De Amsterdamse boekhandel 1680-1725. Deel 3. Gegevens over de vervaardigers, hun internationale relaties en de uitgaven A-M

Bernard (Jean Frederic) 1683/84-1744, Waals

Leven

Geb. Velaux en Provence (volgens ondertr. Marseille) 1683/84 (opgaaf ondertr., vermoedelijk echter eerder), lid Waalse Gem. p. examen 28-11-1696, att. naar Genève 8-9-1704, weer lid 28-7-1709, begr. Walenkerk 27-6-1744 (3de kl.), zoon van Bartholomeus Bernard, geref. predikant te Amsterdam (29-5-1686 lid Waalse Gem., 30-5-1686 poorter) en Catherine Grub (vergel. R.A. 802, 23 en test. 22-2-1694 voor not. H. Outgers), ondertr. kerk 1. 9-3-1714 Jeanne Chartier, geb. Blois 1687/88, begr. Walenkerk 22-5-1714 (4de kl.), 2. 4-11-1718 Maria Lacoste, geb. Berlijn 1692/93, begr. Walenkerk 22-11-1736 (4de kl.), dochter van... en Anna Galine.

4-10-1719 en 17-5-1723 dochters Anna Marie en Elisabeth Waals ged.

26-8-1723 test. voor not. Ph. de Marolles (N.A. 8007).

21-12-1731 test. voor not. Roermond (N.A. 9929).

Adressen

15-11-1707 bij Dr. Boyer op de Keizersgracht drie huizen van de Leidse straat (Gaz.), 29-11-1707 magazijn op de Achterburgwal hoek Roskamsteeg (Gaz.), 15-6-1708 bij een Franse bakker op de Herengracht 6 huizen van de Oude Spiegelstraat (Gaz.), 29-5-1711 Kalverstraat (Gaz.), 9-3-1714 Kalverstraat, 22-5-1714 Rokin oostzijde bij de Vispoort, 29-10-1715 Rokin (Gaz.), 9-7-1720 Kalverstraat (Gaz.), 22-11-1736 en 27-6-1744 Pijpemarkt bij de Jonge Roelensteeg (koh. 1742 wijk 24, 2897, huur f 760.-).

[p. 19]

Boekhandel

1-1-1705 schrijft Bayle over bemiddeling van een facteur d'Amsterdam met Genève in de vorige winter en bedoelt stellig J.F. Bernard (Lettres 1739, II 421).

15-11-1707 ‘On avertit le public, et particulierement les libraires, qu'il y a présentement à Amsterdam un très-bel assortiment de livres de Geneve, tant de dévotion, de theologie, de droit, que d'histoire, medecine, et belles lettres entr'autres, Pagi critica historio-chronologica, in Annales Baronii, fol. 4 voll., d'une belle impression sur du papier fin; et Turrettini opuscula varia erudita, 4 etc. Ceux qui souhaiteront d'en avoir, peuvent s'adresser à J.F. Bernard, facteur de la société des libraires de Genève, qui loge chez...’ (Gaz.).

15-6-1708 ‘On trouve présentement à Amsterdam, la Théologie Chretienne, où la science du salut, etc. par Mr. Pictet, nouvelle edition augmentée de près de la moitié, in 4^o. 2 voll. J.F. Bernard, facteur de la societé des libraires de Geneve en a reçû quelques exemplaires imprimer pour l'auteur. On trouve aussi chez lui, un assortiment de toutes sortes de livres de Genève. Il demeure chez...’ (Gaz.). Maart 1708 dergelijke aankondiging in de Nouv. de la rep. des lettres (p. 237).

13-8-1711 poorter en gildelid als boekverkoper.

25-12-1711 adv. ontvangst van Genève van ‘Bible in folio, nouvellement revûë par les pasteurs et professeurs de Geneve, 1711: Edition très-correcte et bien imprimée.’ (Gaz.).

12-4-1712 tekent J.F. Bernard rekwest voor F. l'Honoré (G.A. 52, 73).

1722 ondertekende hij het rekwest over Franse boeken (KS 931).

22-4-1727 veiling van de boeken van Dr. Regis bij hem (G.A. 103).

20-2-1730 veiling van zijn ongebonden boeken (G.A. 106).

1733: ‘Mr. Bernard est un libraire qui a de l'esprit et du savoir: il aime peut-être trop l'etude pour son négoce.’ (Histoire d'un voyage litteraire fait en 1733 en France, en Angleterre et en Hollande. C.E. J(ordan), la Haye 1735, p. 187).

