Walden in droom en daad

Walden-dagboek en notulen van Frederik van Eeden e.a. 1898-1903

[Hs. F] Vergadering van 9 Sept. '02.

Aanwezig: Van Eeden, Tromp, Jo Tromp, Aaltje, Gonda, Mina, De Haan, Heller, Bouke, Trijntje, De Boer, Aafjes, De Koe.

1. Van Eeden komt terug op punt 4 van de vorige keer. Het is hem achteraf gebleken, dat tijdens Geesjes bevalling De Haan hulp heeft gehad en die uit eigen zak heeft betaald. Dit komt hem voor als een blijk van wantrouwen, tenzij dit uit zorg voor de kas is gebeurd. Dit laatste is het geval, zegt De Haan. Van verschillende zijden wordt nu uitgesproken, dat hier een verzuim tegenover De Haan van onzen kant is gepleegd. Wij wisten dat De Haan hulp noodig had en wij hebben hem dat niet aangeboden. Van Eeden stelt nu voor en De Koe neemt dit voorstel direct over, om aan De Haan die hulp te vergoeden. Aldus wordt besloten.

Tromp komt nog even terug - waar Heller het juist ook over wilde hebben - op zijne opmerking, de vorige keer gemaakt aangaande het huren van iemand, om voor De Koe's vrouw diensten te verrichten. Het is dus gebleken, dat op de kolonie vrouwelijke werkkracht te kort schiet, daarin moet zoo mogelijk door kolonisten worden voorzien. Is het op het oogenblik niet mogelijk eene goede koloniste te krijgen, die aan De Koe's vrouw behulpzaam zou kunnen wezen, dan moet het onzen wèl uitgesproken wensch zijn, die spoedig te mogen vinden. Waar het ons aller streven is een weg te banen, om aan loondienstbaarheid te ontkomen, mag het door een der onzen houden van een dienstmeisje slechts als eene tijdelijke maatregel - omdat de nood aan den man was - worden aangemerkt. Het is z.i. dus noodig, dat bij het kiezen van dat meisje de bedoeling vóórzit, haar bij gebleken geschiktheid in het verband der kolonie op te nemen.

De Koe verklaart geheel van deze meening te zijn en daarnaar te zullen handelen. Gonda vraagt of dat meisje dan op 't groote huis zou wonen. Dit wordt een zaak van lateren zorg geacht.

[p. 161]

2. Plan in de Horstermeer. Van Eeden deelt mede, dat hij land heeft gekocht in de Horstermeer. Dit heeft hij gedaan volgens den wensch van De Boer, om hem de gelegenheid te verschaffen, daar eene nieuwe kolonie te beginnen, die volgens De Boer's plannen zou worden gesticht. De Boer heeft Van Eeden die plannen blootgelegd, Van Eeden had daar vertrouwen in, en meende dat die kolonie aan Walden tot grooten steun zou kunnen worden, al moeten we nu ook daardoor De Boer en Bouke uit ons midden missen.

De Koe en De Haan meenen, dat Van Eeden het voornemen tot dien koop eerst in de vergadering had moeten mededeelen en dat daar dan over beraadslaagd had moeten worden. Zij achten dit eene zaak die ieder een aangaat, waarin Van Eeden niet op eigen hand had mogen beslissen: twee goede werkkrachten worden ons door hem ontnomen. Van Eeden zegt, dat hij den koop niet eerder heeft medegedeeld vóórdat dit een voldongen feit was, op advies van De Boer. De Boer was n.l. bevreesd geweest - toen Van Eeden hem over het brengen van het plan in de vergadering sprak - dat de koop zeer bemoeielijkt zou kunnen worden, indien men het doel daarvan wist en vermoedde, dat Van Eeden er achter zat. Men verdiept zich nu in verdere beschouwingen over deze feiten, die meermalen in persoonlijkheden ontaarden.

