Dromenboek

(1979)–Frederik van Eeden– rechtenstatus



[pagina 353]
Bijlage 2 Droomaantekeningen uit de dagboeken Voor Frederik van Eeden bevatten de dromencahiers 2, 3 en 4 het materiaal voor zijn droomonderzoek. Deze schriften bestaan voornamelijk uit de verslagen van de heldere dromen, waarvoor Van Eeden de meeste belangstelling had. Het eerste dromenboekje heeft een ander karakter. Er komen nog geen heldere dromen in voor. De aantekeningen zijn veel gedetailleerder dan de latere verslagen. Ze vormen meer een verlengstuk van de dagboeknotities in tegenstelling tot de latere schriften die veel meer het karkater hebben van afzonderlijk onderzoeks-materiaal. Voor het verkrijgen van meer overzicht over de ontwikkeling van het droomleven van Frederik van Eeden en over de veranderingen van zijn opvatting over de betekenis van de droom, werden uit de gepubliceerde dagboeken de aantekeningen verzameld die betrekking hebben op zijn droomervaringen. Op de eerste plaats werden hiervoor de droomverslagen gekozen. Daarnaast werden er passages geselecteerd die belangrijk werden geacht voor de ontwikkeling in het denken van Van Eeden over de betekenis van de droom. De passages werden ontleend aan mijn dagboek deel 1, het jeugddagboek van Frederik van Eeden, tot 3 september 1878. Vervolgens aan de integrale uitgave van het dagboek over de jaren 1878 [vanaf 16 september] tot december 1923. De aantekeningen van de jaren na 1923 komen uit mijn dagboek deel 9.

[pagina 355]
7 april 1875 Papa heeft aanvallen van melancholie, zegt hij, maar ik geloof, dat ik vlagen van geluk heb. Dezen nacht heb ik gedroomd, geen dagelijksche dingen en toch als ik daaraan terug denk, word ik zoo onbegrensd gelukkig, zoo innig weemoedig verlangend naar iets beters, iets hoogers, dat ik soms wel in eens zou kunnen gaan huilen. Ik geloof, dat ik mijn grootste geluk heb in een droom. Dat zou de eenige reden zijn waarom ik aan een betere wereld zou hechten. Ik wilde zoo graag iemand hebben, aan wie ik mij uit kon storten en niemand is daar geschikt voor, misschien één, maar die is niet hier. Ik geloof, dat de booze geest van mijn bestaan toch achter die gelukzaligheid zit, ten minste de gevolgen zijn niet schitterend, maar donker en zwart als de nacht.
Zondag 18 april 1875 Gewandeld en nog eens gewandeld, prachtig weer, veel gephilosopheerd, nieuwe, zeer aannemelijke theorie over het leven van de stof, dat we flauwe sporen daarvan vinden in ons droomen.
1 oktober 1875 Weer gedroomd, zalig! Heerlijk! Werd het maar eens bewaarheid. O Kreuznach! Kreuznach! {Bezoek van FvE aan Kreuznach voor genezing van een oogaandoening. Ontmoeting met de familie Molony die in Eastbourne woont, dochtertjes zijn Frieda en Florence}
11 oktober 1875 O, my joy is boundless! Mijn wenschen zijn vervuld, mijn heerlijke gedachten zijn verwezenlijkt. Ik zie hun aangezicht elken dag, ik wilde wel 's nachts over de slapende aarde heen kunnen zweven en hen zien slapen.
16 december 1875 Vreemd, maar heerlijk gedroomd, met een zeer sterken indruk natuurlijk van Eastbourne. Ik zag hen één voor één,
[pagina 356]
hun huis, hun familie en de rest was verward en akelig.
24 januari 1876 Ik heb weer heerlijk van hen gedroomd.
15 februari 1876 Heb heerlijk gedroomd, ik zag hen weer in lichtblauw zij, en anders niets als zij alleen. Wacht smartelijk naar een brief.
22 februari 1876 Naar Appy geweest. Als ik daar zit te luisteren en iets heel moois hoor, krijg ik zoo'n gevoel, zoo'n stemming, die ik niet kan zeggen, maar waarin mijn liefste wensch is iedereen te verbazen, en in bewondering naar mij op te doen kijken, beschermer te zijn van iedereen en door iedereen aangebeden te worden, zulke dwaasheden heb ik in mijn droomen ook, maar dan ben ik er overgelukkig bij.
8 maart 1876 Heb weer gedroomd en was weer oneindig gelukkig in dien droom. Ik droomde van iemand, die mij en die ik onbegrijpelijk liefhad, van een breed water, waar ik overheen zweefde en verder weet ik het niet meer, maar ik word nog verlangend en weemoedig, als ik er aan denk.
7 april 1876 Ik droomde weer, dat ik te Eastbourne zat. Ik zag alles en hoorde alles precies, zou het nog wel uit kunnen teekenen.
