De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 5. De boekhandel van de Republiek 1572-1795

[p. 373]

Overzicht gebruikte literatuur

Het heeft m.i. geen nut om hier een uitvoerige literatuurlijst te publiceren. Vanzelfsprekend vindt men bij de lijst van afkortingen de voor mijn onderwerp belangrijkste literatuur, die ik gebruikte, zij het natuurlijk niet systematisch opgesteld.

Hier wil ik daarom liever een summier overzicht geven van de stand van zaken betreffende het onderzoek in de verschillende landen, die in mijn vijf delen een belangrijke rol spelen. Ik beperk mij tot de in het laatste deel behandelde 17de en 18de eeuw en dan ook nog voornamelijk tot de internationale boekhandel. Slechts ten aanzien van schrijvers en boeken, die niet in de lijst van afkortingen voorkomen, zal ik hier volledige titels noemen.

Ik begin met Duitsland, dat als eerste in de 19de eeuw thans nog bijzonder waardevolle publicaties over de internationale boekhandel zag verschijnen, in de vorm van de studies van Kirchhoff, Kapp en daarna van Goldfriedrich. Verder hierop ingaan, is niet nodig, daar het laatste boek van Widmann, dat in 1975 verscheen, een uitstekend en recent literatuuroverzicht biedt. Daarnaast moet ik wijzen op de minder bekende publicaties van Werner Krauss en zijn volgelingen, die in Oost-Duitsland werkzaam zijn. Het speciale facet van de boekhandel, dat ik behandelde, vormt voor hen een belangrijk en blijkbaar aantrekkelijk onderwerp, en wel voornamelijk voor zover betreft de 18de eeuw. Meer daarover vindt men in een artikel van Paul H. Meyer, ‘French Englightenment in eastern Germany: Werner Krauss and his circle’ (Diderot Studies VIII, 1966, 171-183). Ik kan uiteraard niet ingaan op de verschillende werkgroepen en de annexe tijdschriften, die - vooral in de laatste tijd - in alle betrokken landen in toenemende mate tot stand komen. Daarop wil ik echter een enkele uitzondering maken. Voor Duitsland noem ik de sedert 1976 verschijnende Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte, Im Auftrage des Wolfenbütteler Arbeitskreises für Geschichte des Buchwesens herausgegeben von der Herzog August Bibliothek. Het unieke bezit van deze bibliotheek, dat ook voor mijn onderwerp veel leverde, brengt mede dat hier reeds heel wat belangrijks het licht zag en dat dat ook zeker voor de toekomst het geval zal zijn. Engeland had van ouds wel veel publicaties over de boekhandel, maar vooral het optreden van Cyprian Blagden betekende een geweldige vooruitgang. Door zijn onderzoekingen op het gebied van de interne organisatie kreeg men inzicht in de werkelijke gang van zaken, de praktijk en niet meer de theorie. Zijn studies over de feitelijke organisatie van de Engelse boekhandel zijn niet alleen verhelderend voor zijn eigen land. Ik kon er in dit werk uiteraard niet op ingaan, maar ze hielpen mij toch om de zo anders ingerichte boekhandel van de Republiek beter te begrijpen. Als algemeen recent overzicht noem ik het werk van Robin Myers, The British book trade, from Caxton to the present day. A bibliographical guide based on the libraries of the National Book League and St. Bride Institute, van 1973. Zoals vaak bij dergelijke werken, die op bepaalde collecties zijn gebaseerd, zijn er belangrijke lacunes. Het boek van Norma Hodgson en Cyprian Blagden over de boekverkopers Bennet en Clements, dat juist voor de praktijk van de boekhandel met het buitenland in mijn hoofdperiode van grote betekenis is, ontbreekt. Als belangrijkste van de nog recentere literatuur over deze periode noem ik het standaardwerk van Mackenzie over de drukkerij van de Universiteit van Cambridge (1696-1712), waaruit de nauwe relaties met Holland als nergens anders blijken. Verscheen dit in 1966, een jaar eerder zag het werk van Pollard en Ehrmann het licht, dat zich bezig houdt met de verspreiding van het boek door middel van catalogi, dat laatste woord in zeer ruime betekenis genomen. Ofschoon de titel vermeldt, dat de periode tot 1800 wordt behandeld, vindt men hier in feite een buitengewoon belangrijke bijdrage tot de geschiedenis van de boekhandel van Europa tot 1700. Voor de 18de eeuw sluit zich hierbij enigszins het werk van Giles Barber aan. Men vindt zijn verschillende artikelen op dit gebied in de lijst van afkortingen genoemd. Hij benadert de boekhandel als internationaal