15-8-1739 overdracht voor not. T.D. de Marolles aan Cornelia Havicius, weduwe Paulus Stegman, van een not. obl. van f 2400. - ten laste van Pieter Mortier van 21-7-1739 te bet. in 8 halfjaarl. term. (N.A. 11251, 48).

22-24-3-1740 veiling van gebonden boeken van J.F. Bernard (G.A. 115).

3-6-7-1741 veiling van ongebonden boeken van P. Brunel, J.F. Bernard en P. Mortier bij Bernard en Mortier (G.A. 116).

1742, getaxeerd op een inkomen van f 2000.-.

26-1- en 9-3-1742 overdrachten voor not. Roermond aan Abraham Oyens van een not. obl. van Arkstee en Merkens van 28-12-1741 van f 4400. - en aan wed. van der Schage van een not. obl. van Pierre Gosse van 10-11-1741 voor not. God. Trouillé te 's Gravenhage, beide te bet. in 16 halfj. term. (N.A. 9959, 67 en 145).

15-12-1742 schuldbekentenis voor idem aan François Changuion van f 2000. - te bet. in 8 term., bij wanbetaling 6% rente (N.A. 9962, 749).

30-3- en 6-4-1744 actes voor idem over een geschil met Merlin, boekverkoper te Bordeaux, over een vervalste wissel (N.A. 9967, 219 en 9968, 247).

4-5-10-1745 veiling van gebonden en 24-28-7-1747 van ongebonden boeken van de overledene. (G.A. 120 en 122).

Uitgeverij

Van 1700 tot 1744 zijn een groot aantal uitgaven verschenen op naam van J.F. Bernard, vrijwel uitsluitend in het Frans, in 1726 één in het Latijn en in 1730 een uitgaaf van M.S. Merian met Franse en Hollandse tekst (E.).

[p. 20]

1721-1725, zie Bernard Picart voor de uitgaaf van de Ceremonies.

1722 gaf Bernard een tijdschrift Memoires historiques et critiques uit (Hatin 219, zie ook 192), van 1723-1729 de XIII eerste delen van de Bibliothèque Françoise, die daarna werd voortgezet door Henri Du Sauzet (Hatin 221).

30-12-1723 en 3- en 20-6-1724 adv. uitgaaf en verkoop bij J.F. Bernard en H. Uytwerf te Amsterdam en J.D. Beman te Rotterdam van ‘een France bijbel in folio met een nieuwe schetsgewijs gemaekte inhoud voor ieder capittel, en agter deselve een nadere verklaring vol stigtelijke leer en zeedelessen, uyt ieder capittel der Heylige Schrift getrokken door den Hooggeleerden Heer J.F. Ostervald, predikant te Neufchatel; welke bijbel in 't byzonder bequaem is tot een huysbijbel, om Gods H. Woord met meer stigting en vrugt te konnen lezen’. (A.C.). La Sainte Bible verscheen met het jaartal 1724.

Bijzonderheden

Jean Frederic Bernard zelf hield zich veel bezig met wetenschappelijke arbeid op litterair gebied. De catalogus van de Bibl. Nat. geeft op zijn naam drie kolommen van eigen werken en bewerkingen. (Zie ook Van der Aa etc.).

3-4-1714 overdracht voor not. van Achthoven door J.F. Bernard en echtgenote van een recepisse van f 1350. - Holl. loterij aan Johannes Ratelband (N.A. 6422, 117).

12-8- en 9-9-1720 proc. van J.F. Bernard om voor hem in te schrijven in de compagnieschap van commercie en navigatie, welke in Hoorn zal worden opgericht, voor f 50000. - en in de Prov. Kamer of compagnie van commercie, assurantie etc. in Utrecht voor f 15000. - (N.A. 6512, 232 not. de Wilde en 8296, 107 not. Wetstein).

De oudste dochter, Anne Marie Bernard, stierf ongehuwd, begr. 8-2-1757 Westerkerk (4de kl.). De jongste dochter, Elisabeth Bernard, ging 6-4-1747 in ondertr. met Marc Michel Rey, een 28-jarige boekverkoper, geboortig van Genève. Zij werd begr. 14-5-1778 Walenkerk (1ste kl.), hij 13-6-1780 Leidse Kerkhof (1ste kl.). Hij was 18-8-1744 lid geworden van de Waalse Gem. met attestatie van Lausanne, 14-1-1746 poorter als koopman en 31-1-1746 gildelid als boekverkoper, op verklaring van M.M. Bousquet (te Lausanne), dat hij 8 jaar bij hem leerling was geweest.

