als inder metinghe Ieem nv wil hi rusten van de-Ga naar eindnoot70404 70405[regelnummer] sen om der zwaricheit wille ende omme die oneyndelike menigherhandicheit wil- le der figuren want die merkinghe der singulaerre dinghen gheuen zeer gro- te nvtscap der leringhe van theologien 70410[regelnummer] alst openbaert in die figuer quadrangu- lus die onder den figuren ende ghetalen die seer vaste is onderscheiden mit ghe-
[Folio 454v]
liken zijden beteykenende die leringhe der ewangelien die tot vier hoeken vander 70415[regelnummer] werelt een onberuerlike waerheit hout die vast is ende stedich als beda seyt o- uer genesi Item die hoeken van veel fi- guren is een ghemeyn subiect want al- le die vorrscreuen figuren werden ghe-Ga naar eindnoot70419 70420[regelnummer] eyndt onder die diuersiteitscap der hoe- ken Item die hoeken van tween linien is een verwisselende mede rakinghe ende die hoeke wert verwandelt nader ma- nieren dat si malkanderen raken. want nv 70425[regelnummer] gaet die hoeke recht nv crom nv weder- buecht nv scarp nv plomp Item groete virtuut steect inden rechten triangulen want in hem is alle virtuut die inden ly- nien is die totten hoeke lopen ende wordt 70430[regelnummer] ghestarct om den toe lope ende om die rakinghe vanden linien alst openbaert inden oghe dat alle dingen begrijpt onder den hoeke want die radien dye recht wt co- men vanden dinghen datter ghesien is 70435[regelnummer] maken een scarpicheit wes scarp inder pupillen een fondament is inden dingen datter ghesien is ende die radien wer- den in ghehoect inden center vanden pu- pillen ende ouermits dien scarpen hoe- 70440[regelnummer] ke wertet ghesicht geformeert ende hy seyt in tvijfte boeke vander materien der oghen dat die delen alsoe deen teghen gheseit dander ende van malkanderen ghescey-Ga naar eindnoot70443 den vergaderen inden hoeken ende wer- 70445[regelnummer] den te samen in een gheeindt Item lut- tel dinghen sijn hier in exempelen ghe- set vander naturen der figuren ende der hoeken vp dat wi weten sullen dinghen die te bekennen sijn want die reden van 70450[regelnummer] dien is noot tot menigherhande sacra- menten der heiliger scriften want si sijn veel verborghen onder ghelikenis der figuren ende der ghetalen want gheli- kerwijs dat een cirkel beteykent die re- 70455[regelnummer] delike ziele ende triangulus die groyli- ke ziele alsoe beteykent quadrangulus die gevuelike ziele want gelikerwijs dat quadrangulus mit eenre linien gheleyt vanden enen hoeke totten anderen die 70460[regelnummer] daer teghen staet twe triangulus hout also heeft die geuoelike ziele die groy- lic is sonder drie mogentheiden een om- gripende virtuut ende een begheerlike ende een toernichlike virtuut want dye 70465[regelnummer] geuoelike ziele is groylic mer niet ver- keert weder om ende also vanden ande- ren figuren werden diueerse heymellkeGa naar eindnoot70467 ende gheestelike reden wt ghetoghen ende die gheestelike dinghen werden den 70470[regelnummer] lichameliken dinghen toe gheuoecht ENde onder desen figuren werdenGa naar eindnoot70471 reden der maten ende der gewich- ten begrepen Item ysidorus seyt libro decimo sexto int lestte capittel sonder een 70475[regelnummer] dat die mate die hy mensura noemt in la- tijn is een dinck dat mit sinen tijde om- screuen is ende dat is anters des lich-Ga naar eindnoot70477 aems of des tijts of der spacien die een stat heeft die mate des lichaems als der 70480[regelnummer] menschen of des houts ende der ander lichameliker dinghen is lengde want alle lichaem heeft sijn proper metinghe en- de mate als een scepel een emmer een kan een spijnt ende deser gheliken Item dye 70485[regelnummer] minste mate dat is een deel vanden le- pelen twelc een half dragma is wegen- de ix. siliquas dat sijn zade of coornen ende als die ghedriuoudicht is so maect si een wicht die men concula heit want concu- 70490[regelnummer] la dat is een dragme ende een half clacus houdt thien dragmen ende doetmen daer
[Folio 455r]
viue toe so heitet oxifalus \| acceptabu- lus hout xij. dragmen Cocula hout vi. toghen Enna begrijpt een pont ende alst 70495[regelnummer] ghedubbelt ls so houtet sextarium ItemGa naar eindnoot70495 sextarius is een maet van tween linien ende als die op ghnomen sijn so heyt-Ga naar eindnoot70497 ment bilibris \| assumptus inden griecx- en sermoen wert cenix gheheiten ende 70500[regelnummer] dat vijfweruen gheuouden maket go- mor of adyate maect sextum congrarium nam coniugacius viauetitur sextarijs van- den welken sextarius den name gheno- men heeft Congium heeft den naem van 70505[regelnummer] crescendo dat is van meerren waer af dat pecunia dat ouermits weldaet gheghe- uen is \| is congrarium gheheiten ende een yghelijc ghebieder of heer die dye gonst des volcx begherende was werp 70510[regelnummer] der maten wat toe. op dat si te mylder schinen souden Item congrarium is spe- cialiken een mate der vuchter dinghen als van wijn van honich ende van olye ende deser gheliken wes dinck ende na- 70515[regelnummer] me te gader wij vanden romeynen also gheheiten vinden Metrea is een mate van allen natten dynghen Modius is een mate van xliiij. ponden ende van xxij. sextarien ende daer om ist een ghelike- 70520[regelnummer] nisse goods ende een figuer alre goeder werken god maecte xxij. werken binnen den werken der vij. daghen want inden eersten dage maecte god vij. als die on- gheformde natuer die enghelen tlicht 70525[regelnummer] of tfuer die ouerste hemelen twater die aerde ende die lucht \| des anderen da- ghes makede hi tfirmament alleen des dorden daghes iiij. als die zeen die za- den die pryelen ende dye bomen des vier- 70530[regelnummer] den daghes maecte hi drie dinghen als son maen ende sterren des vijften dages maecte hi drie als visschen crupende die- ren ende voghelen des sesten daghes maecte hi vier dinghen als beesten quic- 70535[regelnummer] ke ende ghewormte der aerden ende den menschen ende xxij. gheslachten der din- ghen sijn ghemaect in ses daghen ende xxij. gheslachten sijn van adam tot ia- cob toe wt wes zade quam alle tgeslacht 70540[regelnummer] van ysrahel ende daer sijn xxij. boeken vanden ouden testament ende xxij. ele- menten van letteren inden welken ghe- gheuen wort alle die leringhe der heyli- gher scriften daer om in deser ghelike- 70545[regelnummer] nissen hout modius die mate van xxij. sex- tarien naeder wtsettinge v moyses ItemGa naar eindnoot70546 statum is een gheslacht vander maten nader manieren der prouincien van pa- lestina ende begrijpt anderhalf mudde 70550[regelnummer] ende die name is wten ebreuschen ge- nomen nochtans wert satum onderwi-Ga naar eindnoot70551 len ghenomen voer een mate van xx. sex- tarie als die selue seyt Bathus is een ma- te begripende vijftich sextarien ende men 70555[regelnummer] mach mit deser maten natte dingen me- ten ende droge. Amphora is een maet daermen wijn ende coorn mede meet en- de hout iuust drie ytaliaensche muddeuGa naar eindnoot70558 Chados is oec geheiten een mate hou- 70560[regelnummer] denden iij. emmeren dat hy hyer vrnas heit vrna is hyer in onsen duutsche een emer gheheyten int ghemeyn mer hy settet hier voer een mate die een quar- troen houdt Arcaba is oec een mate van 70565[regelnummer] tweendetseuentich sextarien ghemaect ende is also gheheiten om die lxxij. ton- ghen des volcx dat dye werelt vervult heeft Gomor is een mate van xl. mud- den als ysidorus seyt of het is een ma- 70570[regelnummer] te van vyer mudden als dye gloze seyt ouer exodi capittulo xvi. Choros is een
[Folio 455v]
mate van dertich mudden ende is also veel als een kemel draghen mach hyer toe heuet ysidorus gheseyt libro deci- 70575[regelnummer] mosexto het sijn veel ander gheslachten van maten der welker namen nyet sonder groten sacrament der heiligher scriften sijn inghesayt by ordinancien want elck vaetken daer men dinghen in houwen 70580[regelnummer] mach dat is onder den name der maten ghehouden alst openbaert in menigher- hande exempelen Item acceptabulum is een vaetken daermen wine in proeuen sal die men tot goods dienst oerbaren sal 70585[regelnummer] of hi ghoet of quaet is Ampulla dat is een cleyn vaetken daer men natticheyt in doet ende heit int ghemeyn een am- pulle Alabastrum is een busse daermen zalue in doet ende heeft den name nae 70590[regelnummer] den steen ende men macher die selue al- te langhe in houden onverderft als hy bouen seyt inden traectaet vanden ghe- steinten Archa dat is een besloten vaet- ken daermen dinghen in doet die men 70595[regelnummer] niet besien en wil hebben als een coffe- ren daer coemt archanum af dat is hey- melic Bacha is een mate die ten wyne dient Calix is een mate van hout gema- ket mit bandekens ghebonden ende is 70600[regelnummer] een beker geheiten Cathinum is een aerden vat daermen spize of dranck in doet Ca- cabus dat is properlic geseit een vat daer- men in coect als nv vleysch nv visch en- de nv eyeren ende deser ghelijc ende men 70605[regelnummer] heyt alsulken vat oec cocula Cadus dat is een cleyn cupen houdende drie mud- den Calachus dat is een corf van ban- den ghemaect daermen wijndruuen in haelt. ende vighen Crybrum dat is een 70610[regelnummer] ront vat hebbende inden boedem veel cleynre gaten ende men heytet een zee- ue daermen tcoorn doer zuuert Cista dat is een