De Haan vraagt De Boer of zijn heengaan niet mede tot reden heeft, dat De Boer aan den grond van Walden en de bestaansmogelijkheid op dien slechten bodem twijfelt. De Boer ontkent dit stellig. Het kunnen bestaan van Walden op dezen bodem betwijfelt hij geenszins, De Boer acht het echter noodzakelijk dat er betere organisatie hier komt en men beter toezie, dat men hier goede werkers opneemt. Daar wil hij in de nieuwe kolonie trachten voor te zorgen, doch zijn hoofdmotief was, bij het koopen van het land in de Horstermeer: eene uitbreiding van de kolonisatie in 't algemeen, die alle kans van slagen had. 't Was z.i. een buitengewoon toeval, dat men niet mocht laten voorbijgaan, dat zulk goed land voor zoo lagen prijs te koop was. De nabijheid van dat land met Walden en de goede communicatie te water achtte hij voor beide kolonies van groot belang.

Tromp vraagt nu De Boer of hij niet zoolang hier zou kunnen blijven tot hij ziet, dat de zaken hier een goeden gang gaan. Als de bodem hier goed is, hangt het welslagen van Walden dus alleen af van een goede organisatie. Het komt Tromp voor, als de Boer eene

[p. 162]

verbetering hiervan in zijn hoofd heeft, dat hij die toch evengoed hier in toepassing zou kunnen probeeren te brengen als ginds, dat moet hem toch de zelfde bevrediging geven.

Het land is daar nu wel eenmaal gekocht, maar De Boer kan dat z.i. wel van hier uit beheeren en door loonkrachten laten bebouwen, totdat hij zijne taak hier als volbracht kan beschouwen. De Boer zegt, dat hij steeds bereid zal blijven, om ons ter hulpe te zijn en zijne meening over den gang van zaken hier te zeggen, desnoods kwam hij elken dag vast per fiets hierheen. Tromp blijft het eene geheel andere zaak achten, of men als buitenstaander een advies wil geven of zelf de moeielijkheden, die elke verandering van stelsel onvermijdelijk meebrengt, mee wil dragen. Men kan het stelsel nog zoo goed in zijn hoofd hebben, in de praktijk moet er vaak nog veel aan gewijzigd worden. De Boer zegt, dat hij in geen geval voor 't a.s. voorjaar denkt te vertrekken.

3. Aankoop van meel. Aafjes vraagt De Boer hoe het nu daarmee staat. De Boer zegt, dat hij immers prijsopgave en monsters zou vragen. Aafjes dringt op eene spoedige beslissing in dezen aan.

Gonda: De echtgenote van De Koe. Zij woonde zelden een vergadering bij, maar wèl deze omdat hierin immers beslist werd over het aannemen van een meisje, dat haar in de huishouding zou assisteren.

Geesjes bevalling: Geesje de Haan, de vrouw van de timmerman. Zij kreeg op Walden haar vijfde kind, dat naar Van Eedens vrouw Martha werd genoemd.

loondienstbaarheid: zie verklaring bij ‘loonarbeider’ (23.X.1902).

Plan in de Horstermeer: Op 31 augustus kocht Van Eeden met geld van zijn vaderlijk erfdeel voor ca. ƒ 14.000 20 ha. hooi- en weiland in de nog niet zo lang geleden drooggelegde Horstermeerpolder ten O. van Nederhorst den Berg (zie bijlage I). Hij verkreeg tevens optie op een belendend perceel van ± 20 ha. De prijs was niet hoog, maar er rustten wel hoge polderlasten op de grond.

Aan Walden wilde Van Eeden vanaf dat moment niets meer besteden. Op 1 september schreef hij zijn moeder dat desnoods het reserve-kapitaaltje van Van Hettinga Tromp hiervoor kon worden aansproken. Hij was enthousiast over het nieuwe plan en voorspelde in zijn Dagboek (7 september): ‘Het kan er een heel dorpje worden over een jaar of vijf.’ De Boer zou ‘bedrijfsleider’ worden en zijn twee zwagers Bouke Rypma en Sybren Andela gingen mee als zijn naaste medewerkers.