Als uitgever van J.J. Rousseau etc. was M.M. Rey de bekendste Franse boekverkoper van Amsterdam. Ik zal daarom enige onbekende acten betreffende hem laten volgen (zie verder KS):

‘18-8-1755 komt voor ons mons. Jolly, geassisteert met mons. Rey, zig beklagende over de mishandelingen van mons. Anglivier de la Beaumelle, autheur van Recueil des memoires pour servir à l'histoire de madame de Maintenon etc. Waarvan mons. Jolly de druk, papier enz. bezorgt heeft, de conditiën van inteekening uytgegeeven, de inteekeningen bij hem geschiet is etc., zonder voor dat alles iets te genieten, dat nogtans bedongen was tot 20%. Hebbende mons. Jolly gevergt aan hem autheur over te geeven zijn boek van inteekening ende copy, die hij Jolly in handen had. Principaal, omdat mons. Jolly ten verzoeke van den autheur mons. Anglivier de la Beaumelle, had verzogt privilegie en niet was toegestaan, omdat mons. Rey daartegen was opgekoomen. Des verzoekt mons. Jolly dat hij mogt in zijn recht gemaintineert worden tegen den autheur, en dat de Fransche boekverkopers mogten verzogt werden zich niet te engageeren met den autheur, tenzij alvoorens met mons. Jolly gesprooken te hebben.

T'welk de overlieden geaccordeert hebben en door de gildeknegt aan de Fransche boekverkopers gelast is te doen.

Amsterdam 25 augustus 1755 rapporteert de gildeknecht dat hij de boodschappen gedaan heeft bij de heeren Changuion, Mortier, La Caze, van Harrevelt, Rey, Chatelein, Wetstein, Merkes, Ledet en Humbert, die er niet tegen hebben; en heeft daarvoor ontfangen voor hem f 1.10.-.

[p. 21]

Amsterdam 27 october 1755 zijn hier gekoomen mons. Jolly en Rey opgeevende dat hier in de stad gedrukt wierd La Pucelle d'Orleans, Poeme par Voltaire, dat door mons. La Baumelle ter drukpersse is of word bezorgt, waarin de eerst gemelde zeggen, dat zeer slegte en atheistische stellingen vervat zijn; maar hadden geen bewijs nog van den autheur, uytgeever, nog drukker.

Amsterdam 16 febr. 1756 compareerde voor ons de perzoon van J.C. Guillemet (vertoonende een attestatie van drukkersknecht te zijn geweest te Toulouse in Vrankrijk) met verzoek om zijn gild te moogen koopen, dog is van de hand geweesen om dat de ordonn. art. 1 meld van zulke die hier ter plaatse of in andere steeden hun leerjaaren gehad hebben, twelk wij betrekkelijk meenen te zijn alleen tot de steeden van onze provinciën en niet tot andere landen of rijken etc. etc. Daarenboven was zijne attestatie niet in order, die maar van 2 en niet van 4 leerjaaren inhield.

NB a governo deeze perzoon zou van eenen La Beaumelle hier neergezet en gebruykt worden tot het verkopen sijner boeken, die hij onder de hand drukt; hebbende deezen vreemdeling opgeraapt, omdat anders niemand vinden kon. In deeze gedagte worden wij bevestigt omdat Ds. Liege, die eerst met hem compareerde zeide, als wij hem niet konden inneemen hij dan weer naar Vrankrijk moest vertrekken etc. etc. etc.’ (G.A. 52, vergel. KS 331-332).

1759, overeenkomst door toedoen van overlieden tussen Chatelain en Rey enerzijds en Neaulme anderzijds wegens het drukken van ‘Essai sur l'histoire generale par Voltaire’ (G.A. 52).

4-2-1761 stukken betreffende een verzoek om privilege van Rey voor de Oeuvres de Rousseau en bezwaren hierover van Schneider en la veuve Jolly. Met de laatste komt hij overeen, dat hij in zijn Oeuvres ook Le Devin de Village mag opnemen, maar deze niet apart mag verkopen en dat bovendien la veuve Jolly het recht zal hebben dit werk te herdrukken, wanneer de auteur met een vermeerderde editie komt (G.A. 52 en 83, 59, vergel. KS 611).

1-3-1762 gunstig advies van het gilde op het verzoek van J. Neaulme om privilege voor Emile ou de l'education van J.J. Rousseau, nadat Rey de volgende verklaring heeft afgelegd: ‘Je consent au privilege pour le Traité de l'education de Mr. J.J. Rousseau pour autant que Mr. J. Neaulme en aura acquit la copie, mais comme j'ay les Oeuvres de cet auteur, je m'oppose pour tout ce que j'acquerrai de l'auteur directement.’ (G.A. 83, 74).