cleyn kistken dat van hout of van banden ghemacet is. ende daer af coemt 70615[regelnummer] cistula datmen een doze heyt of dies ge- lijcs Cophinus dat is een vat van hou- ten banden ghemaect dreck asschen en- de ander vulnissen mede wt te draghen Cymbia sijn gheslachten van drancken 70620[regelnummer] ende inden eynden langwerpelt. ende midzen breet als die buuck vanden sca- pe Coclear is een instrument of een vat dat ghepunt is nader grootheit vanden monde daermen natte dyngen mede ten 70625[regelnummer] monde vuert Discus is een vat daermen wt eet ist warmoes ist vleysch of vissche et cetera Dolium dat is een hol vat dat van veel borderen te samen verghdertGa naar eindnoot70628 is myt consten Emicadyum is een olye 70630[regelnummer] vat ende houdt een half cadus Cadus is voer geseit Enephorum is een clein vaetken dat wint hout want eno dat is wijnGa naar eindnoot70632 daer af coemt enuscis dat is een vaetken daermen dranck in houdt van enen to- 70635[regelnummer] ghe Fyala dat is een vlessche van glazen die beneden wijt is. ende bouen enghe daermen den wijn in onderkennen mach bider verwen Phylasterium dat is een cleyn glazen of cristallen vat daermen 70640[regelnummer] die reliquien der heiligen in houdt phy- lasterium mach oeck wel een huyt wesen daer dye ioden haer wytte in schreuen op dat si religioser soude schijnen te we- sen Fiscus dat is een openbaer sack en- 70645[regelnummer] de is een sacke. daermen sonderlinghe tfcat gelt in vergadert datmen gheeftGa naar eindnoot70646 den coninghen daer af oec ghescreuen staet. dat cristus nyet en nam dat nam Fiscus dat is desee seluen sack FyscellaGa naar eindnoot70649 70650[regelnummer] is een zeer cleynen vaetken van banden ghemaect ter manieren van bykoruen
[Folio 456r]
mit lijm of mit peck besmeert als tvat was daer moyses in geset wert int wa- ter of inder zee ganata is een ghehoel- 70655[regelnummer] de scuttel dye diep is als een cop ende is gheseyt van ganata voer canata dat is ghehuelt ende daer is een g. gheset voer een c. als ysidorns seyt Gasophi-Ga naar eindnoot70658 lacium is een vat daermen tghelt van- 70660[regelnummer] den tempel in gadert want phylaxe in griex dat is verwaren in duutsche ydri-Ga naar eindnoot70661 als een vaetken daer men water in ha- let dat is een bornkan want ydor in griex is water in duutsch Canistrnm dat is eenGa naar eindnoot70664 70665[regelnummer] vat van theenen of van rieden ghema- ket daermen fruyt als appelen peren ende noten in draecht dat wy peenre heyten ende het mach oec wel carcistum heyten dat van witten bandekens gemaect is 70670[regelnummer] lampas is een glazen vat dun \| subtijle ende brekelick slecht ende doerschinich bouen wat bredachtich ront ende open daermen olie in ghieten mach \| ende be- neden enghe daer een leenment in han- 70675[regelnummer] ghen mach ende ontstekense mit vyere inden tempel ende anderswaert ende al- le vaetken dat bouen lichtende is mach een lamp heiten als hugo seit soeket bo- uen libro decimoquinto vanden metal- 70680[regelnummer] len int capittel vanden glazen Lucerna dat is een vaetken daermen een kaers in huudt ende men maket van glaze of van doerschinende hoern of van anderen dinghen daer die kaers voer den windt 70685[regelnummer] beschermt staet ende daer is lucius dat is dye leenment vander kaers ende daer coemt lncerna af ende nyet van lux lu-Ga naar eindnoot70687 cis dat is een lycht ende sommige seg- ghen licinus of ligmus of ligmen Lagena 70690[regelnummer] dat is een wijn vaetken daermen dage- lix wijn in haelt ende is een vlesche ende men heytse oec barillus of costrellus ende na dien dat die vlessche bynnen goet of quaet is van luchten daer na wert die wy- 70695[regelnummer] ne van smake ende men maect alte goede vlesschen van enen houte datmen thama- riscus heit daer die wine enen smake af neemt ende die wine is oec goet gedronc- ken teghen die bestopte leuer of milten 70700[regelnummer] om te scheiden die water balghe ende die hartheyt als constantinus seit Laua-Ga naar eindnoot70701 torinm of labrum dat is een lode of een co- peren water vat mit pipen ende mit con- duten daermen hantwater wt neemt Len- 70705[regelnummer] ticula is een oly vaetken daer dat heili- ghe olyzel in is ende is van coper of van ziluer ghemaect daer plachmen die co- ninghen ende die priesters mede te be- striken als ysidorus seyt Lebes dat is een 70710[regelnummer] vat daermen vleysch in coect ende wort dicwijl zwart vander stedygher kokin- ghe ende daer om moeten dicwile ghe- wreuen ende gezuuert wesen ende dye spise wert dicwile verderft in alsulken va- 70715[regelnummer] ten om des quaets copers wil ten si dat si rasch wt ghetoghen wert Loculus dat is een vat of een budel daermen heyme- lick ghelt in leyt datmen op leggen wil een wijl tijts ende sommige heytent bur- 70720[regelnummer] silla of marsubium als ysidorus seyt ende is in duutsche een bigordel Mulgarium dat is een vat daermen in melket als ysi- dorus seyt Moelea is een scotel die groot ende diep is ende is also ghenoemt van- 70725[regelnummer] der rondicheit want alle ronde dinghen heyten in griecx melas Nola dat is een cleyn clocsken dat wy een schel heyten ende heeft den name van nola der stadt in campanien daer si eerst geuonden werdt 70730[regelnummer] ende mach oec een bel heyten dat den voghelen aen den voeten ghehanghen
[Folio 456v]
werdt ende dye honden aen den hals Olla dat is een pot daer men water ende alle dinghen in siedet ende het heyt bulla dye 70735[regelnummer] brubbelen die vanden ziden op lopen ende wazemen en wech aleynsken mitter luch- ten parapsis dat is een viercant nap mit vier siden pathena dat is een vlack vaet- ken daer luttel in mach ende is ront ende 70740[regelnummer] mach een patheen wesen die men op die kelc leit Item pathera is een gheslacht van eenre vlesschen daermen wt drinct petulum heeft den naem van potare ende het is dranc ist wijn ist bier of het mach 70745[regelnummer] een vat wesen daermen wt drinct so waer dattet af ghemaect is patella is een o- pen vat ende vlacker dan een pot ende mach een pan heyten ende men maectse van yser of van coper of van aerden ende is 70750[regelnummer] tot veel dinghen nvt peluis dat is een becken daermen handen of voeten in dwaet mit water pix is een vaetken van buxus dat is van busbomen hout ghemaect ende dat wi buxus heiten dat heyten die griec- 70755[regelnummer] ken pixis ende is in duutschen een doze ende men mactse oec van yuorien been van goude van siluer ende van menigen dinghen zalue ende electuarien in te doen ende veel ander dinghen Quisquilarium 70760[regelnummer] is een vaetken daermen zemelen in ga- dert ende mach een zemelkist heiten sarta- go heeft den naem vander barstinge des gheluuts want men pleechter olye in te barnnen ende is een gheslachte van pan- 70765[regelnummer] nen daer men boter olye of ander vet- ticheyt in doet alsmen een hoen of een harst braet daermense wt droept als si daer onder gheset is datter tvet weder in vallen sal alsmen thoen begoten he- 70770[regelnummer] uet ende is in duutsche ghenoemt een ganzepan siphon dat is een vat daer om also genoemt dattet al blazende water wt stortet ende aldusdanige vaten heb- ben si oestwaert want als erghent enen 70775[regelnummer] brant is soe lopen si mit desen vaten vol waters ghevult ende lesschen den brant daer mede ende si besprenkelen die vloe- ren daer mede als si die veghen willen voer dat stuuen als ysidorus seyt Rapa- 70780[regelnummer] torium is een vaetken daer men die ra- pen in ontfaet als si wter aerden gegra- uen werden ende men machse daer oec in zieden ende coken ende die selue Sci- phus dat is een vaetken van houte van 70785[regelnummer] coper van ziluer of van glaze ghemaect dat wy mitter hant op heffen ende drinc- ken daer wt als ysidorus seyt Situla is gheseyt van sitis dat is dorst daer omme dattet alte bequaem is dyen zeer dorst 70790[regelnummer] wt te drincken Sitarchia is een sack die die luden mede draghen als si wande- ren daer si hoer spise ende linnen cleder in steken mogen Sporta is een vat daer- men tbroet in haelt ende is een mande 70795[regelnummer] Scutella is gheseyt van scutum dat is in duutsch gheseyt een bokelaer. want een scotel is gemaect als een bokelaer nader rondicheit als ysidorus seit Scri- ninum dat is een cleyn kistgen of een screyn- 70800[regelnummer] ken. dat mit yseren banden of mit leder ouer ghetoghen is daermen huusraet ende ghelt in pleecht te sluten. Salinum dat is een vat daermen sout in doet Tri- filis is alle vaten dat drye voeten heeft 70805[regelnummer] Thuribulum is een coperen of een silue- ren vat dat beneden dicht is daer men colen in leghgen mach die leuende sijn ende heeftGa naar eindnoot70807 bouen een decsel dat al vol gateren is daer die lucht wt trecken mach ende in dien colen 70810[regelnummer] werptmen wierock ende daer suffumi- geertmen die outaren mede ende dat sacra-
[Folio 457r]