De vestiging werd ‘Nieuw Harmonie genoemd, naar de kolonie New Harmony’, in 1825 in Amerika gesticht door de Schotse fabrikant Robert

[p. 163]

Owen. Behalve de naam, heeft Van Eeden waarschijnlijk ook het idee om nevenkolonies op te zetten voor mensen die 't niet met hem eens waren, van Owen overgenomen. Hij klaagde meermalen over De Boers aanvallen van somberheid en lastig optreden, maar wilde desondanks zijn trouw belonen.

De opzet van Nieuw Harmonie week op verschillende punten af van Walden. In eerste instantie werkte men op coöperatieve basis en niet direct op communistische. De kolonisten werden vooraf geselecteerd om toch maar vooral een harmonieuze groep te vormen. Er werd van meet af aan gewerkt met loonarbeiders.

De grond, waarop groenten en aardappels verbouwd moesten worden, was slecht (erg drassig). Het bouwrijp maken kostte veel geld en de kolonie zat van de aanvang af met financiële problemen.

In 1904 kocht De Boer met een oude kaatsvriend uit Friesland, P.D. Bierma, 25 ha. naburig weiland en begon daarop een eigen veeteeltbedrijf. Hij bleef Nieuw Harmonie beheren, maar al gauw ontstond tussen hem en Van Eeden verschil van mening over de gang van zaken. De Boer wilde in 1905 het land van Van Eeden overnemen, waarna hij aan iedere kolonist een eigen stukje in bewerking zou geven. Van Eeden verzette zich hiertegen, maar na het faillissement van Walden in 1907 verkocht hij tenslotte alles. De Boer breidde zijn bedrijf nog enkele malen uit en bleef er tot 1917. (In 1911 ging hij een jaar naar de ‘Van Eeden Colony’ in de V.S.).

Rypma e.a. kochten in de Horstermeer een eigen stukje grond. Zo ontstond er na 1907 al gauw een anarchistische gemeenschap in de Horstermeer, die nog lange tijd zou blijven bestaan.

persoonlijkheden: Dat Van Eeden zich dit nogal aantrok, blijkt uit de opmerking over deze vergadering in zijn Dagboek (10 september): ‘Gisteravond krans die mij verdrietig maakte. Nu begint De Koe onaangenaam tegen mij te worden. Van daag ben ik gedeprimeerd en heb een slechten dag.’ Van Eeden had eigenhandig ingegrepen in de organisatie van Walden, tot ongenoegen van administrateur De Koe. Hiermee was de kiem van een tegenstelling ontstaan, die in het voorjaar van 1903 tot uitbarsting zou kommen.

den grond van Walden: Deze grond was vanuit agrarisch oogpunt bekeken mager en droog, hoewel er een hoge prijs voor betaald was (ƒ 1000, - per ha., de prijs van goede kleigrond).

Van Hettinga Tromp zag de slechte grond, die ten ene male voor de tuinbouw ongeschikt was, als een van de voornaamste oorzaken van Waldens ondergang (naast het ontbreken van bekwame vaklui en kapitaal). Van Eeden zelf vond goede grond niet absoluut noodzakelijk voor het opzetten van een kolonie. Als de grondprijs te hoog lag, kon men beter schrale grond kopen en deze bemesten (Waarvoor werkt gij? - 1899).

[p. 164]

Dit laatste was hij ook van plan met het hooi- en weiland in de Horstermeer.

uitbreiding van de kolonisatie: Het gaat hier om het sneeuwbaleffect, door Van Eeden o.a. beschreven in de rede Waarvoor werkt gij? (1899) en nader uitgewerkt in het opstel over ‘Binnenlandsche kolonisatie’ (1901): de (anti-kapitalistische) collectieve coöperaties deelden geen winst uit, maar gebruikten deze voor de aanschaf van nieuwe grond. (Zie hoofdstuk De ontwikkeling).

een buitengewoon toeval [...] dat zulk goed land voor zoo lagen prijs te koop was: De brief die Van Eeden op 1 september aan zijn moeder schreef, geeft ons een duidelijk inzicht in wat deze buitenkans inhield: ‘[...] de hooge polderlasten verklaren het. Voor die twintig bunder moet men jaarlijks ƒ 600, - betalen. Dat is dus als een huur. Het is alsof men jaarlijks 5% van 12000 kapitaal huur betalen moet. Maar die huur is altijd laag en kan nooit stijgen, al wordt de grond veel meer waard. Als de grond 500 per bunder opbrengt - en dat kan - dan is de jaarlijksche opbrengst 10000 en de lasten blijven toch niet meer dan 600.