[p. 374]

verschijnsel en geeft vaak als het ware een dwarsdoorsnee. De Engelse handel in Latijnse en Franse boeken is daarvan slechts een onderdeel, dat in de latere studies echter steeds meer ter sprake komt. In 1964 verscheen zijn studie over de familie Cramer in Genève, in 1966 zijn opsomming van decreten betreffende de boekhandel in Frankrijk 1700-1789, in 1975 zijn publicatie van de eerste Europese adreslijsten van boekverkopers, in 1976 zijn studie over en tabellen van de internationale boekhandel van Engeland aan de hand van de betaalde in- en uitvoerrechten, en in 1977 zijn studie over de betrekkingen van Engeland en Holland, met speciale beschouwing over John Nourse in Londen, aan wie een volgende publicatie gewijd zal zijn.

Frankrijk vertoont in feite van ouds de grootste achterstand, ofschoon in later tijd wel enkele studies aan speciale onderwerpen, vooral van de 18de eeuw waren gewijd. Na de oorlog kwam daarin een ommekeer, in sterke mate beïnvloed door de befaamde Annales. Voor de 17de eeuwse boekhandel verscheen in 1969 het magistrale werk van Martin, een geheel eigen onderneming, met alle voor- en nadelen van dien. Daar hij zijn onderwerp groots opzette, danken wij hieraan ook beschouwingen over de omringende landen, voor zover die althans voor Frankrijk van belang waren, alles met overzichten van de voornaamste literatuur. Uiteraard konden deze hoofdstukken niet van dezelfde betekenis worden als de hoofdschotel van het werk. Onder leiding van Martin verschenen in de Publications du centre de recherches d'histoire et de philologie de Cinq études lyonnaises en de Nouvelles études lyonnaises, in 1966 en 1969, die de boekhandel van Lyon van de 17de en 18de eeuw als onderwerp hebben. Het Centre d'études des XVIIe et XVIIIe siècles aan de Sorbonne werkt daarnaast. Geheel in tegenstelling tot de behandeling van de 17de eeuw was tot nog toe die van de 18de eeuw. Daar werd veel gewerkt in teamverband of werden althans speciale onderwerpen als onderdeel van een groter geheel ter hand genomen. Tal van locale geschiedenissen betreffende de belangrijkste centra van de boekhandel verschenen. Over de bundels betreffende Lyon sprak ik reeds. Van de monografieën, gewijd aan andere plaatsen, noem ik als voor de Republiek belangrijkste de studie van Quéniart over het 18de eeuwse Rouen. Ook speciale facetten werden behandeld, al naar mate de bewaarde stof dat toestond. Als voorbeeld van de handel in het verboden boek in mijn hoofdperiode noem ik het werk van Sauvy. Een uitstekend overzicht voor Frankrijk en een samenvatting van het belangrijkste wat verscheen gaven Chartier en Roche in 1974. De ontoegankelijkheid van de Nederlandse taal voor de doorsnee Fransman blijkt hier echter wel: Jean Louis de Lorme werd tot Jean-Baptiste Le Clerc, terwijl zij slechts gemeen hebben dat de eerste in 1709 18 dagen en de tweede in 1767 acht maanden in de Bastille vertoefde.