24 mei 1876 Met het 16e, 17e en 18e jaar beginnen de rozekleurige dagen van mijn leeftijd te vlieden. Ik wil niet zeggen, dat er een beter toevlucht is dan wetenschap, maar die heerlijke tijd van 10 tot 18 is zoo schoon en het zal mij zoo'n moeite kosten hem te verlaten. Die tijd van illusies, van zalige droomen, van kersen en meikevers, van stoeien en vechten, van vrienden en jonge meisjes, die tijd waarin een vrije dag onze toevlucht en naar school gaan ons een ramp was. Waarin alles zich nog zoo nieuw en frisch aan ons oog voordoet en waarin alles op onze nog zoo gevoelige ziel soms zoo'n diepe impressie kan maken, nooit heb ik hem voorbij gewenscht en als hij voorbij is, zal ik hem terugwenschen, dikwijls, o zoo dikwijls!
3 juni 1876 Toen ik om zes uur wakker werd, was ik zoo teleur-
[pagina 357]
gesteld, dat ik dadelijk weer mijn best deed om te slapen en door te droomen en zelfs een kwartier nadat ik klaar wakker was kan ik nog niet gelooven dat het geheel verbeelding was. Ik heb een aardig opstel gemaakt over Soezen en voel dat ik het meer kan en wil doen, ik vind het zoo prettig. [namelijk opstellen maken, niet soezen].
12 juli 1876 En dan droomde ik en tusschenbeide maakt die droom mij nog landeriger. Ik droom altijd van liefde, eeuwige, oneindige liefde en altijd even heerlijk en goed beschouwd even zot. Dan droom ik, zooals nu, van iemand, die ik liefheb, dan de een, dan de ander, maar nooit dezelfde, ditmaal een meisje hier uit de stad, ik zie haar en toevallig komt het aan het licht, wat ik bedoel. Zij kijkt mij aan en ik weet alles. Ik bezweer haar te bedenken, dat ik zoo jong ben en het niet alleen voor mij doe en ze zegt, dat ze het alleen voor haarzelf doet en ik kus haar en zij kust mij en alle menschen kijken niets verwonderd, want ze weten dat het tusschen ons nu zoo hoort. En Johan kijkt mij verbaasd aan, als hij haar tegen mij hoort zeggen: ‘Bist du böse?’ en begrijpt ook alles. Als ik haar nu ergens zie, knikken we vertrouwelijk en de menschen kijken mij aan en zeggen: van dat jonge mensch houdt zij nu zoo veel. En wij blijven naast elkaar staan en zijn op een soiréé en als wij weggaan tik ik haar op den schouder, geef haar een zoen en ga heen en dan is het uit, ik word wakker, zoo ziedend kwaad gewoonlijk, dat ik van woede in mijn kussen bijt, soms echter geloof ik het nog heel lang en moet mij lang bedenken om te gelooven, dat het niet waar kan zijn. Dit was nu een jonge dame, die ik alleen van aanzien ken en toch, als ik haar tegenkom, krijg ik een vreeselijke kleur en ben bang haar te zien knikken, zooals toen! Wat een dwaasheid! Een nonsens! Een uitgezochte zotternij! In een droom zoo begrijpelijk en heerlijk, overdag zoo bespottelijk en gek. Maar dat maakt mij boos. Anders, ik weet wel op wie die droomen slaan en dan word ik nog al boozer en krijg het land aan zoo'n beroerde, misselijke persoonlijkheid, als ik zelf ben.
8 augustus 1876 O! Als ik muziek hoor en ik zit dan te kijken, te staren en denk aan mijn laatste droom van dezen nacht, waarin ik nu duidelijk en onverbloemd vanhaar droomde, dan bijt ik op mijn lippen en tracht mijn stok stuk te knijpen van woede of van verdriet of zoo.

[pagina 358]
15 september 1876 Veel opgewekter ben ik nog niet, ik heb een wandeling gedaan, alleen over de duinen en 't was juist of ik droomde. Ik had een gevoel alsof ik daar gebieder was, alsof boomen en duinen mij groetten en als hun heer erkenden, alsof ik daar trotsch en eenzaam rondwandelde tusschen mijn vazallen en die wereld alleen voor mij bestond. Over 't geheel soesde ik meer dan mij lief was.
25 september 1876 Bij Hoffman was den geheelen indruk goed {...}; Een zekere melodie, een eigenaardige geur of een bekend geluid wekt duizenden, oude droombeelden bij mij op. Meestal zijn ze goed en aangenaam.
12 oktober 1876 Ach, ik wou maar altijd een kleinen jongen gebleven zijn, vol illusiën, een beetje droomerig en soezerig, maar niet ontmoedigd, niet teleurgesteld, niet met minachting voor zichzelf vervuld.
18 oktober 1876 De meeste pret heb ik dan nog 's nachts, als ik droomen kan, ik heb zelden zooveel afgedroomd als vannacht.
