Geen letterheren

Uit de voorgeschiedenis van de vijftigers

Verschil in broodwinning

Het feit dat Koos Schuur, zoals hij in bovengeciteerde brief meldt, vreemd opkeek tegen het meningsverschil tussen Gerard Diels en Jan Elburg, zal ook wel toe te schrijven zijn aan het volgende. Schuur leidde, evenals mederedacteuren Langen, Schierbeek en Voeten, een leven dat volledig aan de literatuur was gewijd. Gerard Diels en Jan Elburg daarentegen verdienden hun brood op gebieden ver buiten de letterkundige bedrijvigheid. Diels manipuleerde als uiterst bedreven valutamakelaar op de Amsterdamse beurs, terwijl Elburg gedurende de eerste tijd na de bevrijding nog als laborant in dienst van de Shell werkte. Direct al na de beëindiging van de vij-

[p. 93]

andelijkheden was er tussen Elburg en afdeling personeelszaken van de bpm een conflict ontstaan toen Elburg de partij had gekozen van propagandisten voor de (communistische) Eenheidsvakcentrale, die door portiers bij het toegangshek van het bpm-complex aan de Badhuisweg in Amsterdam-Noord dreigden verwijderd te worden. Het had Elburg een comfortabele plaats op een belangwekkende wetenschappelijk gerichte laboratoriumafdeling gekost. Hij was als laborant in ploegendienst (ook 's nachts) naar de proeffabrieken verplaatst. Dit bracht hem daadwerkelijk dagelijks en nachtelijks in contact met klassebewuste arbeiders, niet alleen op zijn werk, maar ook aan de IJkaden en op de Tolhuispont die hem, voor zijn baan, overzette naar datzelfde Amsterdam-Noord waar hij ook zijn jonge jaren tussen arbeiderskinderen had doorgebracht. Dat er op den duur een verschil aan opvattingen binnen de Woord-redactie aan de oppervlakte zou komen is dan ook niet verwonderlijk. Elburg voelde zich, als gevolg van het onbegrip dat zijn afwijkende mening bij de ‘literatoren’ van de Woord-groep ondervond, derhalve sterk aangetrokken tot de omgang met de Waarheid-journalist Kouwenaar en de kunstzinnige vagebond Lucebert.

Maar de redelijke staat van eensgezindheid op politiek gebied binnen wat zich - toch óók ironisch - Cel Majakovski noemde, nam niet weg dat de wezenlijke aard van ‘de nieuwe dichtkunst’ de Reflex-dichters nog niet terstond duidelijk was. De schaarste aan beschikbare kopij voor het eerste Reflex-nummer is daarvan het bewijs. Er was dan ook in het Nederlandse taalgebied nauwelijks een voorbeeld waarbij de nieuwbakken avantgardisten konden aanknopen. De wel bewonderde Paul van Ostayen leek toch wat te speels, met zijn ongeëngageerde chimpansee die niet meer meedoet, met Marc en met Hindrix en Windrix de hoedemakers. Naar vorm hadden misschien de vroege expressionistische gedichten van Marsman hun invloed kunnen doen gelden, maar jonge dichters konden zich toch bezwaarlijk aan-

[p. 94]

sluiten bij voortbrengselen uit de jeugdperiode van een in het Nederland van na 1945 - ook door de behoudenden - gecanoniseerde dichter. Wanneer daar al niet die verdachte Uebermensch-toon van de jeugdige vitalist geweest was, bovendien. En de ‘gedichten’ van Van Doesburg, aantrekkelijk door hun recalcitrantie, ademden toch in laatste instantie een sfeer van dilettantistisch quasi-modernisme met hun rekwisieten als wandelstok en monocle.

Ook Gerard Diels heeft, afgezien van zijn inzet voor de vrijmaking van het beeld binnen het gedicht, door zijn sterk retorische inslag en zijn besliste afwijzing van het engagement, niet kunnen bijdragen. Diels' opvatting dat een vers ‘vormgeving van het gevoel’ diende te zijn, werd door het driemanschap onderschreven, alleen hadden hun gevoelens weinig gemeen met die van Diels en zijn volgelingen, en hun vormgeving moest derhalve ook wel van de zijne afwijken.

Toch stak er achter Diels' formele gebondenheid wel degelijk een neiging om zich, in het verborgene, aan bepaalde proefnemingen over te geven. Ik heb daarvan het bewijs ooit aangetroffen in een schrijfmachine die hij bij mij had geleend omdat de zijne tijdelijk in reparatie was. Toen ik het toestel terugkreeg stak er een heel kwartovel in, gevuld met op gedachteninvallen en klankassociaties gebaseerde tekst. Schoolvoorbeeld van wat er onder ‘écriture automatique’ wordt verstaan. Ik betreur het nog steeds dat ik dit stuk papier aan hem heb teruggegeven - hij had er, voor zijn doen, verbazingwekkend weinig commentaar op - want het zou nu, na al die jaren, van waarde zijn geweest bij een studie over de literatuur van na 1945. Niet alleen inzicht in Gerard Diels' werkwijze had het kunnen verschaffen, ook in wat er destijds leefde aan drang tot vernieuwing. Toch heb ik uit het weinige dat hij omtrent dit experiment losliet begrepen dat hij deze kant van de literatuur beschouwde als iets dat zich bij voorkeur maar binnenskamers moest afspelen. Ik neem dan ook aan dat hij dáárom de gedich-

[p. 95]

ten van Lucebert die ik voor het laatste Het Woord-nummer ter tafel bracht niet publikabel vond: te veel klad, aanzet, laboratorium of wat dan ook. (Een visie die ook later Ida Gerhardt, getuige haar schimpregel Onan spilde zijn zaad, bleek aan te hangen. In verband met de gebruikte vergelijking zou hierbij zijn op te merken: Waar maakte zij zich, als lesbienne, in godsnaam druk over!)