Liefdeleven

[p. 431]

Naschrift.

Wie het artikel van den meester op het gebied van den zielkundigen roman in Holland aandachtig gevolgd heeft, zal hebben opgemerkt, hoe de heer Emants tot op zekere hoogte met mij meegaat. Hij betoogt immers wat ik van meet af aan toegaf; dat het ziektegeval in een kunstwerk een onontbeerlijk motief kan zijn. Hij geeft het voorbeeld-in-'t-groot van eene 'n gansche samenleving in allerlei contrasteerende bewegingen zettende pest-epidemie (het daar zóó voor ons neergeworpen gegeven ware het schetsboek van een De Balzac waardig geweest, en Manzoni, in een van de beroemdste episoden zijner ‘Promessi Sposi’, heeft een proeve van uitvoering geleverd, die van Emants' droom al heel wat verwerkelijkt); hij geeft ook het voorbeeld-in-'t-klein van het zieke kind, dat vanelkander-vervreemde ouders weer te zamen brengt. Ik noem er, om dadelijk-al de kern van de zaak nader te komen, een derde voorbeeld bij: een geval van krankzinnigheid, - en daartoe behoef ik allerminst ver van huis te gaan. Wijzelf toch hebben in ons ‘Huis vol mensen’ den erotomaan Lourty neergezet, niet om zijn ziekte uit te beelden,

[p. 432]

doch datgene wat deze ziekte rondom hem gaande maakte: den stillen heldenmoed der lief hebbende vrouw; de schrijnende zieligheid van het kind, den kleinen Etienne, die de stekende blauwe oogen van zijn vader al had; de diepe, warme goedheid van die simpele boeren-natuur, Jeanne, de femme de ménage.

Doch nu gaat de heer Emants verder: hij komt tot de uitbeelding van den ziels- of zenuw-zieke om zichzelf¹⁾: in de eerste plaats verdedigbaar, zegt hij, omdat op dit gebied de grens tusschen afwijking en ziekte zoo bezwaarlijk te trekken valt²⁾; en in de tweede plaats, omdat de beschrijving van het abnormale zoo belangwekkend kan zijn, wanneer in de excessen van het bizondere geval een algemeene waarheid zich scherper dan gewoonlijk aan 't licht stellen laat.³⁾

Aldus in theorie vernomen, werkt deze laatste opmerking ten zeerste verrassend. De eerste zal, in theorie ook, niemand tegenspreken: de scheidingslijn tusschen ziek en normaal is inderdaad, als voorschrift, niet te trekken. Ook zou nog - derde mogelijkheid - een ziektegeval de ontroering, de deernis, ja de teêre bewondering van den kunstenaar gaande kunnen maken, zoo dikwijls de ziekte den zieke-zelf tot het ontwikkelen van bewonderenswaardige of ontroerende eigenschappen bracht. Het zóó zien en beschrijven, ook zelfs van andere ziektegevallen - sommige schetsen van Aletrino bijv. zijn daar om het te bewijzen - kan almeê leiden tot goede kunst.

Maar nu dan de zeer verrassende stelling, dat

1) Maar niet alleen om het ziekte-geval.

2) Neen. Ik schreef: omdat de grens tussen gezond en ziek-zijn hier niet (in 't geheel niet) is aan te geven.

3) Neen. Ik schreef: omdat de afwijkingen van het normale in tal van opzichten voor de kunst allerbelangrijkst zijn. Onder anderen ook, omdat men hier hebben kan, dat in het biezondere geval zich een algemene waarheid openbaart. Ik gaf daarvan een voorbeeld.

[p. 433]

de abnormale mensch den psycholoog hetzelfde voordeel zou bieden als de rudimentaire: nml. dat men er de menschheid in haar meest geheim blijvende eigenschappen naakter aan demonstreeren zou kunnen.

Waar Emants nu de onbeschaafden, als kunstobject, tegenover de beschaafden plaatst, zegt hij, dat de eersten door vele auteurs verkoren worden, omdat de onbeschaafde mensch zich meer geeft zooals hij is, terwijl de beschaafde standen altijd min of meer verleugend blijken.⁴⁾ Voordeel evenwel, waarvan de heer Emants, naar ik meen, zelden of nooit gebruik heeft gemaakt. En inderdaad, de valsche geveinsdheid zoowel als de goedmeenende, en niet alleen goed méénende, maar inderdaad ook vaak fijne en goede, want met zijn medemensch genade hebbende geveinsdheid van den beschaafde, is minstens zoo belangwekkend als de ruwe waarheid van den onbeschaafde. Daartegenover geeft, in menig ànder opzicht, diezelfde beschaafde zich veel duidelijker en beter, omdat hij veel meer uitingswijzen tot zijn beschikking heeft en beheerscht. In die opzichten is de onbeschaafde juist geslotener, vreemder, minder bewust. Is hij er minder belangwekkend om? Het belangwekkende bevindt zich niet zoozeer aan den klaren dag als wel in de geheimvolle schaduw - en het is allerminst de heer Emants, die in de geheimenissen van het menschelijk hart niet t'huis zou zijn.