24 oktober 1876 Ik droomde vannacht van die Löwenbraut. Ik had het nooit gelezen en ik begreep toch vannacht al het wonderschoone van het gedicht. Er boeide mij iets in dat vreeselijke drama, iets dat ik niet zou kunnen beschrijven iets dat mij deed verlangen ook gedood te worden door een dier, dat mij liefhad. Ik was er vandaag soezig door. Ati was zoo aardig.
19 november 1876 Vanavond, toen ik in den trein zat, had ik het ook, die zalige bedwelming. Ik lag met half gesloten oogen op de bank en door het eentonige gerammel der wagon hoorde ik muziek. Ik zag allerlei gestalten en gedaanten in de schemering om mij heen. Ik hoorde ze zingen, heerlijk als het ruischen van de zee, soms als een orgel, maar altijd één klank, één melodie. Ik wilde mijn oogen niet openen en trachtte alleen te luisteren naar het geraas van den trein, om die muziek nog eens te hooren, maar dan komt het fluitje van de locomotief en het droomen is uit.

[pagina 359]
10 januari 1877 Ze vertelt mij haar droomen en altijd droomt ze van mij. Ze ziet mij in de gedaante van Fairfield, als een schoone jongeman, die alle meisjes het hof maakt. Ze ziet mij op een bal, omringd door allerlei meisjes, waaronder ook Jeanne Titzing en dan wenkt ze mij en waarschuwt me trouw te blijven aan iemand, die Helena moet heeten. Wat moet ik daar nu van maken? Ze interesseert zich blijkbaar wel iets voor mij. Ze denkt ook wel over me, anders zou ze zoo niet droomen; soms lacht ze me uit, soms beklaagt ze me, soms ziet ze tegen me op.
21 januari 1877 En 's avonds trof ik het uitnemend. Stefan naar 't spoor gebracht, zitten schaken, bizonder vroolijk geweest, gelachen en pret gemaakt met Tine, Mimi en Ati. Ik was zoo in den zevenden hemel, dat ik niet wist wat meer te verlangen. Daarvan was het gevolg, dat ik Zondagnacht droomde. Ik droomde van alles door elkaar en een lange, geregelde geschiedenis van Piet Dyserinck en Ati. Maar alles was goed. En hard was de ontgoocheling 's morgens. Als ik er nog aandenk. Was het maar waar! Was het werkelijkheid geweest, ik was zoo gelukkig.
Eastbourne 1877 Ik had zoo dikwijls gedroomd aan boord van een schip te zijn, dat het nu wel eens in werkelijkheid gebeuren mocht. {...}; Als een droom vloog deze dag voorbij. {...}; Ik drukte mijn warm hoofd tegen het koele raampje en staarde droomend naar de rooden gloed, die boven Londen schemerde.
26 september 1877 In den tijd van het examen las ik een boek, dat de macht bezat mij voor een tijd alles te doen vergeten en mijn geest deed ronddwalen in een nieuwe heerlijke droomwereld, dat was de Midsummernightsdream met zijn prachtige illustraties. Ik ben een arme atheïst, dat wil zeggen, ik heb te veel gezond verstand en te weinig krachtige fantasie om aan dingen te gelooven, waarvan ik overtuigd ben, dat ze niet bestaan kunnen. Maar evenals een Roomsche zijn geluk vindt in het zelf scheppen van goden en engelen en heiligen, zoo is het ook voor mij een genot, mijn rede weg te cijferen en te soezen en te droomen van die wereld, waarin Shakespeare mij heeft verheven, van Puck en Oberon en Titania, van de trouwe liefde van Helena, van de begoocheling van Lysander, ik heb ze allen voor mij
[pagina 360]
gezien en hooren spreken, die weinige maar onbegrijpelijk geteekende personen.
19 november 1877 En toen ik haar thuis bracht, mocht ik de verzekering van haar hooren dat ze van mij hield, als ik van haar ... dat ze van mij verwachtte, dat ik geen dwaasheden zou verlangen en dat het dan altijd, altijd zoo zou kunnen blijven. Heeft iemand meer noodig, om zoo gelukkig te zijn, als ik? Zoo is dan dat, wat ik zoo dikwijls droomde, wat ik mij zoo dikwijls verbeeldde, mijn zaligste illusie, toch werkelijkheid. O, als ik mijn zaligheid kon uiten, dan was een lofzang van alle engelen des Hemels er niets bij.
14 december 1877 Gisteren kunstbeschouwing en toen speelde Mik bij Ortt en we draaiden de lichten uit en lagen op luie stoelen en ik genoot zooals ik zelden doe. Zoo rustig, zoo liefelijk was het er. Ik droomde er van.
26 december 1877 Tegenwoordig ben ik inwendige weerstanden aan het bepalen en droom, dat ik aan een oneindige rheostaat zit te draaien, zonder ophouden.
