Jong Holland

[p. 377]

Nawoord

Jong Holland (1881) is de eerste roman van Marcellus Emants. Nadat al zijn andere romans voor een groter publiek beschikbaar zijn gemaakt, verschijnt dan nu eindelijk ook dit debuut in een handzame editie. Het is niet onbegrijpelijk dat Jong Holland pas als laatste de eer van een herpublikatie te beurt valt; deze roman wordt met al zijn eigenaardigheden namelijk pas begrijpelijk als men hem plaatst tegen de literatuurhistorische achtergrond.

1

De activiteiten van de essayist Emants in de periode rond 1880 worden gekenmerkt door een strijd tegen de dan heersende literatuuropvatting. Het merendeel van de Nederlandse romans uit die tijd werd bevolkt door edele hoofdpersonen, modellen van deugd, die via een reeks verwikkelingen naar een stralend einde worden gevoerd: het kwade wordt gestraft, het goede rijkelijk beloond. De schrijvers van deze boeken gingen uit van een idealistische literatuuropvatting: kunst moest verheffend zijn, veredelend werken op de mens.

Tegen dit type kunst gaat Emants zich scherp afzetten, zowel in zijn essays als in de praktijk van zijn proza. In het voorwoord van zijn bundel Een drietal novellen (1879) verwerpt hij de zwart-wit tekening van personages. Hij verklaart zich een aanhanger van de moderne Franse opvatting dat de mens altijd het produkt is van bepalende omstandigheden, en dus niet op eigen kracht een engel of duivel wordt. En in een belangrijk opstel over Toergenjew uit dezelfde tijd spot hij met ‘gefabriekte verhaaltjes met interessante intriges, poëtisch optimistische aflopen, en helden, wier aderen met deugd in plaats van bloed zijn gevuld.’

In hoeverre vindt men deze opvattingen nu terug in Jong Holland?

[p. 378]

2

Het zal zelfs de meest oppervlakkige lezer duidelijk zijn dat Emants zich in zijn eerste roman nog niet geheel van het zwart-wit schema heeft losgemaakt. Enkele vrouwelijke personages (Clara en Elisabeth) zijn traditioneel lelieblank; de figuur van Heykoper is te voorbeeldig om geloofwaardig te kunnen zijn.

Maar daarnaast heeft Emants een aantal veel problematischer figuren neergezet. Daar is in de eerste plaats de bankier Scheffer, een steunpilaar van de maatschappij, en tegelijkertijd het toonbeeld van de huichelachtigheid waarvan deze maatschappij aan elkaar hangt. Hij is een hartstochtelijk verdediger van het huwelijk, want dat is de basis van elke moraal, de basis van de maatschappij, de basis van de godsdienst. ‘Breng het in minachting, en de godsvrucht sterft, de staat wankelt op zijn grondvesten, losbandigheid, diefstal en moord staan voor de deur.’ Zelf houdt hij er wél een vriendinnetje op na, een vroegere kamenier van zijn vrouw. Maar dat verhindert hem in het geheel niet met het plan te komen om een instelling op te richten ter ‘verbetering van het zedelijk gehalte onzer vrouwelijke dienstboden’!

Zijn ene neef, Frits (de figuur waarin Emants mogelijk het een en ander van zijn eigen jeugdgevoelens heeft gelegd), is een onevenwichtige, grillige natuur, die het aan het nodige doorzettingsvermogen ontbreekt. De andere neef, Gijsbrecht, verschilt eigenlijk alleen in zoverre van Scheffer dat hij openlijk verkondigt, wat de bankier in het geniep doet. Interessant is de volgende verbale schermutseling tussen hem en de edele Adolf Heykoper: ‘“Ik deel niemands streven, mijnheer Heykoper, aangezien ik geen andere begeerten heb dan om zo gemakkelijk en zo aangenaam mogelijk te leven. Van dwaasheden als eerzucht, godsdienstige of verliefde dweperijen is mijn cellen-organismus gelukkig vrij. Overigens beroem ik er mij niet op, wat een mens kant 't niet helpen dat hij is gelijk hij is.”’

De familie Scheffer verwonderde zich over deze uiting niet. Het was geenszins de eerste maal dat Gijsbrecht ze ten beste

[p. 379]

gaf. Adolf, minder bekend met de moderne parasieten, die op de saprijke stengel der wetenschap pogen voort te woekeren, voelde zijn lippen zich tot de vraag plooien: vindt u dat cellen-organismus dan geen mislukt exemplaar in zijn soort?’