Om echter dezen grond met voordeel te kopen moet men ze dadelijk zelf ontginnen en dat kunnen de meeste menschen niet. Men moet wat bedrijfskapitaal hebben, maar vooral bekwaamdheid en niet ieder heeft iemand die daar wil gaan wonen en de exploitatie degelijk kan uitvoeren. Daarom is al het land nog niet verkocht. Als eenvoudige belegging deugt het niet want dan heeft men onkosten in plaats van voordeel.’

zulk goed land: De bodem was er, volgens een bericht in De Pionier, zeer drassig en ook Hans van Eeden plaatste (in 1956) een kanttekening bij de passage over de Horstermeer: ‘Het bedrijven van landbouw in de Horstermeer was zeer onrendabel.’ Maar Van Eeden schreef op 30 augustus (één dag voor de koop van de grond) aan zijn moeder dat hij vermoedde dat het land door bewerking wel twintig tot veertig maal zoveel waarde kon krijgen: ‘Voor de groenteteelt is het land zeer geschikt, en kan dan wel 500 à 1000 per bunder 's jaars opbrengen.’ De nabijheid van dat land land met Walden: De Horstermeer lag drie kwartier gaans van Walden verwijderd, ten z.w. van Bussum (zie bijlage I).

de goede communicatie te water: De Horstermeer kon men vanuit Walden per (vracht-)boot bereiken, hetgeen een groot voordeel betekende daar beide kolonies wilden samenwerken.

Van Eeden zag direct al de Horstermeer als een grote steun voor Walden. Hij schreef hierover aan zijn moeder (1 september): ‘We kunnen nu groente in 't groot telen, groote hoeveelheden per schuit naar Amsterdam sturen, per eigen motor-boot. We kunnen vee houden met voordeel, melk en boter produceeren, mest verkrijgen, goedkoop paarden houden enz. enz. - Walden blijft altijd hoofdkwartier, en het hoofdgebouw hier zal

[p. 165]

altijd geschikt blijven voor magazijn, sterilisatie, bakkerij, reunieplaats. Maar de productie zal in de Horstermeer véél grooter zijn, en dáár zal de meeste winst ontstaan. In een paar jaar kan al het kapitaal er weer uit zijn. Bloemkool is tegenwoordig een zeer voordeelige cultuur. Men kan ƒ 1800 per bunder er mee maken. Reken nu maar zelf.’

Over het nieuwe samenwerkingsverband tussen Nieuw-Harmonie en Walden bracht De Pionier op 25 oktober een uitgebreid bericht. De moeilijkheid die te Blaricum aanleiding gaf tot het afschaffen van de kleinhandel, werd ook op Walden ondervonden. Er was behoefte aan een grote reserve-produktie, waaruit de kleinhandel haar voorraden kon putten. Hiervoor zou de nieuwe vestiging moeten dienen. Het overschot kon in gemeenschappelijk vervoer goedkoop naar Amsterdam gebracht worden. De twee vestigingen zouden financieel en administratief geheel onafhankelijk van elkaar blijven en evenals Walden en Blaricum, alleen coöperatief verbonden worden.

tot hij ziet, dat de zaken hier een goeden gang gaan: Van Eeden zelf dacht nogal gunstig over de toestand op Walden of hij gaf een valse voorstelling van zaken, toen hij in De Pionier van 13 september ontkende dat het slecht zou gaan met de kolonie. Hij beweerde zelfs dat deze nog nooit zo gezond en voorspoedig geweest was als op dat moment. Hij gaf wel toe dat er moeilijkheden waren, maar die konden overwonnen worden.