ment te hoechtiden Ventilabrum is een instrument daermen tkaf mede vanden coern scheydet dat tlichste is dat dat ver-Ga naar eindnoot70814 70815[regelnummer] drijftet ende tzwaerste blijft legghen. Vter is een wijnvat van leder ghema- ket ende is hoghe mit consten ghemaect ende is gheseyt van vterus dat is een bu- ke wanttet vat is ghebuuct als ysidorus 70820[regelnummer] seyt. Vrna dat is een born kan dat is bo- uen gheseyt. Vrceolus is een vaetken daermen somtijts born in ghyet ende somtijts wijn soe watmen wille. Ende nochtans ist properlick dat vat daermen 70825[regelnummer] twater in set daermen die drinckpotten in spoelt ter heren tafelen Item noch zijn daer menigherhande gheslachten van vaten die inder heyliger scriften wer- den gheroert om veel ghelijckenissen 70830[regelnummer] willen in te verstaen. Met hier isser thansGa naar eindnoot70830 ghenoech gheset daermen exempelen wt nemen mach. Item noch zijn daer meer maten vander spacien die steden beslaen daer ysidorus af vertelt in de- 70835[regelnummer] ser manieren. MEnsura dat is een mate in duyt-Ga naar eindnoot70836 sche ende is soe wes gheeyndet werdt mit ghewichten. mit begrypen. mit lancgheden mit breetheden mit hoech- 70840[regelnummer] heden ende mit moede. waer af dat on- se meerrers alle die werelt daer mede ghemeten hebben Ende die deylen heb- ben si ghemeten in prouincien. ende die strouincien in conincriken Welcke coninc-Ga naar eindnoot70844 70845[regelnummer] riken si maten in steden. ende die steden in lantschappen. ende die voert in acke- ren. ende die voert in morghen landes ende alsoe vast voert in passien in graden in cubitus in voeten in vncieu ende heb-Ga naar eindnoot70849 70850[regelnummer] bense alsoe alle ghedeylt ende ghescey- den alsoe dat si vanden meesten totten minsten toe niet onghedeylt ghelaten en hebben. Item digitus dat is tmin- ste deel der wilder maten Vnticia heeft 70855[regelnummer] drye digitos inder maten die palm he- uet vier vingheren inder maten die voeten xvi. die pas vijf voeten partica xi. passen ende x. voeten Ende alle dese voerscreuen ma- ten zijn inden lichaem als dye palm dye 70860[regelnummer] voeten etcetera Mer partica alleen wert ge- draghen ende is van x. voeten Item actus wordt gheheyten een mate inder breet- heyt van iiij. voeten ende inder lencgten C. ende xx. Clyma is een spaci van vier siden heb- 70865[regelnummer] bende in allen siden lx. voeten. Actus quadra- tus dat is die vierkante actus ende wordt ouer al gheeyndet mit C. ende xx. voeten Alsoe is die ghedubbelde actus vanden morghenen des landes ende dat van hem 70870[regelnummer] toe ghedaen is neemt hy den naem. ende actus vanden morghen is inden lengden van C. ende xl. voeten ende inder breeden C. ende xx. Item het zijn veel ander gheslach- ten van maten vanden welken men hier niet seg- 70875[regelnummer] ghen en sal als die selue seyt Mer hyer salmen verstaen dat dye acker dyemen sta- dialis heyt heeft C. ende xxv. passen. dat is vi. c. voeten ende xxv. Wes mate achte- weruen ghetelt maect miliarium dat is 70880[regelnummer] tghetal van dusenden die gemaect is van xxv. m. voeten als ysidorus seyt Item cen- tauria is een acker van cc. morghen die al- soe hyet van c. morghen vanden ouden Mer nae ghedubbeleert hyelt hij al- 70885[regelnummer] toes den eersten naem als ysidorus seyt libro xv. int laetste capittel sonder een vanden maten Ende die maten der weghen werden menichsins ghenoemt Want die latijn- sche heytent myliaria die grieken stadia 70890[regelnummer] die walschen leucas die van egipten sig- nes die van persien perasangas Ende
[Folio 457v]
dat en is gheen wonder want alle spacien werden ghehouden in haren properen ghe- talen ende maten als die selue seyt Want 70895[regelnummer] miliarium dat is een myle ende wort mit dusent passen gheeyndt want een myle hout desent passen ende vijf dusent voetenGa naar eindnoot70897 Leuca wordt gheeynt mit dusent ende vijfhondert passen Ende stadium dats 70900[regelnummer] een achtendeel van miliarium ende is ghe- maect van c. ende xv. passen. Men seyt dat hercules tbeghinsel van desen settede daer omme dat hy alsoe veel weechs lyep mit enen adem ende want hi nae also 70905[regelnummer] veel spacien doe rustede soe heyten si dat een stadium te wesen als ysidorus seyt Twelck c. ende xxv. voeten waren Via is een wech daer een waghen ghangen mach ende daer deen waghen den anderen te 70910[regelnummer] moete coemt dan wijcken mach Ende die een wech is openbaer ende ghetreden die ander is heymelic ende onghetreden Dese ghaet ter zeewaert die ander ter stat- waert die derde ten bossche waert also 70915[regelnummer] datter menigerhande weghen zijn. Ende zommige wegen zijn heerstraten die mit steen ghestraet zijn die recht wt ghaen ende zijn vreedsaem ende allen luden ghemeen daer gheen anxt noch wederstoet en val- 70920[regelnummer] let van moerdenaers of van rouers Mer die zidel weghen dat zijn onghetreden weghen daer der ghemeynre luden ghanc niet en leyt die grasich zijn ende aen bey- den siden mit bomen gheset Agger dats 70925[regelnummer] een dijck in duutsche ende is een verheffin- ge int middel van eenre straten van verga- derden steen of aerden die onderwilen opganc van water schut Iter dat is alle wech soe werwaert een mensch gaet voerwaert oft 70930[regelnummer] afterwaert of ter siden Itiner is een wech des langhen leuens Semita dat is een toe- pat der menschen Mer callis is een toepat der beesten Tramites dat zijn dwers- weghen die inden ackeren gaen. Diuersorium 70935[regelnummer] is een bughinghe der wegen als een wech die herwaert ende derwaert ghaet tot ve- le steden Diuerticulum dat is een wech die ter siden af ghaet Binium is tbegin wan tween weechsceydinghen vanden welkenGa naar eindnoot70939 70940[regelnummer] deen ghaet ter rechter hant ende dander ter lufter hant ende is een wech die dicwil anxstelic is voer die rouers ende daer pleghen oeck mede lichte wyuen te sit- ten want een mensche twyuelt dicwijle 70945[regelnummer] wat hant dat hy houden sal. Compita is een stede daer veel weghen in een ver- ghaderen als drye weechscheydinghe. vyerweechscheydinghe ende is sorchli- ken als bynium Ambitus is een om ganc 70950[regelnummer] derdehalf voet breet onder een ghe- buerte Orbita is een voetstap van enen rade der karren ende is also ghenoemt vander ronder figuren des raets dat den wech al druckende dyep maect Ac- 70955[regelnummer] tus is een stede daert quic pleech te wan- deren cleyne hoghe weechskens dye drayen ghens ende weder Vestigium is een teyken vanden voete inder aerden of int sant daer een mensche of een dyer 70960[regelnummer] gheghaen heeft ende is in duntsche eenGa naar eindnoot70960 voetschap. Item inden voetstappenGa naar eindnoot70961 der dyeren blijft een lucht daermen by kendt wat dyer datter ghelopen he- uet. Ende oeck kendtmen byden voet- 70965[regelnummer] stappen wat dyer datter gheweest he- uet anter haze of vos of wolf of deser ghelijcken. Mer die leeuwe want hij dit wel weet soe breect hy altoes sine voetstoppen mit sinen starte in zommi- 70970[regelnummer] ghen steden daer hy enighen anxt he- uet. Dese dinghen als vanden pro-
[Folio 458r]
prieteyten ende vanden onderscheyden der ma- ten is ghenoech gheseyt Ende die dingen die bouen gheseyt zijn die zijn ghenomen 70975[regelnummer] van ysidorus libro xv. int letste capittel MEn moet oeck weten dye ma-Ga naar eindnoot70976 nier vanden ghewichten gelijc datmen doet die manier der maten als ysidorus seyt Item die moghentheyt der 70980[regelnummer] naturen heeft alle lichamelijcke dinghen haer ghegheuen Item dat werckende beghinsel des ghewichtes is tweerhan- de als lichticheyt ende zwaricheyt. want lichticheyt in eenre subtijlre materien. 70985[regelnummer] ende dat subtyle ghaet opwaert noch en rust niet ten coemt op zijn stat ende also ist vyere dat en rust niet ten coemt bouen in sinen spera ende aldus doet zwarich- heyt weder omme dat ghaet altoes ne- 70990[regelnummer] derwaert noch en rust niet ten coemt tot sinen center Item alle open materi die subtijl is heeft tweerhande saken der lich- ticheyt Want alle sulcke delen der ma- terien want si subtijl zijn soe werden si van- 70995[regelnummer] den center beroert totter circonferenci- en noch si en rusten niet thent si die ra- ken Ende alsulcken materi is vol ghateren in wes deylen die vierighe cracht in gaet ende verteert die aerdighe delen ende maect 71000[regelnummer] alle tlichaem alsoe te lichter ende voertse opwaert Waer by dat hetten die meeste sake is der lichticheyt als coude die sa- ke is der zwaricheyt Ende hoe alle lichaem dichter ende vaster in een is hoe dattet 71005[regelnummer] zwaerder is. ende hoe dattet onpenre isGa naar eindnoot71005 hoe dattet lichter is. Ende die dinghen die nederghaen om der zwaricheyt wil- len die heyten wichtich ende die opwaert slaen die heyten licht. Item dat instru- 71010[regelnummer] ment daermen mede weecht wert me- nichsins gheheyten want men heytet tru- tina ende zijn schalen die effen ghelijc an beyden siden hanghen daermen hon- dert pont zwaers in weghen mach. ende 71015[regelnummer] daermen vluchs by mercken mach in welcker schalen meests ghewichts is. Of men heytse lances dat zijn schotelen vanden dunnen bleck ghemaect of van dunnen coper die effen zwaer weghen. 71020[regelnummer] Of men heytet die balcke daer die scha- len aen ghesnoert zijn. ende die tonghe die inden balck staet die soe naeuwe hoert heyt momentum statere ende oeck heyt mense statera van stando dats van staen 71025[regelnummer] Want die ghewichten ghelijck staen ende in die ene schale leytmen datter ghewe- ghen wort ende in die ander schale leit- men die ghewichten tieghen daermen by weten mach hoe veel dattet dinck we- 71030[regelnummer] ghet datter gheweghen werdt als ysidorus seyt Ende enen yghelijcken ghewicht is een zeker maniere mit properen namen bewy- set als ysidorus seyt. Calculus is dat mynste deel van enen ghewichte ende is 71035[regelnummer] dat vyerde deel van enen obulus dat is van enen hallinge ende weecht twe coern van ryse dyemen inden vasten eet. Sili- qua is dat twintichste deel van enen schel- lincg. Scrupulus weecht vi. siliquas ende 71040[regelnummer] die grieken heytent een dragma Drag- ma dat is dat achtende deel van eenre vnsen Denarius is gheset voer x. pen- ninghen van decem ende weecht xviij. si- liquas Solidus is daer om alsoe ghe- 71045[regelnummer] heyten want hem niet en schijnt te ghe- breken Sextula dat is alsoe veel als so- lidus daer om dattet mit tweweruen vi. vncien vervult wert ende die ghemengt heyt dit aureum solidum Wes derden 71050[regelnummer] deel si termissis heyten stater is een helft van enen vnssen. Item assis tminste inder