In 1965 en 1970 verschenen de twee delen Livre et société dans la France du 18e siècle, waarin vooral een studie van Dupront van groot belang voor mijn onderwerp is. In aansluiting daarop gaf Birn in 1976 in de bekende Studies on Voltaire zijn artikel ‘Livre et société after ten years: formation of a discipline’ met een uitvoerig overzicht van de verschenen literatuur. Hij verdeelde zijn onderwerp in drie rubrieken: journalistiek, de betrekkingen uitgevers-lezers en de wereld van productie en verkoop van het boek. Tenslotte volgt een beschouwing over het belangrijkste, wat daar nog buiten valt, en over de verdere mogelijkheden.

Als een van de grootste resultaten van de samenwerking in direct en voortreffelijk teamverband verscheen in 1976 de Dictionnaire des journalistes 1600-1789, onder directie van Jean Sgard te Grenoble. Het was aangekondigd en ingeleid in 1973 door de publicatie ‘L'Etude des périodiques anciens. Colloque d'Utrecht’, dat de naam van de toen helaas reeds op jeugdige leeftijd gestorven deelneemster Marianne Couperus droeg. In 1976 verscheen als voorloper van de eigenlijke grote uitgaaf de summiere Dictionnaire des journaux 1600-1789, als uitgaaf van het Centre d'études des sensibilités.

Hoewel ik op speciale sedertdien verschenen literatuur niet kan ingaan, maak ik hier een uitzondering voor de in oktober 1977 verschenen studie van Suzanne Tucoo-Chala, gewijd aan Charles-Joseph Panckoucke et la librairie Française (1736-1799), omdat het hier de belangrijkste persoon van de buitenlandse en ook de binnenlandse boekhandel van Frankrijk betreft.

Zwitserland heeft sterk de aandacht van de Engelstalige historici getrokken. Barber met zijn studie over de familie Cramer noemde ik reeds. De Amerikaan Kleinschmidt kwam al in 1948 met zijn werk over het 18de eeuwse Genève. Zijn landgenoot Darnton bereidt met de Zwitser Rychner de uitgaaf betreffende de Société typographique de Neuchâtel voor, waarvan de persen bekend bleven door hun clandestiene uitgaven. Als voorproeven van zijn grote werk publiceerde Darnton zijn door mij - en nog andere door Birn - genoemde artikelen, die zich begrijpelijkerwijze grotendeels in Frankrijk afspelen. Zijn reeds voltooide uitvoerige monografie over de uitgaven en de verspreiding van de Encyclopédie moet nog verschijnen. Rychner bewerkt het Franse materiaal

[p. 375]

van 1701-1789 om dit min of meer als voortzetting van Martin's werk te publiceren.

Wat de Zuidelijke Nederlanden betreft, moet ik uiteraard allereerst het werk van Voet noemen, dat met zijn gedetailleerde beschrijving van de zaken der familie Plantijn-Moretus tot omstreeks 1650 toe niet alleen Antwerpen, maar in feite geheel Europa bestrijkt. Voor de 18de eeuw is het een Amerikaan, de reeds meermalen genoemde Birn, die een interessante studie over de boekverkoper Rousseau, eerst in Luik en daarna in Bouillon gevestigd, in het licht gaf. Voet's landgenoot Vercruysse daarentegen gaf zijn aandacht aan de in Amsterdam gevestigde Rey, wiens dochter met de zwager en compagnon van Rousseau trouwde. Deze bijdragen kwamen alle uit in de Studies on Voltaire and the eighteenth century, die sedert 1952, eerst in Genève en later in Oxford verschenen en in hun al ruim 160 delen ondermeer over de internationale boekhandel van de 18de eeuw bijzonder veel bieden.

Wat Nederland betreft, moet allereerst worden geconstateerd, dat de drie delen, die Ledeboer van 1872-1877 publiceerde, nog steeds gebruikt worden. De voornaamste grondslag voor hem waren de uitgeversnamen op de boeken. Zo algemeen is daarna nooit meer gewerkt. Slechts Waller's biografisch woordenboek van graveurs met een goede lijst van uitgevers van prenten en hun jaren van publicatie kan ook op algemeenheid bogen. Van nut kunnen daarnaast de mededelingen over de uitgevers in twee standaardwerken zijn: M. de Meyer, De Volks- en kinderprent in de Nederlanden van de 15e tot de 20e eeuw (1962) en C. Koeman, Atlantes Neerlandici (1967-1971). Beiden behandelen uiteraard ook uitgevers van boeken.

