De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 3. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven A-M

Crellius (Johannes).... - 1722, Collegiant

Leven

Geb. Dantzig, begr. Westerkerk 31-7-1722 (onverm.), zoon van Joannes Crellius.

Adressen

1684 en 1686 Deventer Houtmarkt, 1686-1689 Lauriergracht, 1705 en 1706 Reestraat, 1710-1715 Laurierstraat (dr.), 1722 Reestraat.

Boekdrukkerij

24-11-1684 ingezetene als boekdrukker. Ofschoon geen inschrijving te vinden is, moet hij gildelid zijn geworden. Op 5-12-1707 staat aangetekend: ‘wederom op nieuws int gilt aangenome’, betaalt jaarzang tot en met 1719.

[p. 85]

1684 drukte hij l'Impie convaincu, ou dissertation contre Spinoza, in 1686 de vertaling van een werk van Böhme voor Fredrik Vorster, boekverkoper op de Louw'riergracht, van 1686-1689 een aantal stichtelijke werken in het Hollands (U.B.A.), in 1689 2 werkjes van C. van Beuningen in het Frans (Petit 5125 en 5127).

Van wanneer het contract over het drukken van een bijbel in het Zweeds dateert, dat KS 154-155 zonder datum vermeldt, kan ik niet zeggen. Gezien de leeftijd van de boekdrukker Meus Claesz, die op 16-2-1686 op 28-jarige leeftijd ondertrouwde, en de namen van de getuigen, die in 1689 en 1690 voorkomen, vermoed ik dat deze in het laatste jaar is opgemaakt. Brandschade van het protocol van not. Hoff maakte een onderzoek onmogelijk. Ongeveer in deze tijd zal Crellius Amsterdam verlaten hebben om daar ± 1705 weer terug te keren.

1705 en 1706 drukte hij Brieven en een Verdediging van Mr. Nicolaes Muys van Holy. In 1708 drukte hij een foliowerk van Bonaventura van Overbeke, Reliquiae antiquiae urbis Romae, in 1709 een Franse uitgaaf daarvan. Deze vertaling was gemaakt in overleg met Le Clerc. Op 18-8-1709 had Michel van Overbeke, een neef van Bonaventura van Overbeke, privilege voor deze uitgaaf gekregen van de Staten van Holland. De uitgaaf geschiedde dan ook op zijn kosten; Crellius was alleen drukker. Advertenties van 15-7-1710 en 9-10-1710 (A.C.) vermelden, dat het werk, hetzij in het Frans, hetzij in het Latijn ongebonden voor f 50. - te krijg is bij Nicolaes Visscher op de Dam en bij R. en G. Wetstein in de Kalverstraat.

1709 drukte Crellius een vertaling van de la Serre, De Spiegel, die niet vleid.

1710 verscheen een druk, die hij zelf adverteerde op 27-12-1710: ‘'T Amsterdam bij Joannes Krellius, boekdrukker in de Lauwrierstraet, is gedrukt The book of Common-Preyer, Engels en Nederduyts’. (A.C.). Deze uitgaaf, die de titel draagt The Book of common-prayer. English and Lowdutch. Amsterdam, by John Crellius, heeft het jaartal 1711 en een approbatie van de bisschop van Londen voor John Crellius van 23-6-1710.

29-10-1711 adverteerde hij deze nogmaals tezamen met een nieuwe uitgaaf: ‘Te Amsterdam bij Joannes Krellius boekdrukker in de Lauwrierstraat is gedrukt O Novo Testamento traduzido na lingoa Portuguesa, of 't Nieuwe Testament in 't Portugeesch vertaeld, in 8. Nog is bij hem met approbatie van My-Lord den Bisschop van London gedrukt, en mede te bekomen te Rotterdam bij Barent Bos, 's Gravenhage Thomas Johnson, en in andere steden bij boekverkopers, The Book of Common-Prayer, of t' Boek der Gemeene Gebeden van de Kerk van Engeland, Engelsch en Nederduytsch, voor dezen onder de regeringe van de Koninginne Elizabeth uit het Engels vertaeld, en nu in dezen druk, door ordre en authoriteit van de Koninglijke Societeyt de Propaganda Fide apud Exteros, naeuwkeurig tegen 't Engelsch overgezien, van zeer veele misstellingen en fouten gezuyverd, het gebreklijke bijgevoegd, en met de Zendbrieven, Evangelien, en den H. Dienst voor de Koninginne ANNA vermeerderd, en met ordre van dezelve Majt. in 't ligt hergeeven tot dienst van hare Majts. Nederd. Hof-Kapelle te St. James, in 8’. (A.C.). Het Nieuwe Testament in het Portugees, O Novo Testamento traduzido en Portugues pelo padre Joam Ferreira A d'Almeida. Em Amsterdam, por Joam Crellius, draagt het jaartal 1712.

1714 tot 1718 drukte hij werken van de Doopsgezinde predikanten Adriaan Spinniker en Abraham Verduin, o.a. in 1714 de Leerzame zinnebeelden van de eerste voor de Haarlemse boekverkoper Izaak van der Vinne.

1715 en 1716 drukte Crellius een zinnespel Waarheid en Loogen en een blijspel De Panlikker, beide met het vignet Purgat et Ornat, van de hand van de Doopsgezinde schrijver Hendrik van Halmael.

[p. 86]

Bijzonderheden

Volgens Ledeboer zou Johannes Crellius (die zich als drukker op de uitgaven in het Hollands Krellius noemde) een zoon of kleinzoon zijn van de sociniaan Crell, die op de Herengracht bij de Hartenstraat woonde. Waarop deze laatste mededeling slaat, kan ik niet zeggen; noch van de vader, noch van de grootvader vond ik een spoor in Amsterdam. De grootvader, Johannes Crell, was de bekende sociniaanse theoloog en schrijver, die in Rakow overleed in 1633. Zijn zoon Johannes werd 1-2-1646 ingeschreven als student te Leiden. Over zijn verdere levensloop kan ik niets zeggen, behalve dat zijn zoon Johannes in Dantzig werd geboren, zijn zoon Daniel 1669/70 in Zaandam. Hij kan dus eventueel wel op de Herengracht bij de Hartenstraat gewoond hebben. Een stamboom van deze merkwaardige familie vindt men bij F.S. Bock, Historia Antitrinitariorum I (1774) 161. In Amsterdam waren behalve de drukker ook zijn twee broers Daniel (tr. 1721, st. 1740) en Martinus (st. 1743) en zijn twee zusters Catharina (st. 1744) en Margaretha gevestigd. Op 13-3-1744 benoemde Margaretha voor not. van Aken tot haar erfgenamen de twee kinderen van haar overleden broer Pieter, Jan en Maria, die beiden in Engeland woonden (N.A. 8159, 124). Zij speelden allen een rol in de kring van de Collegianten. In later jaren woonden broers en zusters in het huis Soli Deo Gloria op de Rozengracht, dat 9-9-1766 werd verkocht (Kw. 6 L, 249). Ook met een andere tak van de familie, die naar Amsterdam was gekomen, en wel met hun neef Samuel Crellius (st. 1747) en diens kinderen, Stephanus, Joseph, Theophile en Dorothea, onderhielden de kinderen van Johannes Crellius nauwe betrekkingen. Samuel handelde blijkens een mededeling van Mosheim in verboden en zeldzame boeken (Mosheim 345).