10-3-1762 privilege voor J. Neaulme voor dit werk, dat hij overdeed aan Rey (KS 477 etc.). ‘Amst. 5 april 1762 compareerde de boekverkoper J. Neaulme en vertoonde zeker manuscript met een eigenhandige brief van den heer Rousseau dato 13 jan. 1762, waarna sijn E. besig was te drucken 't werk van Emile voor gem. autheur, met verzoek van 't zelve alhier te registreeren, 't welk geaccordeert is, na dat bevonden is dat het gedrukte overeenkomstig was met de vertoonde geschreve copy.’ (G.A. 52).

Febr. 1762 stukken betreffende een verzoek van Rey om privilege voor twee werken van P.F. du Moulin, Description de la France en Compagnes diverses, waartegen Merkens opponeert (G.A. 52).

31-10-1765 brief van M.M. Rey aan monsieur Julien, geographe etc. à Paris: ‘Vous me faite, monsieur, une question qui demanderois bien des éclaircissements que je n'ay pas et je désirerois vous obliger. Vos procedés a mon égard toute les fois que j'ay été à Paris, demandent qu'autant qu'il est en mon pouvoir je vous rende les services qui dépendent de moi. Voici, monsieur, en peu de mots ce que je puis vous dire.

Pour scavoir comment sont dressés nos privileges, voyéz celui qui est au tome I de la Geographie de France 8e tom. 1 1762. Il y en a eu chez Mr. le Clerc. Notre souverain n'examine pas si le livre est reprehensible ou non. C'est au demandeur à le scavoir et à répondre des évenements, Ainsi le privilege ne porte que pour conserver le proprietaire dans son droit. Au surplus chacun imprime ce qui lui plait et il faut des preuves sans replique pour prouver que tel ou tel a imprimé tel ou

[p. 22]

tel livre. Un privilege de LL HH PP n'empêche jamais l'entrée dans le pays de l'edition originale, si elle est de l'etranger. Nous n'avons ni censeur, ni examinateur, ni visite; chacun recoit sa marchandise chez soi, sans etre visitée et il n'est pas au pouvoir du magistrat de visiter ou de faire une dessante chez un bourgeois (tout libraire, imprimeur, taille doucier ne peuvent l'etre sans etre bourgeois). Il faut beaucoup de formalités pour faire cette dessante, et des choses très graves pour engager a la faire. Ainsi sont elle très rare, et les punitions ne sont que pécuniaire. J'ignore ce qui se pratique ailleurs. Nous avons cependant des loix, mais que personne n'observe (je parle toujours librairie). Il est defendu d'imprimer et vendre des livres contre la religion dominente, contre le gouvernement, les satyre personnelle, livres obscenes, mais ceux qui sont dans ce gout prennent leur precautions et c'est la mer a boire pour les convaincre d'y avoir contrevenu. On ne recoit point les probabilités.

Je presente mes civilités a mad. votre epouse et suis avec beaucoup de consideration monsieur votre très humble et très ob. serviteur Rey. à Amsterdam 31e 8bre 1765.’

(Er volgt nog een naschrift over een gedrukte kaart. De brief is door Julien doorgezonden aan monsieur d'Hemery, intendant de la librairie au Luxembourg. Een andere brief betreffende hetzelfde onderwerp, gevoegd bij een catalogus van boeken van Rey van 1768, geschreven door Panckoucke chez Boucherie libraire Amst. 23 sept. aan een onbekende, laat ik hier ook volgen:)

‘Vous ne serez sans doute pas faché, monsieur, que je vous envoye la note des productions d'un certain genre qui se font, s'impriment et se publient dans ce pays cy. Vous verrez qu'elle est assez ample et vous jugerez de la liberté des presses hollandoises par les nombreux echantillons. Ne croiez pas cependant que ce commerce soit plus permis ici qu'ailleurs. Les livres même de controverse ne le sont pas. On permet a chacun d'adorer dieu, comme il lui plait. Toutes les nations de l'univers ont ici leurs temples: Chacun exerce paisiblement sa religion, comme il l'entend, mais il n'est permis a personne d'écrire et de publier que toutes les religions sont fausses, qu'il n'y a point de dieu et si les livres qui traitent de ces matieres s'y impriment et s'y debitent avec plus de securité qu'ailleurs, c'est que la forme pour arreter le debit de ces sortes d'ouvrages est un peu différent ici qu'en France. Un bourgeois hollandois est en sureté dans sa maison, comme le roi dans sa cour. On ne peut pas l'arreter au soupçon qu'il fait le mal, il faut qu'il y ait des dépositions et des délations contre lui aux tribunaux. Il faut donc ici trouver de malhonêtes gens qui accusent et où il faut prendre les coupables sur le fait pour leur faire leurs procés.’ (ff 22130, 312 en 314).