[Folio 458v]
ghewichten als vnitas is inden gheta- len als die glose seyt Quadrans weecht dat vierde deel van eender vnssen ende 71055[regelnummer] die hebreeuse heytent dodrans. Syclus is tvierde deel van eender vnsen ende dye helft van stater dat is een quartier van eender vnsen Item vncie houdt achte dragmen ende libra hout xij. vncien ende 71060[regelnummer] werdt ghetelt voer een gheslacht des volcomen ghewichts ende heeft also me-Ga naar eindnoot71061 nich vnse als daer menich maent inden iaer is: Ende is gheseyt libra als libera dat is vry want tpont hout alle die voerscreuen 71065[regelnummer] ghewichten in hem als ysidorus seyt. By- libris hout twee pont ende is een gedub- beleert pont Talentum dat is dat ouer- ste ghewicht onder die grieken ghenoemt Daer en is gheen ghewicht mynre dan 71070[regelnummer] calculus of assis ende daer en is gheen ge- wicht meerre dan talentum. Mer dit ge- wicht werdt onder tvolck verwandelt. want die romeyns segghen dat talentum is van lxxij. ponden ghelijckerwijs dat 71075[regelnummer] plaucus seyt dat twee talenta maken c. ende xliiij. pont. Item taleutum is drierhan-Ga naar eindnoot71076 de als tmynste tmiddel ende thoechste. Tminste is vijftich pont Tmiddel lxxij. pont Thoechste C. ende xx. pont. Hier toe 71080[regelnummer] heuet ysidorus gheseyt libro xviij. int capittel vanden ghewichten ende vander maten. GHelikerwijs dat die conste desGa naar eindnoot71082 tellens ende des metens der god- liker leringhan van theologien dyentGa naar eindnoot71084 71085[regelnummer] alsoe dyent der seluer leringhen der con- ste vanden sanghe Want die musike dyent den sacramenten der heyligher scriften in veel dinghen Want men seyt dat dye werelt gemaect is als inden rechten mid- 71090[regelnummer] del des hemels mit zueten sanghe ende ghelude dyemen daer horen soude als ysidorus seyt Ander meysters scriuen dat- tet niet en is. Item die musike beroert veel begheerten van sinnen want inden stry- 71095[regelnummer] de soe maken die pipen ende trompetten den luden moedich ende doense vechten sonder sorghe Sij doen die paerde dansen ende aen die vianden lopen. ende hoe dattet ghe- luut starcker is hoe die luden koender 71100[regelnummer] werden. ende meer moets gripen. ende aldus maect oeck die sancg den scipluden vro- lic dat hem gheen arbeyt en schaedt. Ende al waren die luden droue die zuetich- heyt van sanghe verblijtse weder als- 71105[regelnummer] men scrijft van dauid die saul verlossede vanden onzuueren gheest mit consten van sanghe. Item men loct die dyeren dye serpenten die voghelen ende die delphinen dat zijn visschen mitter musiken. Ende 71110[regelnummer] alsoe werden oeck die aderen die zenen ende die leden des lichaems te samen ge- uoecht ouermits die zueticheyt vanden sanghe als ysidorus seyt. Item het zijn drye deylen der musiken als armoni- 71115[regelnummer] ca richmica ende metrica Armonica is die ghene die onderscheyt thoghe ende tla- ghe inden gheluden nae der opheffin- ghe ende nae den nederuallen ende nae der ghelijcker verwandelinghe des ghelu- 71120[regelnummer] des ende der stemmen. Ende armonia is een zuete ouerdracht van veel sanghen voert comende mit betamelijcken delen in di- ueersen stemmen mit blasinghen ende sto- tinghen ende oeck mit gheluden. Want als 71125[regelnummer] ysidorus seyt dattet gheluut anter mit- ter stemmen ghemaect wordt als ouer- mits den kynnebacken of ouermits den blasen mitter pypen ende mitter bazunen of mitter herpen ende mit deser ghelijck 71130[regelnummer] Want alsmen dese slaet soe makense een gheluut want armonia wordt gheseyt
[Folio 459r]
van ad ende van monos in griex dat is een in duutsche Want alle die stemmen willen inden sangen tot eenre ouerdrach- 71135[regelnummer] ten vergaderen als hugucio seyt want in alre melodien willen veel stemmen ende ghelu- den wesen ende dese sullen eendrachtich we- sen want waer dat een stemme alleen is dat en saeft die oren niet als dye sancg 71140[regelnummer] vanden kockock Ende al ist datter deser stemmen veel is noch en ist gheen ghe- noecht Want si maken een hulinghe son- der ouerdracht Mer waer veel stemmen zijn ende dan die een dander wacht mit zue- 71145[regelnummer] ticheden daer is een ghematicheyt van sanghe dyemen simphonia heyt. Item ysidorus seyt dat simphonia is een ghe- tempertheyt van zueten sanghe concorde- rende inden zwaren ghelude als inden 71150[regelnummer] vallen ende inden scharpen gheluden als inden opghanghen Ende wanneer dese sinnen niet ouer een en dragen dat quetst dat ho- ren Mer als die ouerdracht der stem- men goet is soe wert die sancg euphonia 71155[regelnummer] gheheyten die welcke is een zueticheyt der stemmen Ende deser melodien is dya- phonia contrari want daer werdt een le- licke stemme schelende vander zueter. ende totter melodien dyemen armoniaca heyt 71160[regelnummer] behoren dyastenia dyosis tonus yperludi- us parodorius arsis thesis of een zue- te stemme of ghetempert gheluut Item dyascema is gheseyt een spacie der stem- men die gheuoecht is wt tween of wt 71165[regelnummer] dryen gheluden Dyosis of dyesis is een spacie ende een leydinghe die stemme te verwandelen vanden enen ghelude inden anderen Tonus is een scharpe voertbren- ghinghe der stemmen Item die onder- 71170[regelnummer] scheyt ende die groetheit van armonia is die ghene die inden accent der stem- men is Wes gheslachten die musikers deylden in xv. delen vanden welcken wert gheseyt die laetste yperludius als die 71175[regelnummer] scharpste ende parodorius is de zwaerste van hem allen als ysidorus seyt. Arsis is een vercoren stemme ende wort een be- ghin van sanghe Thesis is in griex een settinghe in duutsch ende dit is theyn- 71180[regelnummer] de als ysidorus seyt waer of dattet een gheluyt is dat recht wt ghaet ende tghe- luut voergaet den sanck want alle stem- me is geluyt ende niet weder omme want tgheluyt is een teghenworp des horens. 71185[regelnummer] want soe wes ouermits den horen verno- men werdt dat heytmen gheluyt als bre- kinghe der bomen wriuinge der stenen. ropinghe den voghelen loynge der dye-Ga naar eindnoot71188 ren die stemme der menschen slaghen 71190[regelnummer] der instrumenten van orghelen ende van anderen instrumenten Item vox dat is een stemme ende wordt properlic ghe- luyt geheyten dat gheuoert wordt van- den monde des dyers. Item die stem- 71195[regelnummer] me is alte dunnen lucht die ontsteken is voer mitter vouden vander tonghen ende daer is eenrehande beteykentlijc- ke stemme van naturen: als critinghe der voghelen ende zuchtinghe der siec- 71200[regelnummer] ken Ende daer is een ander beteykent- lijcke stemme als totten behaghen als dye stemme des menschen dye ghefor- meert is totten reden voert te brenghen Item die stemme is een voeringhe en- 71205[regelnummer] de oeck een wech des woerdes. noch dat woert dat inder herten ontfanghen is dat en mach van buyten nyet voert ghebrocht werden ten wert ouermits hulp der stemmen voert ghebracht waer 71210[regelnummer] af dat verstant eerst een woerdt inder ghedachten winnet twelck ten laetsten
[Folio 459v]