7 mei 1878 Hoezee! Vandaag komt ze thuis. 't Is een feestdag! Ik heb mijn beste jas aangetrokken. Vannacht droomde ik precies hoe het zou gebeuren. Ze zat in een gelen wagen, die met een klep openging en ze had haar haar anders.
19 juni 1878 Als ik dan plotseling een kleur krijg, mijn handen voor mijn gezicht sla en ‘O Ati! Ati!’ zeg, dan is de gedachte aan haar weer mijn goede genius geweest. O, het leven is mij zoo'n genot, dat droomen en denken aan haar, dat genieten van haar bijzijn, dat verlangen naar haar vriendelijke oogen en hartelijken handdruk, dat wandelen met haar, dat strijden tegen mijn verkeerdheden, dat soezen en liefhebben, dat lief en leed en dat alles in die goddelijke natuur, in die oude gezellige stad, 't is zoo'n prettig geheel. O, het leven is mij zoo'n genot!
1 juli 1878 Ik vrees dat alle beschrijvingsvermogen weer te zwak zal zijn. Ik zou het niemand willen opdragen om een dag als den
[pagina 361]
3 osten Juni te beschrijven. Droomen bedriegen, maar mijn heerlijkste droom heeft mij zoo'n ideaal niet voorgespiegeld als de dag van gisteren was.
1 augustus 1878 Ik heb een naren droom gehad. Toen ik eindelijk in slaap was geraakt, was het mij alsof ik nog altijd met Johan rondliep en naar huis moest gaan. Maar ik kon niet naar huis, ik bleef doorwandelen, altijd door, totdat ik haar huis zag en haar. Daar lag ze boven voor haar raam geknield met haar hoofd in haar handen. Ik riep, ze hoorde mij niet - ik riep harder, wanhopiger. - Plotseling was ik in een kring menschen die lachten en praatten en wijn dronken. Allerlei menschen, Oom Gerard was er, Alfred May en naast mij zat mevrouw Smit. Daar zag ik voor de deur van de kamer een mager paard staan en ik bemerkte dat midden in den kring een witte gestalte stond, waar ik niet naar durfde opzien. Het was de Dood, dat wist ik. Ik zag mevrouw Smit naast mij ineenzakken - ik voelde zonder dat ik er naar zag, dat een pijl op mij gericht was. Ik riep: ‘Nog niet, nu nog niet, wacht nog twee maanden’. Toen voelde ik plotseling dezelfde kille gewaarwording als toen Ati gisteren tegen mij zeide: ‘Het moet uit zijn.’
3 september 1878 O Ati, o lieveling, goede engel, vervul mijn geest niet alleen overdag, maar verlaat mij ook in mijn droomen niet.

[pagina 362]
Maandag 16 september 1878 Eergisteren hebben wij van Elswout af naar huis gewandeld, gisteren hebben wij een aardig stoombootje bekeken aan de Kikkert, daar droomde ik zoo gezellig van.
Zaterdag 12 oktober 1878 Ik moet nu weer weg het is al 10 uur, ik heb van nacht zoo heerlijk van je gedroomd, tot vanavond!
Woensdag 22 januari 1879 Van nacht droomde ik zoo beroerd, van een ziekte die ik had. Ik werd namelijk plotseling wakker op een rustbed in een tuin, 't was warm weer en de boomen waren groen. Mama en Henri kwamen bij mij en ik vroeg waar ik was en waar ik zoo lang geweest was want dat ik niet herinnerde dat het lente was geweest en zomer geworden. Toen zei Mama dat ik ziek was geweest en Henri zei [trouw aan haar woord] dat ze mij niet wou vleien maar dat het met me gedaan was. Ik voelde toen zeer kalm, maar had alleen het land er over, dat ik als een zwak stumpertje moest worden opgepast nu er toch geen hoop meer was. Schiet me maar dood, zei ik. Toen werd ik wakker en ik lachte over mijn dwaasheid en zei bij mezelven: een goed hoofdstuk voor een aandoenlijken roman.
Vrijdag 31 januari 1879 Hoe komt het toch dat ik altijd zoo melancholiek droom, gisteren avond had ik zitten werken en met Jo zitten praten, over wetenschappelijke dingen en ik ging doodkalm en vroeg naar bed. En ik heb den ganschen nacht haast gedroomd, altijd even zonderling, even weemoedig. Dan eens was ik aan het schaatsenrijden overal ijs en sneeuw, ik zie naar de wolken en ik merk dat ze uit het zuidwesten vliegen, ik zie overal ijs smelten, verdwijnen er waait een warme luchtstroom over me en de boomen worden voor mijn oogen groen, het ruischt om mij heen en ik zie duizende vogels terugkeeren. Ik sta midden in een heerlijk bosch dat mij doet denken aan de Midsummernightsdream, een witte gestalte komt naar mij toe,
[pagina 363]
ik geloof dat het Henri is, ‘is dit niet je lievelingsplek?’ Dan word ik plotseling wakker en vind mezelven op 't punt om in tranen uit te barsten. Wat is dat toch? ben ik ziek? Altijd die groene boomen en die warmte. Wat beteekent dat?
