De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 5. De boekhandel van de Republiek 1572-1795

[p. 7]

Inleiding

De tien jaar, die tussen de verschijning van deel IV en dit deel V liggen, maken dat de inhoud van dit laatste wat anders is uitgevallen dan de oorspronkelijke opzet was. Aan die lange tussenruimte kleven bezwaren. Een van de grootste is, dat als gevolg van de fusies in het uitgeversbedrijf de administratie betreffende de intekening zoek is geraakt. Ik vrees dan ook, dat in een aantal gevallen de serie voor goed beperkt zal blijven tot vier delen en verstoken zal zijn van dit door zijn indices zo belangrijke deel V. Ik ervoer telkens weer, dat de vorige delen in recente publicaties - vooral Franse - vaak niet of op onjuiste wijze aangehaald werden. Ik weet niet, of het ontbreken van de indices of de Nederlandse taal daarvan de hoofdschuldige is.

Daar tegenover staan echter ook voordelen. Het belangrijkste is, dat er intussen heel veel buitenlandse publicaties van groot belang voor mijn onderwerp zijn uitgekomen, in de allereerste plaats betreffende Frankrijk, zowel in de 17de als in de 18de eeuw. Daarom heb ik ervan afgezien om onvermijdelijk onvoldoende overzichten van de boekhandel in de drie grote buurlanden, Frankrijk, Engeland en Duitsland, te geven, wat wel mijn oorspronkelijke opzet was. Slechts heb ik in mijn literatuuroverzicht de belangrijkste werken opgesomd. Ik zal mij in de volgende hoofdstukken beperken en alleen voor zover onmisbaar ter verduidelijking van de gang van zaken in onze Republiek het een en ander daarover vertellen in de drie gedeelten van mijn chronologisch overzicht van de buitenlandse boekhandel of - beter gezegd - van de handel in Franse en Latijnse boeken. Ook geheel in tegenstelling tot mijn oorspronkelijk plan kom ik hier met een uiteenzetting over de gehele boekhandel van de provincie Holland, van 1572 tot 1795, met een enkele maal een uitweiding over een andere provincie, vooral over Utrecht. Een beperking tot het tijdvak 1680-1725 bleek onmogelijk. Uiteraard is het middelste tijdvak het uitvoerigst besproken en daarin op haar beurt weer de boekhandel van Amsterdam.

Hoe ondoenlijk het was om over de boekhandel alleen op grond van Amsterdamse gegevens te schrijven, blijkt uit de twee eerste bijlagen. In de eerste

[p. 8]

behandelde ik het Leidse boekverkopersarchief Luchtmans. Daaruit wordt veel duidelijk over de gang van zaken in de boekhandel van de 18de eeuw, dat men nergens anders kan vinden. Het toeval heeft gewild, dat een Leids archief het enige was wat goed bewaard bleef. Uiteraard heb ik bij de voorbeelden, die ik eraan ontleende, mij zoveel mogelijk tot Amsterdamse gegevens beperkt.

Was deze eerste bijlage min of meer bij toeval Leids, hetzelfde kan men niet zeggen van de tweede. Daar heb ik de Leidse boekverkoper Pieter van der Aa behandeld. Dat bleek voor mijn samenvatting absoluut noodzakelijk te zijn. Een goede biografie van hem bestond niet; alleen korte mededelingen waren te vinden. Een beschrijving van de boekhandel van Holland tussen 1680 en 1725 was niet te geven, voordat eerst zijn geschiedenis - zij het summier - op schrift was gesteld.

De bijlagen betreffende de privileges (Bijlage III), de aucties (Bijlage IV) de lettergieterijen (Bijlage V), en de compagnieën (Bijlage VI) waren aanvankelijk bestemd voor hoofdstuk II; hun omvang deed mij uiteindelijk plaatsing onder de bijlagen verkiezen.

Bijlage VII, een opgaaf van de Amsterdamse gildeleden tussen 1688 en 1742, dankt zijn aanwezigheid aan de recensies. Daar werd meermalen bezwaar gemaakt tegen mijn titel in verband met het feit, dat ik alleen producenten van Franse boeken had behandeld. Men zal uit deze bijlage kunnen constateren, dat vrijwel geen van de belangrijke boekverkopers in deel II/III ontbreekt. Aangezien het oudste contributieboek verloren ging, kon ik de lijst helaas niet met 1680 beginnen.

Een voordeel van de negen jaren tussenruimte is ondermeer, dat ik hier een opgaaf kan doen van recensies, die mij bereikten. Het meest was ik getroffen door de verbazing van een kenner als Horodisch over de veilingcondities van Brunel van 1724, die betaling in vier termijnen, over twee jaar lopende, mogelijk maken. Dat moedigde mij aan om speciaal de weinig bekende organisatie van de boekhandel tot uitgangspunt te nemen in dit deel.

Het overzicht van de voor mij belangrijkste literatuur voor de Republiek en ook voor het buitenland is mede in verband met de lijst van afkortingen beperkt gehouden.

Voor de ‘summary’ koos ik na rijp beraad de Engelse taal, niet de Franse, daar mij bij ervaring bleek dat de vorige delen in Frankrijk minder gebruikt werden dan in Engeland en Amerika.

In de lijst van Errata en addenda heb ik mij wat het tweede betreft zoveel mogelijk beperkt. In de afgelopen jaren zijn dank zij de voortschrijdende

[p. 9]

indicering een heel groot aantal nieuwe akten te voorschijn gekomen. Om dit deel niet nog omvangrijker te maken heb ik alleen gegevens opgenomen, die op bepaalde facetten van de boekhandel een nieuw licht werpen en onmisbaar zijn voor mijn samenvatting.

De lijst van afkortingen spreekt voor zichzelf. Wat de vier indices betreft (onderwerpen, boeken, plaatsen en personen), meen ik alleen een toelichting bij de twee eerste te moeten geven. Ik maakte een vrij uitvoerige index op onderwerpen, omdat veel van het vroeger behandelde in het hier volgende niet ter sprake kan komen. Zoveel mogelijk trachtte ik namelijk herhaling te vermijden. Wat de boeken betreft heb ik mij - ook alweer om niet te veel ruimte in beslag te nemen - voor de in de tekst reeds volledig vermelde titels tot summiere opgaaf beperkt. Daartegenover heb ik, wanneer ik nu wel de juiste titel van een vroeger onvolledig of onjuist vermeld boek vond, deze volledig gegeven, soms zelfs met een enkele bijzonderheid. Vele titels konden niet worden opgelost. Voor de overzichtelijkheid leek het mij het beste, deze niet apart te vermelden, wat aanvankelijk mijn plan was, maar tussen de andere.