Intusschen komt het mij dus voor, dat beschaafd en onbeschaafd als kunst-object vrijwel gelijkwaardig moeten worden genoemd, en evenzeer ge-

4) Hiermede is mijn bedoeling niet geheel juist aangeduid. Ik bedoel, dat de hogere standen door opvoeding en door herediteit meer dan de lagere standen zich in de omgang bedienen van geijkte, maar holle ‘frazes’. Dit is iets anders dan hetgeen de beschouwing van de Heer Scharten inhoudt, een beschouwing, waarmee ik hem gaarne mijn instemming in menig opzicht betuig, al komt ze mij hier misplaatst voor.

[p. 434]

schakeerd en evenzeer gelegenheid biedend tot het diepe en schoone en ontroerende spel der ziele-doordringing.

Tegenover deze beide menschensoorten, voorzoover wij ons in beiden bezighouden met de normale individuën, - staat echter de abnormale mensch, van wie het abnormale ons als exces van eenigerlei menschelijke eigenschap of van een aantal eigenschappen worde getoond, opdat wij - zegt de theorie - die eigenschappen eerst goed zouden zien en verstaan.

In de praktijk echter komt deze theorie bedrogen uit. Immers, is het in theorie, gelijk wij toegaven, niet mogelijk de grens te trekken tusschen enkelmaar-afwijkend en beslist abnormaal - in de praktijk aanstonds, en bijna zonder aarzelen!⁵⁾ Want wie hier beslist, dat is geenszins deze of gene criticus; dat is elkeens zuiver menschelijk gevoel.

Normaal doet zich voor de psyche - ziehier de lijn, die de praktijk trekt! - de psyche, welke wij, ‘gewone menschen,’ tot in al hare afwijkingen, nog als bekend en vertrouwd aanvoelen, diep in onszelven. Abnormaal doet zich voor de ziel, waarmee wij op eenmaal geen raad meer weten, die ons niet meer áánspreekt, omdat zij... het algemeenmenschelijke wel misschien in beginsel nog heeft, maar dan in graden en verhoudingen, die niet langer algemeen-menschelijk zijn.

De psychiater-romanschrijver laat ons die abnormale sujetten zien in hun fel-opgevoerde, schril en als verbandloos geworden eigenschappen.⁶⁾ Vóór wij er achter zijn, met een abnormaal individu te doen

5) ‘Bijna zonder aarzelen’... ja; maar met juistheid... zelden.
‘Elkeens zuiver menschelijk gevoel’ vergist zich maar al te vaak, al wordt de eigenaar van dit gevoel zijn vergissing dan ook niet gewaar.
Ik behoef niet eens te wijzen op de mening, die nog lang niet algemeen uitgeroeid is, dat genialiteit een soort van krankzinnigheid zou zijn, of dat uraniërs zieke, gedegenereerde mensen zouden wezen. Wie een beetje aandachtig om zich heen heeft gezien, weet, dat tal van individuën door allerlei gevoelens en opvattingen er toe komen zich niet te willen gedragen, kleden enz.: als Jan-en-alleman of het kudde-dier of de meerderheid der mensen. Daarom echter zijn deze opstandigen nog niet de geestelike afwijkingen of abnormale mensen, waarvoor de publieke opinie hen doorgaans uitmaakt. En daar staan dan tegengover de tallozen, die zó zorgvuldig hun werkelik-grote abnormaliteiten verborgen weten te houden, dat zelfs hun naaste omgeving er zeer lang onkundig van blijft en die dus volgens ‘elkeens zuiver menschelijk’ gevoel als volkomen normaal moeten worden beschouwd.
Aan ‘elkeens zuiver menschelijk gevoel’ een zuiver onderscheidings vermogen in dit opzicht te willen toekennen komt mij hoogst bedenkelik voor. Heeft de Heer Scharten nooit gehoord van het (wel zeer oude) toneelstuk ‘Elle est folle’? Bedriegt mijn geheugen mij niet, dan komt daarin een man voor, die beweert, dat zijn vrouw krankzinnig is; wat dan ook algemeen aangenomen wordt, totdat het blijkt, dat hij zelf gek is.

6) Dit ‘verbandloos’ is hier, dunkt mij, niet verantwoord.