Donderdag 6 februari 1879 Hij is evengoed overtuigd als ik dat iemand die met gezonde denkbeelden en een opgeruimd, liefdevol hart door het ‘dagelijksch leven’ gaat en onder de ‘menschen’ verkeert gelukkiger is dan iemand die droomt van andere werelden van Geesten en Goden en eeuwige zaligheid. Dacht je dat ik meende jou ongelukkig te maken door je van een droombeeld te verlossen?
Zaterdag 5 april 1879 Ik heb zelden zoo'n lieve, dichterlijke indruk van haar behouden als nu, toen ik hersteld weer wegging. Zoo vertrouwelijk, zooals ik in mijn droom met haar ben.
Zaterdag 3 mei 1879 Ik ben erg kalm en voel mij sterk. Dat droomen is lastig, ik zal vooreerst nog wel van niets anders droomen. Dat komt altijd achteraan. Als ik iets verloren heb, droom ik altijd dat ik het nog bezit, als 't ware om mij te plagen. Ik weet niet en hoop ook niet dat er later een sterker heimwee naar haar zal komen.
Zaterdag 24 mei 1879 Ik voel nog niets geen verandering. 't Is pas vier weken, niet waar? Ik droom nog altijd hetzelfde. Wij zijn nu midden in de muziekfeesten. 't Is daar wel heerlijk in dat Paleis voor Volksvlijt. Juist iets voor mij. Zoo iets feestelijks, vol dames, koffiedrinken in den tuin, heerlijke muziek. Toen ik haar daar weer zag zitten voor mij op 't orkest, voelde ik niets vreemds. Ik keek door een tooneelkijker naar haar en bestudeerde haar alsof ik haar in een droom zag, alsof zij mij onmogelijk zou kunnen zien. Zij had dat zwarte dasje om, met die zwaluw er op en zij streek weer als altijd met die eigenaardige beweging haar haren glad.
Dinsdag 10 juni 1879 Ik schaam me dat ik mij een oogenblik liet verleiden om het niet tegen te spreken. Ik hou nog van haar als altijd. Dat verraden mijn droomen en mijn verlangen naar haar. Ik droomde zoo heerlijk van nacht. 't Was alles weer zoo goed en Mama keek zoo verwonderd en ... Pas op, de strijd begint pas, en nu al toegeven?

[pagina 364]
Vrijdag 7 november 1879 Der Jüngling lag in Träumen Dann kam die finstere Nacht ik geloof dat ik in die periode ben en ik hoop, ja ik ben er zeker van dat ik eens zal kunnen zeggen jetzt ist der Mann erwacht.
7 februari 1880 Dag mijn boekje, ik heb je lang alleen gelaten. Ik schrijf hier wat in, zooals ik een bloem zou leggen op het graf van iemand die ik lief heb gehad. 't Is een bezoek aan een graf. Maar toch ligt mijn liefde niet geheel hier begraven. Ik heb wel geen kist noodig zoo groot als die van Heine, maar er sluimert toch nog wat in mijn hoofd ook, want ik droom nog.
24 augustus 1880. Ik wil mijn levensweg niet geteekend hebben door een spoor van ellende. Kan het geluk waarvan ik twee dagen droomde niet verwezenlijkt worden, blijkt het ons tot ongeluk te zullen worden, dan zal ik toch iets goed maken en mij dat andere bedroefde hart toewijden.
7 augustus 1881 Er liggen weer bloemen in het boekje, rozen en korenbloemen en ze zullen heerlijke droomen opwekken, alleen daardoor weemoedig dat zij voorbij zijn.
6 september 1881 Soms gevoel ik iets, dat mij doet denken aan vroegere droomen. Angstige, akelige droomen. Daarin zag ik mij omringd door vele bekenden, vriendelijke gezichten, ik sprak met hen, het waren mijn huisgenooten de menschen die ik het liefste had. Maar plotseling overkomt mij een angst, ik weet dat mij iets kwaads zal overkomen, ik zie rond, steun en hulp zoekende - en zie, het zijn nog dezelfde gezichten maar met een vijandige uitdrukking en ijzig lachende. Dat plotseling besef van volkomen eenzaamheid en hulpeloosheid bracht mij dan tot het sterkste gevoel van angst en ellende waarvoor ik vatbaar ben. {...}; Ik begrijp mijzelven niet recht in die
[pagina 365]
vorige bladzijden. Waar is Martha daar? Ik heb van morgen op haar gezicht een uitdrukking gezien die mij die oude droomen voor den geest bracht. Het was gelukkig niet zoo erg, maar ik zag dat er iets gesloten was in haar en dat kan mij zoo ongelukkig maken.