ouermits den stemme mitten monde voert bringhet ende meldt. Item die stemme die totten sanghe ghedisponeert is ende 71215[regelnummer] totten melodien heeft dese proprieteyten als ysidorus seyt: Item die zuete stem- men zijn subtijl dicke claer scharp ende doerschinich Item die subtijl stemmen zijn inden ghenen inden welcken die gheest 71220[regelnummer] niet starck en is als hi is inden ionghen kinderen ende inden wyuen ende inden anderen die gheen zenen hebben die niet groef starck ende dick en zijn. Want die subtijle coerden laten dunne ende subtijl stemmen ende 71225[regelnummer] tonen wt. Mer daer zijn dicke vette stem- men wanneer veel vanden gheest wt gaet als die stemme des speelres die dobbe- len Ende die claer stemmen zijn die ghene die schel zijn ende mit gheenre heescheyt 71230[regelnummer] ghemengt ende die scharpe zijn wanneer dat si zeer wit zijn perspicue dat zijn die doerschininghe stemmen die lanck verto-Ga naar eindnoot71232 ghen werden alsoe dat si steedts alle dye stat veruollen als die tutinghe vanden 71235[regelnummer] trompetten Die harde stemme is heesch ende wanneer datmense gheweldichlijcken wt laet als een donre ende als een gheluyt inden aenbeelden alsmen een hart yser slaet. Item een zerpe stemme is hees- 71240[regelnummer] sche ende die ghesceyfelt wert ouermits cleynen pulsen Item die stemme is blint die vlucshs wtghelaten is ende dan zwijchtGa naar eindnoot71242 ende niet voert en luyt alst is in aerden va- ten Mer die volcomen stemme is hoech 71245[regelnummer] zuet starck ende claer Si is hoech op dat si ghenoech inden hoghen wesen sal. Si is claer op dat si die oren veruollen sal. Si is starck op dat si niet beuen en sal of ghebreken dat is moede werden. Si is 71250[regelnummer] zuet op dat si dat horen niet veruaren en sal Mer bylicker dat si dye sinnen der gheenre diese horen sullen tot haer trec- ken sal. ende ghebreect van desen yet soe en is die stemme niet volcomen als ysi- 71255[regelnummer] dorus seyt. Item armonia die vanden instrumenten ghemaect is mit consten dyemen blaest slaet of fleyutet is meni-Ga naar eindnoot71257 gherhande als orghelen luyten psantori- en vedelen ghyteernen etcetera Mer organum 71260[regelnummer] is een ghemeyn naem alre vaten van mu- siken Nochtans int speciael soe is orga- num een instrument van veel pypen ghe- maect mit slotelen ende mit blaesbalghen. Ende dit instrument van musiken oer- 71265[regelnummer] baren die karcken thans inder tijt. als inder prosen sequencien ende inden ym- menen ende si versmaden die instrumenten der speel luden. TVba dat is een bazuun ende si pla-Ga naar eindnoot71269 71270[regelnummer] ghense wylen eer te oerbaren in- den strijden om die vianden mede te ver- varen ende die curoni vondense eerst. ende haer gheluyt maecte die ridders ende dye knechten koen te vechten. en- 71275[regelnummer] de noch huyden des daghes doet. Item si plaghen trompetten te oerba- ren in haren werschappen ende in haren feesten om tvolck daer mede te vergha- deren om gode lof ende eer te doen. en- 71280[regelnummer] de om vruechde ende blischap te maken Item het was den ioden gheboden dat si tuten souden mit heylighen bazunen inden striden ende dat si int beghynsel des nuwen lichtes blazen souden. en- 71285[regelnummer] de dat si tiaer der verghiffenissen alder sonden datmen annum iubileum heyt. boetschappen souden mitten trompet- ten ende dat si allen menschen blischap ende rust condighen souden. Item ysi- 71290[regelnummer] dorus seyt dat thuba properlick een in- strument is mede te stride te varen om
[Folio 460r]
mede teykenen te doen alsmen des vech- tens beghinnen soude alsmen die boden niet horen en mocht dyet kundighen sou- 71295[regelnummer] den om haerre cleynre stemmen wil. Tu- ba is een trompet ende is bynnen hol ende effen ende aent een eynde ten monde waert smal ende voert wtwaert gaende wyder ende wyder ende aen dat vterste eynde alre 71300[regelnummer] wijtste Ende dese trompet werdt op ende neder ghehouden wech ende weder om tgheluyt te meerre te maken Wes ghe- luut menigerhande is nv grof nv cleyn nae dyen datmen die vianden af ende aen 71305[regelnummer] ghaet of te samen roept BVccina is een blaespijp van hoernGa naar eindnoot71306 of van houte of van coper ghema- ket daermen wyleneer een teyken mede dede als die vianden quamen als ysidorus 71310[regelnummer] seyt Men placher die heyden mede te sa- men te roepen die int wilde woenden. want dit instrument plachmen slechs int wilde te besighen Item die ebreeusche plagen- se oeck te besighen inden kalenden inder 71315[regelnummer] ghedenckenis der verlossinge van ysaac daer een ghehoernt ram voer gheof- fert was inder offerhande als die glo- se seyt ouer genesi. TYbia is een instrument dat van her-Ga naar eindnoot71319 71320[regelnummer] ten ende hynden schenen altemael ghemaect is Daer af quam tybicen ende hiet die sanck van dyen schenen ende hugu- cius seyt dattet van enen ryede ghema- ket was ende hi seyt dat tybicen is een men- 71325[regelnummer] sche die daer op spelen kan ende men placht wylen eer te oerbaren als daer ye- mant ghestoruen was als die gloze seyt ouer matheum ix. daer hi seyt Doe hij dye tybicines hoerde dat waren dye 71330[regelnummer] speelluden. CAlamus is gheseyt van calandoGa naar eindnoot71331 ende is een ghemeyn naem van allen pipen Hier pleghen die iaghers mede te bla- sen want die herten horen ghaern haer ge- 71335[regelnummer] luut Ende als die herte ouermits pipin- ghe totten enen iagher ghelockt werdt vlucshs wordt hi vanden anderen iagherGa naar eindnoot71337 gheschoten Item tgheluut vander pijpen bedriecht die voghels als die voghela- 71340[regelnummer] re hem veynst mitten fluyten. Item die schapen hebben ghenoecht int fluyten. Item daer was een die pan heyt ende was god vanden herden die menigerhan- de sanck vizierde ende dese vant die fluytin- 71345[regelnummer] ghe alre eerst. Ende dat instrument van de- sen pipen heyt daer omme pandoris als ysidorus seyt Item die wakers pleghen- se noch te oerbaren die des nachts wa- ken op dat die te bedde zijn te bet rusten 71350[regelnummer] sullen etcetera SAmbucus is een gheslacht vanGa naar eindnoot71351 broesschen houte wes telgheren hol zijp ende slecht daer die tybie af ghe-Ga naar eindnoot71353 maect werden ende is eenrehande species 71355[regelnummer] als ysidorus seit. SYmphonia is een instrument vanGa naar eindnoot71356 musiken dat van enen hollen houte ghemaect is mit enen velle ouerdect in beyden siden inden welcken een zuet 71360[regelnummer] sanck van zwaren ende van scharpen gespeelt werdt als ysidorus seyt. Nochtans heyt sim- phonia een collaci ende een vergaderinghe van allen geluden gelijckerwijs dat een heel choer enen sanck singt etcetera als die gloze 71365[regelnummer] seyt ouer lucas xv. etcetera ARmonia richmica is een ludendeGa naar eindnoot71366 melodye van slaghen der zeenen ende van tintelinghe der metallen ende dese armonien dyenen menigerhande 71370[regelnummer] instrumenten als tympanum dat is een bonghe ende cymbalus lira herp psan-
[Folio 460v]
torie ende deser ghelijck. TYmbanum dat is velle of een lederGa naar eindnoot71373 mit enen houte ouertoghen aen 71375[regelnummer] beyden siden ende is een half deel van simpho- nia inder ghelijckenls van enen zeue en-Ga naar eindnoot71376 de wordt gheslaghen mit ghardekens. ende doetmen daer een pijpen toe soe ludet te zuetelijcker. 71380[regelnummer] CYthara is gheuonden van appolloGa naar eindnoot71380 na der waninghe der grieken ende is ghelijck der menscheliker borst daer om dat ghelikerwijs die stemme vter borsten is alsoe is die sanck vter herpen 71385[regelnummer] ende daer om is si alsoe gheheyten ende zom- mighe zijn viercant zommighe drye- cant ende is als veel coerden. die oude pla- ghen die herpe fidistula te heyten of fi- dix want haer snaren ouerdroghen wel. 71390[regelnummer] als die ghene die gheloue hadden. Item die herp hadde vij. snaren ende die een en luude niet als de ander ende daer om maecte si vol gheluut. of corda dat is een snaer ende mach gheseyt wesen van 71395[regelnummer] corde dats vanden hert want ghelijcker- wijs dat die pols dat is cloppinge inder herten alsoe is die snaer inder herpen. Dese vant mercurius eerst Dit seyt ysidorus Ende hoe dat die snaren droegher zijn ende 71400[regelnummer] meer wtgherect hoe dat si bat ludeu.Ga naar eindnoot71400 Item plectrnm heytet instrument daerGa naar eindnoot71401 die snaren mede ghetempert werden. ende oeck wtgherect. PSalterium is gheseyt van psallen-Ga naar eindnoot71404 71405[regelnummer] do dats van singhen daer om dat- tet den choer antwoert ende is een psanto- rie in duutsch ende is gheformt na eenre d. Die ebreeusche hebben een psalteri van x. snaren na den ghetale vanden x. gheboden. 71410[regelnummer] Men maect die beste snaren hier op van la- toen of van siluer. LYra is ghenoemt vander verwan-Ga naar eindnoot71412 delinghe der stemmen daer om dat si diueerse gheluden maect als ysidorus seyt 71415[regelnummer] Men seyt dat die lyer eerst van mercurius gheuonden was in deser manier Als doe die riuier nylus wtgaende was haer toe- paden doe liet si menigerhande dieren af- ter inden velde ende daer was oec een slec 71420[regelnummer] after ghebleuen die welcke als si verrot was ende vervuult ende haer zenen wtgherect bleuen waren binnen hol ende si worden van mercurius gheslaghen ende si ghauen ghe- luut ende na dyer ghedaenten maecte hi een 71425[regelnummer] lyer ende gafse orpheo die zeer naerstich hier in was Vanden welcken men seyt dat hij niet alleen den wilden beesten speelde mer oec den steenroetsen ende dyer gelijc Die musikers segghen oeck dat om der 71430[regelnummer] zueticheyt wil des sangs die lyer onder die sterren gheset is als ysidorus seyt CYmbala zijn zommighe instru-Ga naar eindnoot71432 strumenten van musiken soe wanneer datmense slaet soe raken si malcanderen ende 71435[regelnummer] maken een gheluut. SIstrum is een instrument van musi-Ga naar eindnoot71436 ken ende alsoe vanden vyntster ghe- heyten want ysis die coningin van egipten vant dit instrument ende daer om pleghen 71440[regelnummer] die wyuen dit instrument te oerberen ende sonderlinghe amazones als si strijden willen. TYntinnabulum is een cleyp scel-Ga naar eindnoot71443 lekijn soect bouen vanden vaten in die 71445[regelnummer] letter n. ende heeft dese eyghentheyt Soe wanneer dattet anderen luden gheluut ge- uet ende dat dicwijl soe verteret hem seluen.