Ik laat hier nog enkele studies over boekverkopers en hun uitgaven van meer speciale strekking volgen: Willems over de Elsevier's in Leiden, Den Haag, Utrecht en Amsterdam (1888, met vervolgen door anderen), Kleerkooper en Van Stockum over het 17de en ook het 18de eeuwse Amsterdam (1914-1916), Kossmann over de Haagse boekverkopers (1937), Leuven over de rooms-katholieke boeknijveren van Amsterdam (1951), ikzelf met deze vijf delen (1960-1978) en Briels over de uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige boekdrukkers en boekverkopers 1570-1630 (1974). Verschillende van deze werken maken een onderdeel uit van de serie Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel, die uitgegeven werden door de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels, waarin van 1884 tot 1951 14 delen verschenen. Het is zaak om niet de kleinere bijdragen, die vaak over de geschiedenis van vóór 1795 handelen, over het hoofd te zien.

In aansluiting op het voorgaande lijkt het mij goed om hier ook nog te wijzen op de catalogus van Bruckner van alle Duitse boeken, die gedurende de 17de eeuw in de Republiek werden gepubliceerd.

Een recent algemeen overzicht van literatuur over de boekhandel van Nederland bestaat niet. Ik kan slechts enige publicaties, waar iets te vinden is, vermelden. Het bekende repertorium van L.D. Petit, dat van 1907 af verscheen en door anderen tot 1939 werd voortgezet, heeft geen speciale afdeling voor dit onderwerp. Sedertdien vindt men het vervolgd van 1940 tot 1971 (1943-1976) als Repertorium van boeken en tijdschriftartikelen betreffende de geschiedenis van Nederland, waarin een speciale rubriek met o.a. ook dit onderwerp is opgenomen. Een dergelijke rubriek treft men ook aan in het werk van H. de Buck, Bibliografie der geschiedenis van Nederland (1968). Van veel groter betekenis is uiteraard de Catalogus der bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam, waarvan de delen I-VII verschenen (1920-1967). Deel VIII, dat als vervolg van deel III en IV aan de catalogi gewijd zal zijn, zal in 1978 uitkomen. Deel IX betreffende de aanwinsten van 1965 etc. is in voorbereiding. Geeft deze catalogus veel meer dan de Nederlandse geschiedenis, daartegenover staat dat - net als het bovengenoemde Engelse geval - uitsluitend aanwezige publicaties worden vermeld. Ook op internationale leest geschoeid is de ABHB, Annual bibliography of the history of the printed book and libraries, edited by H.D.L. Vervliet (1973-1977), waarvan de 6 tot nog toe verschenen delen telkens een jaar behandelen, 1970-1975.

Zeer belangrijk is ook het Nederlandse vaktijdschrift. De reeks van Het Boek, met vrijwel uitsluitend artikelen in de Nederlandse taal, die in 1912 was begonnen, werd in 1967 stopgezet. Van 1971 dateert het tijdschrift Quaerendo met artikelen in het Engels, Frans of Duits betreffende het in de noordelijke en zuidelijke Nederlanden gedrukte boek. In de Introduction voorin het eerste nummer wordt de bedoeling uiteengezet: het Belgische tijdschrift, De Gulden Passer, verschijnt sedertdien als jaarlijkse uitgaaf, hetzij met grotere artikelen, hetzij met monografieën. Bij de redactie van Quaerendo bestaat voorkeur voor artikelen, die ook voor buiten Nederland van belang zijn.