18 februari 1882 Ik zal wachten tot wij ouder zijn. Er zal wel eenmaal een tijd komen dat mijn beter ik geheel de overhand behouden heeft. Ik ben het zelf niet, die zoo denkt. Het is de moeielijke plaats waar geest en lichaam ineevloeien. Ik kan immers op mijn droomen toch geen invloed hebben en daarin komt hetzelfde. Het is een physiologisch verschijnsel. Het zou mij niet zoo tot ergernis zijn als het mij niet zoo feitelijk naar de laagte trok.
12 januari 1883 Soms gelukt het mij de dood als kalme rust, als een lange droomlooze slaap aantrekkelijk genoeg voor te stellen. Maar de angst voor ziekten wordt daardoor niet minder.
20 december 1883 Ik heb veel leed gehad in dit jaar, vooral de laatste maanden. En ik heb het hoogste eerzuchtsideaal bereikt waarvan ik had durven droomen, met een gemakkelijkheid en een volkomenheid of het een verhaaltje is. Alle voornemens van klein blijven en berusten en bescheiden zijn, zijn uiteengespat, verjaagd door het handklappen van een schouwburgbende en het schreeuwen der couranten{...}; Ach! Keesje, denk je nog wel aan den tijd toen je in een regenmanteltje tien passen achter je pa liep te soezen en zulke vizioenen zag?
11 januari 1884 Ik heb zoete droomen van hooge, edele kunst. Maar dan moet eerst alle ijdelheid, die algemeene toejuiching verlangt den kop in.
13 februari 1884 Ach! en ik moest naar het sombere gasthuis en een sectie bijwonen te midden van ellendig vervelende collegeploerten bijeengehoopt in een kille, donkere zaal. Nog een tijd lang bleven de zonnebeelden, terwijl ik eenzaam droomend in een hoek zat, toen verbleekten ze langsaam als een dissolving view en een nuchter medicus liep om half vijf uit het gasthuis om op de Bloemgracht snijboonen te gaan eten.

[pagina 366]
22 mei 1884aant. Evoë! - mijn hoofd zwoegt en dreigt te springen onder de barensweeën. Het is te groot! te groot! Ik zal dat werk niet kunnen volbrengen. Reusachtig schijnt het nu het nog onbegonnen ligt. Hoe het aan te vatten? Welk een zaligheid, als mijn kracht zich in alle volheid zal moeten inspannen, als dan de last meegeeft aan de trillende spieren en in zegepraal geheven wordt. Evoë!
6 augustus 1885 Toen kwam een zwarte stip voor mij uit den nevel, en werd grooter. De lijnen van land en zee schenen op hem toe te loopen. Hij werd grooter en grooter en bewoog in schrijdenden gang. Het was een mensch, klein en zwart onder de groote stille wolken, naast de glanzende, woelende zee. En ik ging - en niets in de groote ruimte om mij veranderde en de nevel bleef ver, voor en achter. Doch de mensch naderde. Recht schreed hij op mij toe en zijn tred ging gelijk met den mijnen. En van nabij zag ik zijn blik in den mijnen en zijn bleek gelaat opgeheven in het matte schemerlicht. En toen hij mij naderde week hij niet af. Ik had zijn gang van verre niet herkend, doch zijn gelaat was het mijne, als in een spiegel. Ik ging door - en week niet van mijnen weg. Toen was het alsof een kille schaduw op mij viel - als een ijle mist ging de gestalte door mij heen en het duizelde mij. Ik zag als in een afgrond, in de ruimte van duizend eeuwen. Toen schreed ik weder alleen onder de stille wolken, naast de schuimende zee en ik wist wie achter mij verder ging. Ver bleef de nevel vóór mij en mijn weg wisselde niet; - doch de gestalte verdween in den nevel, - voor altijd.-
20 september 1887 Mijn leven wordt als een nachtmerrie, als een bange droom - waarin ik meen op de rails van een spoorbaan te liggen, de trein te hooren aankomen en mij niet te kunnen bewegen.
23 juli 1888 [Verso:] Midsummernightsdream {...}; Zola. Le Rêve.
14 februari 1889aant. Ik dacht niet dat ik nog zóó droomen kon. Dat was als vroeger, als heel oud.- als het eerste zalige wakkerworden van mijn hart. En o! hoe kon het zijn - het was een levenden droom, het was een stuk van mijn reëel menschenleven{...}; De Droom was
[pagina 367]
eenvoudig. Ik at in Utrecht bij een lieve vrouw met vier mooie kinderen. Toen ging ik wandelen met die vrouw en die kinderen in de lichte stadsstraten met een fijne jachtsneeuw, en wij kwamen in een Roomsche kerk, in den Dom en in een timmerwinkel - en toen gingen wij thuis theedrinken en ik las daar verzen voor. Het subliemste oogenblik was toen wij thuis kwamen, toen mevrouw met een sleutel de deur opende en de twee kinderen de gang inliepen. Ik zie dat nog den ganschen dag. Volmaakt een droom. Het heele geval en zijn heerlijkheid staat afgesloten van mijn ander leven - geen van de motieven die mij toen gelukkig maakten, raakt mijn bestaan van eergisteren of van van daag. Het had niet langer kunnen duren en niet eerder kunnen beginnen. Alle uiterlijke omstandigheden, precies weer zoo bijeengebracht zouden datzelfde geluk nooit weer kunnen terug brengen.