[Folio 461r]
DEse ende veel andere dyenen der lerin-Ga naar eindnoot71449 71450[regelnummer] ghe vander musiken Wes conste tracteert vander stemmen ende vanden ghelu- den ende nochtan merct si die sceppenissen ende proporcien der ghetalen als boecius exempel gheeft vanden ghetal dat duodenarius 71455[regelnummer] heyt dat gecompareert is dat is gelikent tot sessen ende anderen getalen die daer tus-Ga naar eindnoot71456 sceen zijn seghende Wij sullen hier vinden al- le die gheluden vander musiken Want viij. tot vi. ende ix. tot xij. gecompareert maken 71460[regelnummer] quiterciam proporcionem ende maken te ghader dyatesceron dats een gheluut alsoe ghe- noemt ende vi. tot ix. ende viij. tot xij. ghecom- pareert maken sexqualteram proposcionemGa naar eindnoot71463 Mer dyapason singhen simphoniam ende 71465[regelnummer] daer om viij. tot ix. als si dan middele dat zijn medij terminati consciderati versame- nen epogdonum die inder musiken een toen heyt die welcke een ghemeen mate is al- re musiken ende is tminste van allen gheluden 71470[regelnummer] Vnde notandum waer af dat dat te mercken is dat onder dyatesseron ende onder dyapente Die thoen der ouerdrachnisse een ondersceit is dyatesseron dat is een terci dyapente dat is een quint gelikerwijs dat epedolus 71475[regelnummer] alleen een ondersceyt is onder sexquiterciam ende sexqualteram proporcionem Hier toe he- uet boecius geseyt in ij. arismetrice int leste capitel g. Die selue seyt oec in prologo vanden eersten boke aldus. dat die musike die eer- 71480[regelnummer] ste craft der getalen is daer wt gheproeft mach werden want die ghene zijn van natu- ren eer die bi hem seluen zijn dan die totten anderen getelt werden of getogen. ende oeck openbaert dat die musike den namen der geta- 71485[regelnummer] len wert toe gemerct want dyatesseron een tercie dyapente een quint ende dyapason een octaue werden genoemt vanden namen des voerscreuen getals ende haer proporci dat is haer ghelikenis is tegen malcanderen 71490[regelnummer] ende en wert inden anderen ghetalen niet ghe- uonden Want welc gheluut inden octauen een zuete sanck is dat selue wert verghadert mitter gheliker proporcien des dubbe- len ghetals want dyatesseron is een sanck 71495[regelnummer] die verghadert werdt mit eenre tercien. Welcken sanck si dyapente heyten ende wort versament mit ennolia dat is mit sexqual- tera proporcione in arismetrica dat inder musiken een quint heyt ende die inden ge- 71500[regelnummer] talen epogdolus dat is bouen viij. gehey- ten wort ende is tonus inder musiken als die selue aldaer seyt Item sexquitercia proporcio in arismetrica wort dyatesse- ron dat is een terci gheheyten inder mu- 71505[regelnummer] siken ende dat emiola dat is sexquialtera proporcio gheheyten werdt in arisme- trica dat wort dyapente gheheyten inder musiken Item dyapente ende dyapason zijn afludinghe alsoe veel als die meer- 71510[regelnummer] re stemme die minste noete heeft dub- belt ende zijn helft. SExquitercius numerus dat is eenGa naar eindnoot71512 terci die den ghetale ghecompa- reert is hebbende dat derdendeel vanden 71515[regelnummer] minsten ende ist dat si der iiij. heeft soe ist sexquiquartus ende heeft si viue so ist sex- quiquintus etcetera ende alsoe voert want sex- quitercius is den minslen ghelikent ende heeft-Ga naar eindnoot71518 tet eens ende zijn derdendeel. als aldus 71520[regelnummer] is datstu vier den dryen ghelijcste so sal tghetal van vyeren in hem hebben alle tghetal van dryen ende dat derdendeel vanden trinario dat is een. ende ist viij. tot vi. soe sal tghetal van achte hebben 71525[regelnummer] alle tghetal van sessen ende zijn dor- dendeel is tghetal van tween ende wort xij. den ghetalen van ix. ghelijckent so
[Folio 461v]
sal tghetal van xij. houden alle tgetal van ix. ende zijn derdendeel is iij. Ende aldus ist 71530[regelnummer] oeck datstu xx. ghelijckeste tot xv. ende xxiiij. tot xviij. ende alsoe vanden anderen soe moechstuut altoes vinden NVmerus sexqualter is een ghe-Ga naar eindnoot71533 tal dat soe wanneer dat meerre 71535[regelnummer] ghetal den minre ghetale ghelikent is: soe houdet al dat minre ghetal ende zijn helft Als aldus in desen exempel tghe- tal van dryen dat den ghetale van tween ghelijct is heeft twee in hem ende zijn 71540[regelnummer] helft als tghetal van enen ende alsoe vi. in hem iiij. ende zijn helft als ij. ende also ix. vi. ende zijn helft als iij. ende alsoe xij. tot viij. ende xv. tot x. ende alsoe van- den anderen. Item dese woerden zijn 71545[regelnummer] zeer dyep in hem seluen ende zeer quaet te verstaen dan den ghenen die gheleert zijn in arismetrica ende in musica want de- sen ist licht te verstaen als die in desen dryen consten gheoeffent zijn Arisme- 71550[regelnummer] trica geometria ende in musica. ende daer om is yemant die verstant hier in hebben wil die moet in dien drien consten stude- ren soe mach hij weten vanden ghetalen ende vanden sanghe te ghelijckenen ende 71555[regelnummer] vanden terminis ende vanden figuren. want sonder desen en mach die mensche niet wesen Waer omme dat die volcomen muzijck alle dinghen begrijpt. Hier om verghader vten voerschreuen dinghen 71560[regelnummer] die onghelijck staen die contrarie inder musiken zijn ende doetse ouerdraghen. ende die zwaer ende die leghe zijn doet si den scharpen ende den hoghen thonen ghelijc- ken inder ouerdracht ende ghematichtse 71565[regelnummer] dat si een zueticheyt grijpen inden ghe- lude des sanghes. Ende die musike ver- druct die quade beroeringe des moets dat is dat si enen mensch die thoernich is ghoets moets maect ouermits ha- 71570[regelnummer] re zueticheyt ende si starct die vercrancte sinnen. ende si voerseyt die enicheyt des godlijcken exempels sonderlinghe in- den contrarie ende inden diueersen werc- ken Ende condicht oeck dat die hemel- 71575[regelnummer] sche dinghen den aertschen ende dye aerdsche den hemelschen dinghen toege- voecht moghen werden in eenre eendrach- ticheyt Ende die sinnen die blide waren maect si blider dan si waren Ende also 71580[regelnummer] maect si die droue sinuen drouer. WantGa naar eindnoot71580 als augustinus seyt dat die melodye haer ghelijcket den begheerten der sielen. ende dat coemt van eenrehande ver- borghentheyt der sielen ende van ghe- 71585[regelnummer] lijcker proprieteyten des zueten sangs Ende daer omme ist dat dye auctoren segghen dat die instrumenten der musi- ken maken den bliden mensche blider dan hij voer was eer hij die instrumen- 71590[regelnummer] ten hoerde ende si maken den droeuen mensch drouer dan hij te voren was Item die ander proprieteyten des zue- ten sanghes die daer ouerlopen ende die daer noch meer zijn die soeket bouen int 71595[regelnummer] selue daer dese woerden ende ander woerden van ysidorus vertelt werden. DEse dinghen dye wij hyer mytGa naar eindnoot71597 cortheyden mede inghesaeyet hebben vanden thoeuallen der natuer- 71600[regelnummer] lijcker dinghen Als vanden verwen. vanden smaken. vanden roken vanden liquoren vanden ghewichten vanden maten vanden ghelude vanden stemmen zijn thans ghenoech gheseyt als ick 71605[regelnummer] waen den grouen ende den cleynen clerc- ken die mijns ghelijc zijn in gode. Wel- ke dinghen gheset zijn in xix. particulen
[Folio 462r]
daermen bi groter ghelikenisse van elken partikel den sin wt trecken mach waer om 71610[regelnummer] die heylighe scrift der natuerlicker din- ghen ende hare proprieteyten ghebruuckt alsulcker figuren ende ghelijckenissen Ick lye voerwaer int eynde van desen wercsken als inden beghin dat ick niet 71615[regelnummer] of luttel vanden mynen in desen trac- taet gheset en hebbe nae diueersen ma- terie mer ick ben slechtelijck gheuolcht die woerden der heylighen Ende dye dicten ende commecten der phylosophenGa naar eindnoot71619 71620[regelnummer] op dat die simpele ende cleyne die van allen dinghen gheen boecken ghecri- ghen en konnen daer die proprieteyten der natuerlijcker dinghen in staen daer die scrift of tracteert soe hebbe ick een 71625[regelnummer] boeck wt veel boecken verghadert daer si ten mynsten van elcken wat wt soecken moghen Ende al ist dat si rude ende simpel zijn die dinghen die ic wtghenomen heb- be nochtans zijn si rude menschen ende my- 71630[regelnummer] nen ghelijck nut ende oerbaerlijck ende daer om rade ic den simpelen dat si de- se slechte dinghen niet en versmaden mer wanneer dat si dese wel verstaen so en sullen si niet after laten meerre dinghen 71635[regelnummer] te verstaen der welcker wijsheyden ende oerdele ic deser dingen after laet ofter yet waer dat niet te degen gheset en wa- re dat si dan haer gracie daer toe doen willen die hem van bouen ghegheuen 71640[regelnummer] is ende corrigerent op dat dat wercsken dat by my grouen ende simpelen beghonuenGa naar eindnoot71641 was gheeyndt mach werden ende tot enen eynde comen ouermits haerre naerns- ticheyt totter eeren ende glorien des 71645[regelnummer] gheens die is alpha ende omega beghin en- de eynde alre heylighen Die welcke is die hoghe ende gloriose god leuende ende regneerde in scecula seculorum datGa naar eindnoot71648 is van euwen tot euwen ...A...M...EN...Dit zijn die doctoers vander welc-Ga naar eindnoot71649 71650[regelnummer] ker scriften die extracten zijn. of vanden scriften der welker de extracten zijn dat zijn die dinghen die wt anderen boecken ghetoghen zijn ende zijn in desen gheset Inden eersten augustinus adamancius 71655[regelnummer] ambrosius haymo alquinus ancelmus basilius bernhardus Ciprianus esicius eusebius Crisostimus damasus damascenus el- pricus fulgencius gregorius gilbertus Yeronimus ysidorus Innocencius leo 71660[regelnummer] papa Michael scotus origenes orosi- us petrus beuer panphilius patricius rabonus rokertus lincolis richaerdusGa naar eindnoot71662 de sancto victore simon center stephanus strabus Item onder die philozophen 71665[regelnummer] zijn dit die auctoers die hier na comen Aristotiles auicanna auerroys algazel appollonius alfredus anglicus halyGa naar eindnoot71667 medicus afelepides maghus boeciusGa naar eindnoot71668 Cycero catho cipio affricanus Constan- 71670[regelnummer] cinus medicus Demostenes Dyas- corides democretus donatus grama- ticus eraclitus epycurus enclides egi-Ga naar eindnoot71672 dius medicus physiologus galienus medicus Yorach caldeus yparcus iu- 71675[regelnummer] uenalis iohannicius calixtus grecus siue ate- niensis lencippus macrobius mercurius misse-Ga naar eindnoot71676 lach astrologus ninus delphicus ouidius ori- basius medicus platearius medicus papyas plato paucus parcius plinius iunio priscian-Ga naar eindnoot71679 71680[regelnummer] nus pytagoras sanius plotinus rasus rufusGa naar eindnoot71680 medicus saluscius salermtanus practicus se-Ga naar eindnoot71681 cundus philosophus solinus simonides ter- megistus theoprastus literli tullius boecius theophilus de vrinis tholomeus varro vir- 71685[regelnummer] gilius huguicio pisanus willelmus conthes ypo-Ga naar eindnoot71685
