Brief van een bejaard man en Reis naar Zweden

[p. 143]

Aantekeningen

Brief van een bejaard man

Bladzijde 7

motto: Inveni portum; spes & fortuna valete; geen literair citaat maar een Latijns spreekwoord, cf. H. Walther, Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi. 11/2, Göttingen 1964, nr. 12717.

in uw tijdschrift: Marivaux' Spectateur Français, zie Nawoord.

Faramond ou l' Histoire de France (1661-1670) en Cléopâtre (1647-1658) zijn eens veelgelezen heroïsch-galante romans van de Franse schrijver Gautier de Costes, sieur de La Calprenède. Beide werken werden ook in het Nederlands vertaald: Faramond, Bolsward 1669, en Cleopatre, Amsterdam 1667.

Bladzijde 11

Rudimenta: een zestiende-eeuws schoolboekje voor Latijnse grammatica door Lithocomus, in de zeventiende eeuw nog bewerkt door G.J. Vossius.

Bladzijde 13

janitsaren: Turkse soldaten, behorende tot het in de veertiende eeuw gevormde en pas in 1826 opgeheven keurkorps, dat toen binnen de Turkse samenleving een bevoorrechte positie innam.

Bladzijde 14

om met Sancho te spreken: Sancho Panza, de broodnuchtere schildknaap van Don Quichot uit Cervantes' beroemde ridderroman, in het Nederlands vertaald door Lambert van den Bos: Den Verstandigen Vroomen Ridder, Don Quichot de la

[p. 144]

Mancha, Dordrecht 1657; diverse malen herdrukt.

Artabanus: Artaban, de even trotse als dappere held van Calprenède's roman Cléopâtre (zie bladzijde 8).

Bladzijde 15

Candace: Ethiopische prinses, eerste minnares van Artabanus [noot van Van Effen].

Bladzijde 16

Elise: prinses van de Parthen, verliefd op Artabanus [noot van Van Effen].

mijn effen kleed: aldus vertaalt ook Pieter Le Clercq mon habit uni; een verborgen zinspeling op de auteursnaam?

Bladzijde 18

romaneske natuur: romanachtige aard. De betekenis is hier zeer ongunstig; versta: zoals in slechte romans. Zie W. van den Berg, De ontwikkeling van de term ‘romantisch’ en zijn varianten in Nederland tot 1840, Assen 1973.

Bladzijde 19

beaux-esprits (meervoud van het Franse bel-esprit): lieden die goed op de hoogte zijn van de actuele mode en literatuur en daarover op aangename wijze conversatie kunnen voeren.

Bladzijde 20

zeker werk van pater Bouhours: Dominique Bouhours (Parijs 1628-1720), Frans jezuïet en taalpurist, auteur van vele werken op het gebied van literatuur en taalbeheersing. De beaux-esprits van zijn tijd beschouwden Bouhours' Pensées ingénieuses des Anciens et des Modernes (Paris 1689) als hun bijbel. Maar het is ook mogelijk dat hier gedoeld wordt op zijn La manière de bien penser dans les ouvrages d'esprit, Paris 1687.

caput mortuum of dodekop: zo heet het bezinksel dat bij de

[p. 145]

bereiding van zwavelzuur uit ijzervitriool in de retort achterblijft.

Cicero: Marcus Tullius Cicero (106-43 v. Chr.), Romeins politicus en filosoof; gold als de grootste redenaar van zijn tijd.

Demosthenes (384-322 v. Chr.): befaamd Grieks redenaar; schoolvoorbeeld van welsprekendheid.

Bladzijde 23

Mijnheer: Marivaux, de adressaat van deze brief.

Mijn Elise: zie bladzijde 16.

Amadis: Amadis de Gaula, de grote held van een immens populaire Spaanse ridderroman uit de zestiende eeuw met vele vervolgen. Deze Amadis-romans, eenentwintig delen in totaal, werden tussen 1598 en 1625 ook in het Nederlands vertaald.

Bladzijde 38

zekere geestdrijvers: Franse jansenistische ‘devoten’ als Antoine Arnauld (1612-1694) en Pasquier Quesnel (1634-1719).

Bladzijde 44

bij een volk: de Fransen.

Bladzijde 52

Ik bezit een stille vrolijkheid: sleutelwoord in de achttiende-eeuwse psychologie, cf. P.J. Buijnsters, ‘Vrolijke wetenschap: de semantiek van het woord “vrolijk” in de achttiende eeuw’, in: Maarten Klein (red.), Nieuwe Eskapades in de Neerlandistiek. Een bundel opstellen voor M.C. van den Toorn. Groningen [1992], p. 16-31.

[p. 146]

Reis naar Zweden

Bladzijde 55

een prins: Carl van Hessen-Philippsthal (1682-1770).

Bladzijde 57

Turpin: legendarische aartsbisschop van Reims ten tijde van Karel de Grote (achtste eeuw), die in een populaire kroniek over de kruistochten als dapper strijder tegen de Moren in Spanje wordt verheerlijkt.

Bladzijde 58

megera: een van de drie wraakgodinnen uit de Griekse mythologie.

Bladzijde 60

een tweede Jonas: volgens het Oudtestamentische boek Jona werd deze profeet, toen hij in strijd met Jahwehs opdracht per schip naar Tarsis vluchtte, door een storm overvallen, door de zeelieden overboord geworpen en vervolgens door een grote vis opgeslokt.

Bladzijde 62

Si totus... ruinae: Horatius, Oden iii, 3, 7-8. Er staat eigenlijk: ‘Si fractus inlabatur orbis.’

Bladzijde 64

de hoofdstad van Oost-Friesland: Emden bij de mond van de Eems in het tegenwoordige gebied Neder-Saksen.