[p. 435]

te hebben, worden wij onwillig en zeggen: ‘hè nee, wat overdreven! zoo is het niet, zoo bestáát het niet!’ En in die stemming verder lezend, al maar niet onszelf herkennend⁷⁾ in die abnormaalvergroote, grillig doende eigenschappen, die, hel in het licht gezet, geen schaduw en geen ontroerend wonder meer hebben, gevoelen wij een àl sterker afkeer en roepen ten leste geergerd uit: ‘dat is geen menschelijk mensch, het is een gek!’ - Vóór wij het beredeneerd hadden, hebben wij het gevoeld, dat zelfs de verstolen krankzinnigheid ons niet tot het zuivere meegevoel beweegt of kàn bewegen, en daarom in de kunst niet haar meest geëigend studieveld vindt. Het abnormale mag zeer instructief zijn voor het wezen der menschheid, - in de kunst irriteert het⁸⁾ eer dan dat het ontroert.

De menschelijke eigenschappen vergroot op het projectiedoek werpen, dat deed, met zijn verwonderlijk-rijke tooverlantaarn, ook Molière! Doch bij dezen, in zijn zede- of karakter-spelen, ziet men ze vergroot met doelbewuste kunst en harmonisch gegroepeerd in een afgeronde styleering en personifieering van hartstochten. Die karakterbeelden zijn geschápen voor het schaduwlooze kunstlicht en om hun werk te doen met groote zekerheid, sprekend hun heldere, veel-onthullende spraak.

De uitbeelding echter van het ziektegeval, met zijn abnormale vergrootingen, in een onharmonisch verband tot andere eigenschappen van het zieke individu en tot zijn omgeving, mist, in de natuurgetrouwe realiteits-uitbeelding, misschien niet een

7) ‘Al maar niet ons zelf herkennend.’ Daar zijn we in het hart van de kwestie. Ja, wie zich zelf niet herkent in de zogenaamde afwijkingen, moet wel als de Heer Scharten oordelen; maar... dat ligt dan aan hem. Wie daarentegen scherp en onbevangen in zich zelf heeft geblikt, die moet daar haast alle afwijkingen in kiem of in geringe mate of latent hebben ontdekt. Was dit niet het geval, dan zou de normale mens (laat ons zijn bestaan bij benadering aannemen) geen ander mens kunnen begrijpen. Toch is het tegendeel het geval, al begrijpen geen twee mensen elkander volkomen. Wij zijn wel degelik in staat (ofschoon wij 't niet altijd doen) vrijwel alle afwijkingen - mits ze niet al te ver gevorderd zijn - te begrijpen en mee te gevoelen; juist wijl het afwijkende niets is dan een verergering, een overdrijving van normale karaktertrekken.

8) De onwetenden en bevooroordeelden.

[p. 436]

zekere leerrijkheid (hè, zeggen we bijv., op die manier zijn wel véle mannen of vrouwen een beetje, en zoo is het, nu zie ik het, dat wel véle huwelijken een beetje ongelukkig worden) - zij mist niet een zekere leerrijkheid, maar wel de eigenlijke... schoonheid. Omdat die ons-vreemde, vreemd-uitgegroeide zielen wel voor een oogenblik onze belangstelling misschien opwekken, doch zelden... ontroeren.

Tenzij, ja, misschien, tenzij de kunstenaar zelfs hùn die stille liefde niet onthoudt, - een liefde, alleen gelijkbaar aan die van den Schepper voor zijn schepsel - de verheven en wonderzachte glimlach, die ook het verworpenste heiligen kan.

Dat ‘ware schoonheid’ ‘geen schoonheid zoekt’, neem ik met Dr. Brulez gereedelijk aan... evenmin waarschijnlik als ‘echtheid,’ aangezien er, naar ik vermeen, geen ‘ware schoonheid’ zonder echtheid te vinden is. Doch dat alle echtheid in geschrifte nu ook noodzakelijk schoonheid zou moeten wezen, - dat waag ik te betwijfelen. Echtheid immers kan zo ‘waar’ zijn als wetenschap, - ‘ware schoonheid’ is eerst dáár, waar de echtheid... ontroerend⁹⁾ wordt.

Ik hoop, dat ons beider lezers met mij den Heer Emants dankbaar zullen zijn, dat hij er ons allen toe heeft aangespoord, ons van dit belangwekkend vraagstuk wat nauwer rekenschap te geven.

Carel Scharten.

9) Dat men ontroerd moet worden om van een kunstwerk te kunnen genieten geef ik grif toe; maar de een wordt ontroerd door dit en de ander door dat. In de ontroering kan ik dus geen objektieve maatstaf vinden voor de waarde van een kunstwerk.