Uiteraard publiceerden niet alleen Nederlanders, maar ook buitenlanders over de boekhandel van de Republiek, vaak in buitenlandse tijdschriften. Voor de 17de eeuw noem ik Carter. Hij bracht veel interessante gegevens uit

[p. 376]

onbekende Engelse bronnen bijeen. In tegenstelling tot Carter werkte de Amerikaan Davies op dit terrein voornamelijk aan de hand van reeds gepubliceerde bronnen. Voor de 18de eeuw noem ik als eerste Dubosq. Zijn vlotte, maar oppervlakkige studie van 1925, waarin de publicaties van de Franse philosophen een belangrijke rol spelen, vond sedertdien op vele punten uitbreiding en verdieping. Ik noemde reeds Vercruysse met zijn verschillende artikelen over Rey, maar kan daaraan ook nog Fajn toevoegen. Vaak vindt men ook in artikelen, die zich in feite afspelen buiten het gebied van de Hollandse boekhandel, bijzonder interessante gegevens. Ik denk bv. aan publicaties van Conlon, Larkin en Murphy. Men blijve erop verdacht, dat juist voor deze periode dergelijke gevallen veel vaker voorkomen.

Ook in Nederland wordt, zij het in mindere mate dan in Frankrijk, in teamverband gewerkt. De Dr. P.A. Tiele-Stichting, opgericht in 1953 te Amsterdam ter bevordering van de wetenschap van het boek, de drukkunst en de daarmee samenhangende technieken, stelde enige leerstoelen aan de universiteit in. Ook enkele kleinere studies verschenen onder haar auspiciën. In de Studies van het Instituut voor intellectuele betrekkingen tussen de Westeuropese landen in de zeventiende eeuw, waarvan Hans Bots van de Nijmeegse Universiteit de leiding heeft, zagen verschillende delen betreffende de geschiedenis van het boek het licht. Hetzelfde geldt voor het Sir Thomas Browne Institute van de Universiteit van Leiden, dat zijn serie opende in 1961 met een studie van J.A. van Dorsten over Thomas Basson. Uiteraard beperken deze publicaties zich tot de handel in het Engelse boek of vertalingen daarvan. Een Engels equivalent van het werk van Bruckner behoort tot de mogelijkheden. Het Instituut voor Neofilologie en voor Neolatijn van de Universiteit van Amsterdam kwam met enkele kleinere bijdragen. De verwerking van het apparaat voor veilingcatalogi, dat daar beheerd wordt door mevrouw G. Kuiper, tot een publicatie ligt in de bedoeling. De Werkgroep 18de eeuw, die met zijn Documentatieblad sedert 1968 een regelmatige bijdrage ook voor de internationale betrekkingen levert, bracht in 1977 in de nummers 34-35, die werden gecombineerd, de lezingen voor het symposium van september 1976, dat aan het Nederlandse boek gewijd was. Het bevat belangrijke studies over de boekhandel, zowel nationaal als internationaal.

Een toevallige vondst van B. van Selm in Wolfenbüttel was de oorzaak, dat thans bij de Vakgroep Nederlandse Taal- en Letterkunde aan de Universiteit van Leiden in teamverband de oudst bekende fondsveilingcatalogus van de nagelaten voorraad van Cornelis Claesz aan boeken in de Nederlandse taal uit 1610, wordt bewerkt. Het Museum Enschedé te Haarlem, naast de Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam een zeer belangrijk documentatiecentrum voor de boekhandel, bereidt de uitgaaf van de Engelse vertaling, voorzien van verbeteringen en vermeerderingen, door H. Carter van Enschedé's Fonderies de caractères onder leiding van mevrouw L. Hellinga voor. Het is te hopen, dat een Amsterdamse instelling zich nog eens zal toeleggen op de bewerking van het Luchtmansarchief, dat in de Bibliotheek van de bovengenoemde Vereeniging bewaard bleef.

Tenslotte kan ik nog juist hier een nieuwe uitgaaf vermelden: Current Research in the Netherlands, Humanities 1976-1977 (Netherlands Organization for the advancement of Pure Research, 1977), waar men een goed overzicht van de tegenwoordige stand van zaken betreffende het onderzoek krijgt.