18 februari 1889 Paul is gekomen. En deze nieuwe emotie heeft mij mijn gewone, reëele bestaan weer zoo sterk doen voelen dat zooals ik wel vreesde, de sensatie van dien droomavond hoe langer hoe flauwer wordt. Want ik herinner mij wel dat die sensatie niet alleen vreemd was aan mijn gewone leven, maar er zelfs tegen streed. Het was als een kort vizioen, heelemaal niet thuis hoorend in de werkelijkheid/onvereenigbaar met mijn gewone ik. Ik heb de onbeschrijfelijke schoonheid van het beeld zóó trachten te verklaren. Ik was 16 jaar en droomde dat ik 30 jaar was. Die vrouw was de vrouw die ik toen liefhad, die kinderen mijn kinderen, dat huis mijn huis. Alles zooals ik het in een droom zou zien op mijn 16^e jaar, midden in mijn volle jonge liefde voor dat meisje. In dien droom had ik dan de fijnste zuiverste essence van het geluk dat ik toen verlangde. De jaren vol mooi en leelijk tusschen beide waren er niet, het was een kalme, volmaakte, teedere en welbewuste satisfactie - een fantasie zonder iets van het bittere, moeielijke en onreine der werkelijkheid, - een culminatie van klare bevrediging zonder één herinnering verduisterd. En dit gezien met de intensiteit van een tweede gezicht. Deze verklaring heb ik bedacht toen ik thuis kwam, als verrast door het ontwaken in mijn eigen huis bij mijn vrouw en kind, 't welk alles mij een oogenblik vreemd toescheen. Nu na vier dagen heb ik het opgeschreven met de woorden die ik toen formuleerde. Maar mijn ziel begrijpt er niets meer van. [Lavender's blue -]

[pagina 368]
16 mei 1889 Twee kleine meisjes, in grijze jurkjes en donkerblauwe manteltjes voor mij uit loopend in lange dennenlanen. Een vreemd en statig droomland, in plechtig grijs avondlicht - zoete, sterke geuren van berkenloof en dennennaalden in een zwoele vochtige lucht - in mijn hart wijde, oude, teedere aandoeningen - breed op wademend als goudgekleurde wolken. Ik wist niets van de wereld als wat ik zag. Er was niets vóór of achter - niets buiten dat oogenblik - niets verder dan dat schoone, onbekende land.
13 juni 1889 Ik bleef mijn droomen opschrijven, den tweeden dag in Madrid maakte ik nog het plan voor een vers - en ik zat 's morgens aan 't ontbijt in groote ontroering versregels te maken.
16 augustus 1889 Die passie is door mijn ziel gekomen, als een sterke, reine stormwind - alles zuiverend.{...}; Des nachts, dan is het erg - dan groeien de schoone, wonderlijke droombeelden op tot heerlijke paradijzen, groene, zonnige wondertuinen - en dan is het een harde, zware smart, een sombere verwoesting, door den valen morgen aangericht{...}; Of dieper inslapen een paar minuten en droomen, dat ik haar voetstap hoor op den trap en de oogen niet openen kan - met geweld maak ik mij wakker - 't was een droom, 't is alles stil, 't lage gaspitje suist - en ik volg weer het langsame voortglijden der uren. En de morgen ziet mij met droeve oogen mijn triomf beschreien.
4 september 1889 Maar toen kwam het goud-licht. De wondere droomdagen - die ik niet begreep. Het ongekende, onbegrepen geluk, alleen door haar nabijheid. {...}; Toen gewaarschuwd door het voortdurend verbinden van dat geluk met het geluk uit mijn eerste jeugdige liefde, - een liefde die opdoemde in mijn droomen meer dan sinds vele jaren, begon ik te begrijpen.
5 september 1889 Dien laatsten nacht droomde ik tegen den morgen, dat zij voor mijn bed stond in een lichtbruin kleed met rood omboord, bloemen in haar handen en een geopende brief. Dat was alles rein geluk. Een schoone, teere engelenfiguur. O mocht die uitkomst komen! - maar ik verdien het niet.