Bladzijde 66

de koning van Pruisen: Frederik Willem i (1688-1740), regerend van 1713-1740. Zijn Potsdammer grenadiers vormden zijn geliefde speelgoed. Hij ‘bezat’ op zijn laatst een tweedui-

[p. 147]

zendtal van deze reuzen, die hij in Pruisen of in naburige staten liet ronselen en zelfs probeerde te fokken.

Bladzijde 67

Steinbock: Magnus Graaf von Stenbock (1664-1717), befaamd Zweeds veldheer in dienst van Karel xii. Als zodanig legde hij in 1712 Altona in de as.

Bladzijde 68

baron Görtz: Georg-Heinrich von Görtz (1668-1719), sinds 1714 als minister in dienst van Karel xii.

Bladzijde 69

Tros... habebit [Lees: habebo]: ‘Trojaan of Rutuliër, daartussen zal ik geen verschil maken’; citaat uit Vergilius, Aeneis, x, 108.

Bladzijde 70

berline: vierpersoons reiskoets met opschuifbare kap.

Bladzijde 72

Quidquid... Achivi: Horatius, Epist. 1, 2, 14.

Bladzijde 75

Artaban: de grote held uit Calprenède's roman Cléopâtre (zie bladzijde 8).

Bladzijde 88

Multa... alsit: Horatius, Brief aan de Pisonen (De arte poetica), 412.

Bladzijde 89

Dans le réduit etc.: N. Boileau, Le Lutrin, Chant 1 (1672), 57-60. Lutrin betekent koorlessenaar. Het betreft hier een quasi-

[p. 148]

verheven spotdicht over een dispuut tussen twee geestelijken van de Sainte Chapelle te Parijs. In de geciteerde eerste Zang is sprake van een welgedane prelaat.

Bladzijde 97

een adjudant: de overste Zeebach; datum van de luisterrijke entree in Stockholm: 1 september 1719.

Principibus... est: Horatius, Epist. 1, 17, 35.

de hertog van Holstein: Karl-Friedrich von Holstein-Gottorp (1700-1739), een neef van de pas gestorven Zweedse koning Karel xii en nog altijd troonpretendent.

Bladzijde 98

Gasconse juffer: de Gascogners stonden bekend als levendig en opgewekt, zij het niet zonder bluf.

Bladzijde 99

gravin De La Gardie: Ebba Margareta De La Gardie (1704-1775).

Pontus De La Gardie: Fransman van geboorte, later bekend veldmaarschalk van Zweden; hij verdronk in 1585.

koning Gustaaf-Adolf: Gustaaf 11 Adolf (1594-1632), de beroemdste koning van Zweden, vooral als legeraanvoerder in de strijd tegen aartsvijand Denemarken; sneuvelde 6 november 1632 op het slagveld bij Lützen.

mademoiselle de Steinbok: Fredrika Vilhelmina Stenbock (1701-1723).

Bladzijde 100

hun meesteres: Ulrika Eleonora d.y. (1688-1741), koningin van Zweden.

[p. 149]

Bladzijde 101

Karel xii: 11 december 1718 gedood door een verdwaalde kogel.

Bladzijde 104

drie ecu's: drie kronen of Franse daalders.

Bladzijde 106

Dalecarlse ruiters: Dalkarlar of Dalekarliërs heten de bewoners van de bergachtige provincie Dalarne in het noorden van Zweden.

Bladzijde 107

Norris: John Norris (1660?-1749), op dat tijdstip nog Lord of the Admiralty; werd in 1719 door de Engelse koning naar de Baltische wateren gestuurd om Rusland te weerhouden van een aanval op Zweden.

Bladzijde 109

Exuvias tristes Danaum: ‘trieste buit van de Danaï’; niet geidentificeerd citaat.

Bladzijde 111

Het Huis waarin de Zweedse adel vergadert: het nog steeds bestaande Riddarhuset te Stockholm.

de hertogin van Holstein: Hedvig Sofia (1681-1708), zuster tevens van koningin Ulrika Eleonora, echtgenote van hertog Friedrich iv van Holstein-Gottorp (1671-1702) en moeder van de hiervoor genoemde Karl-Friedrich van Holstein-Gottorp.

Bladzijde 113

Quintus Curtius: Quintus Curtius Rufus, Latijns geschiedschrijver (eerste/tweede eeuw na Chr.), wiens Historiae Alexandri Magni regis Macedonum door J.H. Glazemaker in het

[p. 150]

Nederlands werd vertaald als: Quintus Kurcius Historie, Van 't Leven en Bedrijf van Alexander de Groot, Amsterdam 1662 (1683²).

Bladzijde 119

de zwager van Karel xii, getrouwd met de troonopvolgster: hertog Friedrich iv van Holstein-Gottorp (1671-1702).

Bladzijde 121

van der Nath: rijksgraaf Gerhard von der Nath (1668-1740).

die dag: Görtz werd op 12 maart 1719 geëxecuteerd.

Bladzijde 123

een zware gedenkpenning: ontworpen door Carl Hedlinger en geslagen bij gelegenheid van Ulrika's kroning tot koningin van Zweden op 19 maart 1719.

Bladzijde 127

ratafia: fijne likeur, bereid uit brandewijn en zuivere vruchtesappen.

de Deense koning: Frederik iv (1671-1730).

Een geestig Engels schrijver: Alexander Pope, zelf een dwerg, in het spectatoriale tijdschrift The Guardian, ii (1714), nr. 91.

Bladzijde 129

een Hollandse gezant: assistent-resident Jacob de Bie (1681-1719), die op 13 november 1719 met zijn gezin in de golven omkwam.