[Folio 462v]
cras et ysaac et enororastes magus. DieGa naar eindnoot71686 woerden van desen ende van veel ande- re werden mit corten woerden in desen boeck vertelt in menigberhande stedenGa naar eindnoot71689 71690[regelnummer] alst den ghenen openbaren mach dyet naerstelijcken aenschouwende is. Explicit Amen.Hier eyndet dat boeck welck ghe- hieten is bartholomeus vanden pro- prieteyten der dinghen inden iaer ons 71695[regelnummer] heren MCCCC. ende lxxxv. opten heyli- ghen kersauent. Ende is gheprint en- de oeck mede voleyndt te haerlem in hollant ter eren godes ende om lerin- ghe der menschen van mi Meester IA- 71700[regelnummer] COP BELLAERT gheboren van ze- rixzee.Ga naar eindnoot71701
[Folio 463r]
[houtsnede]	eindnoot65137 In druk alleen de representant (punt). eindnoot65141 E Initiaal: lombarde, 6 regels hoog (06-11), met representant (07), met penwerk. eindnoot65167 heerlirheyt Lees: heerlicheit. eindnoot65204 vande verwen int gemeen Hier wordt abusievelijk de titel van capitel i. vermeld. Capitel ij. behandelt 'de materie der verwen'. Vergelijk index, 9va13. eindnoot65205 E Lombarde, 2 regels hoog (30-31), zonder representant. eindnoot65223 vuchticheyr Lees: vuchticheyt. eindnoot65235 D Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot65245 iut Lees: int. eindnoot65253 wannneer Lees: wanneer. eindnoot65263 metheorornm Lees: metheororum. eindnoot65278 E Lombarde, 2 regels hoog (22-23), met representant. eindnoot65306 H Lombarde, 2 regels hoog (10-11), met representant. eindnoot65390 wannneer Lees: wanneer. eindnoot65434 quarter Lees: quartier. eindnoot65438 D Lombarde, 2 regels hoog (22-23), met representant. eindnoot65440 glaucnm Lees: glaucum. eindnoot65472 H Lombarde, 2 regels hoog (17-18), met representant. eindnoot65476 In druk alleen de representant (punt). eindnoot65486 in De n staat ondersteboven. eindnoot65626 D Lombarde, 2 regels hoog (10-11), met representant. eindnoot65698 die de Lees: die. eindnoot65733 M Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot65770 N Lombarde, 2 regels hoog (35-36), met representant. eindnoot65788 subtilichet Lees: subtilicheyt. eindnoot65832 C Lombarde, 2 regels hoog (17-18), zonder representant. eindnoot65849 C Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot65867 R Lombarde, 2 regels hoog (12-13), zonder representant. eindnoot65893 foffraniger Lees: soffraniger. eindnoot65894 C Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot65912 C Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot65933 C Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot65974 C Lombarde, 2 regels hoog (39-40), zonder representant. eindnoot65998 xvij. Lees: xviij. Vergelijk index, 9va35. eindnoot65999 C Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot66003 vruchten De n staat ondersteboven. eindnoot66065 C Lombarde, 2 regels hoog (09-10), met representant. eindnoot66082 C Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot66088 melancolioson Lees: melancoliosen. eindnoot66093 vleych Lees: vleysch. eindnoot66113 C Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot66126 N Lombarde, 2 regels hoog (31-32), met representant. eindnoot66176 S Lombarde, 2 regels hoog (01-02), zonder representant. eindnoot66187 S Lombarde, 2 regels hoog (12-13), zonder representant. eindnoot66196 M Lombarde, 2 regels hoog (20-21), zonder representant. eindnoot66201 S Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot66210 S Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot66224 C Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant. eindnoot66225 ols Lees: als. eindnoot66229 C Lombarde, 2 regels hoog (13-14), zonder representant. eindnoot66238 A Lombarde, 2 regels hoog (22-23), zonder representant. eindnoot66245 O Lombarde, 2 regels hoog (29-30), zonder representant. eindnoot66253 I Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot66262 A Lombarde, 2 regels hoog (06-07), zonder representant. eindnoot66269 sommine Lees: sommige. eindnoot66277 M Lombarde, 2 regels hoog (22-23), zonder representant. eindnoot66284 S Lombarde, 2 regels hoog (29-30), zonder representant. eindnoot66289 C Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot66300 P Lombarde, 2 regels hoog (05-06), met representant. eindnoot66316 N Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot66325 doot Lees: doet. eindnoot66344 lutht Lees: lucht. eindnoot66350 alss Lees: also. eindnoot66352 wazemde Lees: wazemende. eindnoot66360 lchteliken Lees: lichteliken. eindnoot66403 stinckende De n staat ondersteboven. eindnoot66431 Dat In druk 'bDat', waarbij de b de representant is van de lombarde op regel 17-18. eindnoot66432 B Lombarde, 2 regels hoog (17-18), met representant (16). eindnoot66439 bekenden Lees: bekennen. eindnoot66513 scuweu Lees: scuwen. eindnoot66516 F Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant. eindnoot66525 is is Lees: is. eindnoot66569 mediciuen Lees: medicinen. eindnoot66574 verdriuiughe Lees: verdriuinghe. eindnoot66605 S Lombarde, 2 regels hoog (30-31), met representant. eindnoot66634 sowte Lees: soute. eindnoot66705 D Lombarde, 2 regels hoog (10-11), met representant. eindnoot66720 T Lombarde, 2 regels hoog (25-26), met representant. eindnoot66731 lnchtighe Lees: luchtighe. eindnoot66771 smeake Lees: smaeke. eindnoot66773 menscheu Lees: menschen. eindnoot66791 wisschct Lees: wisschet. eindnoot66794 omtremt Lees: omtrent. eindnoot66812 S Lombarde, 2 regels hoog (37-38), met representant. eindnoot66866 wedrt Lees: werdt. eindnoot66878 verdlijdt Lees: verblijdt. eindnoot66892 midderbaerlick Lees: middelbaerlick. eindnoot66945 S Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot66990 diughen Lees: dinghen. eindnoot67002 conde Lees: coude. eindnoot67010 S Lombarde, 2 regels hoog (35-36), zonder representant. eindnoot67056 sub- substancien Lees: substancien. eindnoot67057 vandeu Lees: vanden. eindnoot67063 S Lombarde, 2 regels hoog (09-10), zonder representant. eindnoot67105 ontrent Lees: omtrent. eindnoot67118 P Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot67121 aeu Lees: aen. eindnoot67188 S Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot67210 S Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot67224 ghe- gheheyten Lees: gheheyten. eindnoot67232 merckeu Lees: mercken. eindnoot67234 alsucke Lees: alsulcke. eindnoot67265 L Lombarde, 2 regels hoog (11-12), met representant. eindnoot67290 nye Lees: dye. eindnoot67295 liquoren De n staat ondersteboven. eindnoot67345 M Lombarde, 2 regels hoog (11-12), met representant. eindnoot67379 en- Lees: ende. eindnoot67414 F Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant. eindnoot67454 M Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant. eindnoot67462 M Lombarde, 2 regels hoog (09-10), zonder representant. eindnoot67466 gheseuumt Lees: ghescuumt. eindnoot67486 C Lombarde, 2 regels hoog (33-34), zonder representant. eindnoot67503 P Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot67514 O Lombarde, 2 regels hoog (21-22), met representant. eindnoot67535 scheyse Lees: scheytse. eindnoot67547 C Lombarde, 2 regels hoog (14-15), met representant. eindnoot67566 rnket Lees: ruket. eindnoot67599 C Lombarde, 2 regels hoog (26-27), met representant. eindnoot67618 L Lombarde, 2 regels hoog (05-06), met representant. eindnoot67620 ouermitds Lees: ouermidts. eindnoot67667 eude Lees: ende. eindnoot67707 qualithe ten Lees: qualitheyten. eindnoot67710 vre Lees: vry. eindnoot67740 L Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot67754 L Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot67787 L Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot67797 zunerende Lees: zuuerende. eindnoot67814 lxiiij. Lees: lxiij. Vergelijk index, 10ra04. eindnoot67815 L Lombarde, 2 regels hoog (02-03), zonder representant. eindnoot67830 lxv. Lees: lxiiij. Vergelijk index, 10ra05. eindnoot67831 L Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot67834 ouer- mits In druk een punt in plaats van het afbrekingsteken. eindnoot67840 lxvi. Lees: lxv. Vergelijk index, 10ra06. eindnoot67841 L Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot67851 lxvij. Lees: lxvi. Vergelijk index, 10ra07. eindnoot67852 L Lombarde, 1 regel hoog (39), zonder representant. eindnoot67862 L Lombarde, 2 regels hoog (09-10), zonder representant. eindnoot67877 S Lombarde, 2 regels hoog (24-25), met representant. eindnoot67884 werderen Lees: werden. eindnoot67894 B Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant. eindnoot67946 ghereynich Lees: ghereynicht. eindnoot67965 C Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot67970 ghescdeyden Lees: ghescheyden. eindnoot67973 sudstanci Lees: substanci. eindnoot68005 V Lombarde, 2 regels hoog (32-33), met representant. eindnoot68057 Handgeschreven tekst in linkermarge (04): '[...]uel'. eindnoot68066 C Lombarde, 2 regels hoog (14-15), met representant. eindnoot68080 vlucshs Lees: vluschs. eindnoot68086 kinnnebacken Lees: kinnebacken. eindnoot68120 E Lombarde, 2 regels hoog (29-30), met representant. eindnoot68126 zaeyn Lees: zayen. eindnoot68176 vuchtscheden Lees: vuchticheden. eindnoot68202 dar Lees: der. eindnoot68203 eude Lees: ende. eindnoot68217 ooermits Lees: ouermits. eindnoot68220 actractinen Lees: actractiuen. eindnoot68267 P Lombarde, 2 regels hoog (17-18), met representant. eindnoot68360 diughen Lees: dinghen. eindnoot68372 angheligheu Lees: anghelighen. eindnoot68379 en en Lees: en. eindnoot68383 D Lombarde, 2 regels hoog (13-14), met representant. eindnoot68477 drohge Lees: droghe. eindnoot68558 sprigt Lees: springt. eindnoot68604 uoch Lees: noch. eindnoot68678 nothtans Lees: nochtans. eindnoot68681 verdnwen Lees: verduwen. eindnoot68695 vandeu Lees: vanden. eindnoot68707 zijp Lees: zijn. eindnoot68718 verduwen De n staat ondersteboven. eindnoot68729 