Opmerkelijk genoeg wordt Gijsbrecht hier door de verteller getypeerd als een van de ‘moderne parasieten enz.’; daarmee kiest de verteller expliciet partij tégen Gijsbrecht en diens vriendenclub, en vóór Heykoper. Tot die vriendenkring behoort ook de cynicus Zevenhoven, die het plan koestert een ‘geschiedenis van het ontuchtige in de poëzie’ te schrijven; naar aanleiding van deze verzameling geeft hij de volgende filosofie ten beste: ‘“Wij schamen ons voor een afstamming van apen, schermen met grote woorden, dwepen met edele gevoelens, en toch beheerst de kilste zelfzucht onze daden, toch ligt er lafheid op de bodem onzer zielen, en bestaat er geen dier dat zo zelfbewust het vuile zoekt als wij.”’

Een wel heel ontluisterend beeld van de mensheid. Deelde Emants die visie? Waarschijnlijk niet, want de verteller is zeker niet onpartijdig bij zijn introductie van deze figuur: ‘Een volle, slecht verzorgde, zwarte baard omlijstte de stugge mond, de donkere ogen hadden een koude, heerszuchtige uitdrukking.’ Daarmee lijkt het of de verteller afstand neemt tot dit personage; maar aan de andere kant: geeft de typering van Zevenhoven niet een volmaakt portret van een huichelaar als Scheffer? Dat is het dubbelzinnige van Jong Holland: aan de ene kant worden een aantal zeer cynische meningen verkondigd door enkele personages, en het gedrag van andere romanfiguren lijkt dat cynisme alleszins te rechtvaardigen. Maar daar staat tegenover dat de verteller expliciet afstand neemt tot de cynische parasieten, en dat Heykoper als vertegenwoordiger van een positiever mensbeeld naar voren wordt geschoven. Het lijkt of deze deugdzame held in zijn eentje, alleen sprakeloos terzijde gestaan door de opofferende vrouwen Elisabeth en Clara, als tegenwicht niet sterk genoeg is tegen het spervuur van cynisme en het gewetenloze gedrag van anderen. Idealisme strijdt in Jong Holland met een nieuwere literatuuropvatting, en dat levert een onevenwichtig geheel op.

[p. 380]

3

De kritiek reageerde in het algemeen negatief op het boek. De Gids wijst het als ‘naturalistischen roman’ onomwonden af, De tijdspiegel heeft het over ‘wansmaak’, Doorenbos in De Nederlandsche spectator erkent wel dat Emants een goede schildering van het dagelijks leven geeft, ‘maar bij kunstwerken verlangt men meer dan een fotografie’; en wat men dan méér verlangt, wordt door De Amsterdammer expliciet verwoord: ‘dat de kunst ons opheft en bemoedigt in de strijd des levens.’ Men vond het boek eenvoudig te somber.

De meest interessante bespreking is mijns inziens die van A.G. van Hamel. Deze recensent beoordeelt de roman zeker niet onwelwillend, maar verwijt Emants een zekere dubbelzinnigheid: de schrijver wist namelijk niet te kiezen tussen het cynisme van een Zevenhoven en de geestdrift van Heykoper. Hij wijst erop dat Emants blijkbaar wel achter Heykopers woorden staat, maar aan de andere kant alle negatieve opmerkingen in het boek niet voldoende ontkracht. Mijns inziens geeft hij daar precies de zwakke plek van Emants' debuut als romancier mee aan.

Jong Holland kan de hedendaagse lezers niet meer schokken, en evenmin, vrees ik, altijd boeien. Men kan dit debuut het beste lezen als een interessant literairhistorisch document: de eerste roman van een auteur die zich probeert te bevrijden van een overheersende literatuuropvatting.

Ton Anbeek

Literatuur:

Pierre H. Dubois, Marcellus Emants. Een schrijversleven, 's-Gravenhage enz. 1964

Ton Anbeek, Over de romanschrijver Emants, Amsterdam 1981, Synthese-reeks

[p. 385]

Marcellus Emants

Jong Holland

Jong Holland, uit 1881, is wel de eerste realistische roman in het Nederlands genoemd. En al is daarop wel wat af te dingen, al zijn er in het omvangrijke werk nog genoeg romantische en idealistische trekjes, toch staat het boek naar ons idee dichter bij Couperus' Eline Vere (1889) en bij Emants' eigen Een nagelaten bekentenis (1894) dan bij het werk van zijn voorgangers en tijdgenoten - die, op Multatuli na, overigens allemaal vergeten zijn. Wat in ieder geval al op volle sterkte aanwezig is is Emants' pessimistische levensvisie. De jonge generatie vooraanstaande Nederlanders waarnaar de titel verwijst mag lui en leeghoofdig zijn - de oudere generatie is doortrapt en huichelachtig, en wordt zeker niet door de schrijver ten voorbeeld gesteld. Het zwarte mensbeeld dat Emants later zo meesterlijk schildert in individuele portretten komt hier al naar voren, in dit fresco van de hele Hollandse bovenlaag.