ghesoden De n staat ondersteboven. eindnoot68735 vercnelen Lees: vercuelen. eindnoot68759 uochtans Lees: nochtans. eindnoot68786 ranwe Lees: rauwe. eindnoot68799 lxxxvij. Lees: lxxvi. Vergelijk index, 10ra17-18. eindnoot68800 O Lombarde, 2 regels hoog (30-31), zonder representant. eindnoot68807 zeet Lees: zeer. eindnoot68824 lxxxviij. Lees: lxxvij. Vergelijk index, 10ra19. eindnoot68825 O Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot68831 vlucshs Lees: vluschs. eindnoot68843 lxxxix. Lees: lxxviij. Vergelijk index, 10ra20. eindnoot68844 O Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot68859 A Lombarde, 2 regels hoog (09-10), met representant. eindnoot68865 A Lombarde, 2 regels hoog (15-16), zonder representant. eindnoot68870 O Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot68876 O Lombarde, 2 regels hoog (26-27), zonder representant. eindnoot68880 pleghenghense Lees: pleghense. eindnoot68887 O Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot68895 inc Lees: int. eindnoot68901 O Lombarde, 2 regels hoog (11-12), zonder representant. eindnoot68908 O Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot68918 O Lombarde, 2 regels hoog (29-30), zonder representant. eindnoot68927 atistotiles Lees: aristotiles. eindnoot68932 O Lombarde, 2 regels hoog (03-04), met representant. eindnoot68939 O Lombarde, 2 regels hoog (10-11), zonder representant. eindnoot68950 O Lombarde, 2 regels hoog (21-22), zonder representant. eindnoot68959 eyereren Lees: eyeren. eindnoot68960 O Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant. eindnoot68972 O Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot68977 O Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant. eindnoot68985 O Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot68993 O Lombarde, 2 regels hoog (24-25), zonder representant. eindnoot69006 O Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot69017 O Lombarde, 2 regels hoog (08-09), met representant. eindnoot69025 O Lombarde, 2 regels hoog (16-17), zonder representant. eindnoot69032 O Lombarde, 2 regels hoog (23-24), zonder representant. eindnoot69040 O Lombarde, 2 regels hoog (31-32), zonder representant. eindnoot69047 O Lombarde, 2 regels hoog (38-39), zonder representant. eindnoot69052 O Lombarde, 2 regels hoog (03-04), zonder representant. eindnoot69057 O Lombarde, 2 regels hoog (08-09), zonder representant. eindnoot69063 O Lombarde, 2 regels hoog (14-15), zonder representant. eindnoot69071 O Lombarde, 2 regels hoog (22-23), zonder representant. eindnoot69076 beeft Lees: heeft. eindnoot69083 O Lombarde, 2 regels hoog (34-35), zonder representant. eindnoot69085 endr Lees: ende. eindnoot69093 O Lombarde, 2 regels hoog (04-05), zonder representant. eindnoot69099 eude Lees: ende. eindnoot69109 O Lombarde, 2 regels hoog (19-20), zonder representant. eindnoot69121 O Lombarde, 2 regels hoog (32-33), zonder representant. eindnoot69146 O Lombarde, 2 regels hoog (17-18), zonder representant. eindnoot69148 ghleijc Lees: ghelijc. eindnoot69156 O Lombarde, 2 regels hoog (27-28), zonder representant. eindnoot69165 O Lombarde, 2 regels hoog (36-37), zonder representant. eindnoot69180 T Lombarde, 4 regels hoog (23-26), met representant (24). eindnoot69211 ende die onwetenscap sal al gheuonden werden Herhaling van het voorgaande fragment (ogensprong). eindnoot69260 dubbeleheyt Lees: dubbeltheyt. eindnoot69317 puuct Lees: punct. eindnoot69438 T Lombarde, 2 regels hoog (07-08), zonder representant. eindnoot69457 T Lombarde, 2 regels hoog (28-29), zonder representant. eindnoot69467 drieuondicheyt Lees: drieuoudicheyt. eindnoot69480 V Lombarde, 2 regels hoog (14-15), met representant. eindnoot69492 V Lombarde, 2 regels hoog (27-28), met representant. eindnoot69506 V Lombarde, 2 regels hoog (03-04), met representant. eindnoot69534 S Lombarde, 2 regels hoog (32-33), zonder representant. eindnoot69541 drienoudicheyt Lees: drieuoudicheyt. eindnoot69543 O Lombarde, 2 regels hoog (03-04), met representant. eindnoot69567 N Lombarde, 2 regels hoog (28-29), met representant. eindnoot69580 D Lombarde, 2 regels hoog (02-03), met representant. eindnoot69624 midael Lees: middel. eindnoot69633 xxxij. In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot69674 siju Lees: sijn. eindnoot69682 ende In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot69732 I Lombarde, 2 regels hoog (37-38), zonder representant. eindnoot69748 x. tot Lees: tot x. eindnoot69836 I Lombarde, 2 regels hoog (22-23), zonder representant. eindnoot69865 uumerus Lees: numerus. eindnoot69960 tnsschen Lees: tusschen. eindnoot69961 pyttogras Lees: pytagoras. eindnoot69990 eude Lees: ende. eindnoot69994 gdeylt Lees: gedeylt. eindnoot70020 gedeyit Lees: gedeylt. eindnoot70026 gheuondeu Lees: gheuonden. eindnoot70027 is is Lees: is. eindnoot70031 deyliughe Lees: deylinghe. eindnoot70041 enitheit Lees: enicheit. eindnoot70054 ghedaeu Lees: ghedaen. eindnoot70055 gtal Lees: getal. eindnoot70056 qnaternarium Lees: quaternarium. eindnoot70060 mlddel Lees: middel. eindnoot70061 clmmende Lees: climmende. eindnoot70066 differeecien Lees: differencien. eindnoot70081 vargaderen Lees: vergaderen. eindnoot70094 M Lombarde, 2 regels hoog (39-40), met representant. eindnoot70098 hebbeu Lees: hebben. eindnoot70103 middeleu Lees: middelen. eindnoot70107 quadranguleu Lees: quadrangulen. eindnoot70138 pnnct Lees: punct. eindnoot70151 embet Lees: embuscubet? Vergelijk 452va38-39. Het et-afkortingsteken zou hier dan een groter woordfragment representeren. eindnoot70155 thylindrus Lees: chylindrus. eindnoot70156 hebbede Lees: hebbende. eindnoot70165 minfe Lees: minste. eindnoot70257 ghscapen Lees: ghescapen. eindnoot70293 T Lombarde, 2 regels hoog (39-40), met representant. eindnoot70296 dar Lees: dat. eindnoot70322 hoeken hoeken Lees: hoeken. eindnoot70358 trangulus Lees: triangulus. eindnoot70361 atloes Lees: altoes. eindnoot70370 wesen ende wt den fondomente Herhaling van het voorgaande fragment (ogensprong). eindnoot70373 in De n staat ondersteboven. eindnoot70390 vlamminge Lees: vlammige. eindnoot70404 Ieem Lees: Item. eindnoot70419 vorrscreuen Lees: voerscreuen. eindnoot70443 gheseit Lees: gheset. eindnoot70467 heymellke Lees: heymelike. eindnoot70471 E Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot70477 anters Lees: anter. eindnoot70495 ls Lees: is. eindnoot70497 ghnomen Lees: ghenomen. eindnoot70546 v Lees: van? eindnoot70551 satum Lees: statum. eindnoot70558 muddeu Lees: mudden. eindnoot70628 verghdert Lees: verghadert. eindnoot70632 wint Lees: wine. eindnoot70646 tfcat Lees: tscat. eindnoot70649 desee Lees: desen. eindnoot70658 ysidorns Lees: ysidorus. eindnoot70661 ydri- als Lees: ydri als? Het afbrekingsteken dient dan ter uitvulling. eindnoot70664 Canistrnm Lees: Canistrum. eindnoot70687 lncerna Lees: lucerna. eindnoot70701 Lauatorinm Lees: Lauatorium. eindnoot70807 leghgen Lees: legghen. eindnoot70814 dat dat Lees: dat. eindnoot70830 Met Lees: Mer. eindnoot70836 M Lombarde, 2 regels hoog (25-26), met representant. eindnoot70844 strouincien Lees: prouincien. eindnoot70849 vncieu Lees: vncien. eindnoot70897 desent Lees: dusent. eindnoot70939 wan Lees: van. eindnoot70960 duntsche Lees: duutsche. eindnoot70961 voetschap Lees: voetstap/voetschrap? eindnoot70976 M Lombarde, 2 regels hoog (05-06), met representant. eindnoot71005 onpenre Lees: openre. eindnoot71061 menich De i staat ondersteboven. eindnoot71076 taleutum Lees: talentum. eindnoot71082 G Lombarde, 2 regels hoog (31-32), met representant. eindnoot71084 leringhan Lees: leringhen. eindnoot71188 den Lees: der. eindnoot71232 doerschininghe Lees: doerschinighe. eindnoot71242 vlucshs Lees: vluschs. eindnoot71257 fleyutet Lees: fleuytet. eindnoot71269 T Lombarde, 2 regels hoog (18-19), zonder representant. eindnoot71306 B Lombarde, 2 regels hoog (15-16), met representant. eindnoot71319 T Lombarde, 2 regels hoog (28-29), met representant. eindnoot71331 C Lombarde, 1 regel hoog (40), met representant. eindnoot71337 vlucshs Lees: vluschs. eindnoot71351 S Lombarde, 2 regels hoog (20-21), met representant. eindnoot71353 zijp Lees: zijn. eindnoot71356 S Lombarde, 2 regels hoog (25-26), zonder representant. eindnoot71366 A Lombarde, 2 regels hoog (35-36), met representant. eindnoot71373 T Lombarde, 2 regels hoog (03-04), met representant. eindnoot71376 ghelijckenls Lees: ghelijckenis. eindnoot71380 C Lombarde, 2 regels hoog (10-11), met representant. eindnoot71400 ludeu Lees: luden. eindnoot71401 plectrnm Lees: plectrum. eindnoot71404 P Lombarde, 2 regels hoog (35-36), met representant. eindnoot71412 L Lombarde, 2 regels hoog (03-04), met representant. eindnoot71432 C Lombarde, 2 regels hoog (23-24), met representant. eindnoot71436 S Lombarde, 2 regels hoog (27-28), met representant. eindnoot71443 T Lombarde, 2 regels hoog (34-35), met representant. eindnoot71449 D Lombarde, 2 regels hoog (01-02), met representant. eindnoot71456 tussceen Lees: tusscen. eindnoot71463 proposcionem Lees: proporcionem. eindnoot71512 S Lombarde, 2 regels hoog (25-26), met representant. eindnoot71518 minslen Lees: minsten. eindnoot71533 N Lombarde, 2 regels hoog (06-07), met representant. eindnoot71580 sinuen Lees: sinnen. eindnoot71597 D Lombarde, 2 regels hoog (30-31), met representant. eindnoot71619 commecten Lees: commenten. eindnoot71641 beghonuen Lees: beghonnen. eindnoot71648 scecula Lees: secula. eindnoot71649 ...A...M...EN... De punten staan om en om superscript ter decoratie. eindnoot71662 rokertus Lees: robertus. eindnoot71667 haly In druk gevolgd door een afbrekingsteken ter uitvulling. eindnoot71668 afelepides Lees: asclepides. eindnoot71672 enclides Lees: euclides. eindnoot71676 lencippus Lees: leucippus. eindnoot71679 iunio Lees: iunior. eindnoot71680 sanius Lees: samius. eindnoot71681 salermtanus Lees: salernitanus. eindnoot71685 conthes Lees: conches. eindnoot71686 et enororastes Lees: zeno zorastes. eindnoot71689 menigberhande Lees: menigherhande. eindnoot71701 19 Handgeschreven tekst in de rest van deze kolom (drie verschillende handen): '.Item gecoft the haerlem in die cruys straet tot cornelijs boecbinder int iaer MCCCC. ende lxxxxij. in meye doe die van alcmaer mit hoer landluden daer in quamen mit hoer bannieren etcetra. Van mi anthonijs de minor' '.1492. mensis. pacqus. magister Anthonis' 'twe hondert fel ende een ende viertich'.

Boek 19