[pagina 369]
8 oktober 1889 Er is iets mystieks in ons samenleven. In onze brieven die elkaar kruissen, staan bijna altijd gelijke dingen, dezelfde woorden, dezelfde gedachten. Wij hebben dezelfde droomen gehad. Op een nacht viel mij plotseling in wat zij nu denken zou en het was zoo. Ik koos een naam die ik haar in verzen geven zou, Ellen, die viel mij op eens in, ik zei Ella - Ella - neen! dat is 't niet. Ellen dat is het. En zij zeide mij dat zij de naam Ellen had gekozen voor een dochtertje, zoo dat kwam. Ook de naam Walter, voor mij, kwam in beiden op. Een zelfde droom heeft ons beiden gekweld. Wij droomden dat de bevrediging van ons verlangen haar dood zou zijn. Zij droomde dat zij na de bevrediging verdronk in een zee van bloed. Een stem riep: ‘Heb je nu je zin? nu hij je heeft doen sterven.’ Ik droomde dat ik daarna een doodshoofd in mijn armen hield.
15 januari 1891 Gedroomd van Carry, zij lag op een bed, gekleed - lief, intiem gevoel. Vizie niet duidelijk. Gedroomd van soldaten, een gevecht met Atjehers, ik ben zonder wapens en vraag een revolver. Men geeft mij een vreemd, zwaar inlandsch zwaard. Impressie van hun wreedheid, veel moediger dan ik.
16 januari 1891 ‘Het bijgeloof was een goed ding, zonder bijgeloof zouden veel onderzoekingen niet gedaan zijn. B.v. in Egypte. Eigenlijk ging men om het biezen kistje van Mozes, maar men vond de hiëroglyphen en de beelden en tempels.’ 's Nachts den ganschen nacht gehoest gedroomd van Carry en Mary en B.
19 januari 1891 Een drukke droom. Een ijsfeest, of waterfeest. De stemming van behelpen, van familiaar zijn als op een feest. b.v. Ik logeerde in een kamer en gezelschap met dames kwam op dezelfde kamer slapen, midden in den nacht. Een studentenkamer van van 't Hoff, Kee Titsingh, melancholie.
21 januari 1891 Veel gehoest in den nacht. Vreemde droom van de maan die in mij was, groot, rond - en dat was mijn hoestprikkel.
22 januari 1891 Van nacht eerst lang wakker gelegen. Lang en wanhopig geworsteld met voorstellingen en gedachten van sensueel verlangen. Toen slaap, zeer verkwikkend, zooals ik in lang niet gehad
[pagina 370]
had. In mijn droom veel tijgers en leeuwen. Angst. En daarbij overwogen waarom mijn angst juist altijd wilde dieren als het ergste vreest. Ik dacht, in mijn droom, omdat het de primitiefste, in ons oerleven meest bekende vorm van gevaar is. Zooals paarden die nooit een leeuw gezien hebben, sidderen bij het ruiken van stroo waarop een leeuw geslapen heeft. Toen gedroomd dat ik comedie spelen moest en mijn rol absoluut niet kende. Ik moest een Assyrisch koning voorstellen. Ik dacht: ja, ik weet niets van mijn rol, maar ik heb al eenige bedrijven gespeeld en 't zal dus ook wel verder gaan. Is in de reïncarnatieleer ooit uitvoerig en psychologisch scheiding gemaakt tusschen de dingen die overerven in het materieele lichaam en de dingen die zich mee verplaatsen met de ziel? Die angst der paarden, een psychische functie moet toch door vele geslachten zijn overgeërfd. Het kan geen symptoom van reïncarnatie zijn.
Vrijdag 23 januari 1891 Van nacht droomde ik dat ik nog één examen moest doen, altijd nog één. Stokvis zei dat mijn opstellen goed waren, maar een vaag besef van veel vakken waar ik niets van wist.
Zaterdag 24 januari 1891 Gedroomd van een diner, B. zat schuin tegenover mij. Men vroeg mij iets, van wie ik iets had. Ik zei: ‘van Betsy’ - ik zag haar een kleur krijgen en kijken naar Betsy van Vloten die over haar zat. Ik zeide: ‘dit is exoterisch, niet esoterisch.’
Zondag 25 januari 1891 Van nacht gedroomd van Johan [Wij verwachten hem spoedig terug]. Hij sprak heel onhartelijk over zijn vrouw.
26 januari 1891 Mijn droomen zijn zeer flauw en onduidelijk in dezen tijd. Hedennacht gedroomd dat Julia Joosten en Meyes elkaar ontmoeten. Ik sprak met haar. Op straat kwam ik hedenmorgen Meyes tegen en herinnerde mij toen den droom. Hij liep met mij en ik bestelde bloemen.
27 januari 1891 Kan geen droom herinneren. Iets van ijs en een brugje met stroo.
28 januari 1891 Laat ingeslapen, half drie. Tegen den morgen ge-
[pagina 371]
droomd dat ik al was opgestaan en in den spoor zat. [Het was heel laat, ik versliep mij]. Maar de spoor ging naar Haarlem, en ik trachtte mij te binnen te brengen waarvoor ik naar Haarlem ging. Gevoel van: er is iets niet goed, ik ben verkeerd. Toen: het zal wel in orde zijn. Een mijnheer stapte uit en trok aan mijn jas. ‘Wou u mij meenemen?’ vroeg ik. Over mij zat P. Quarles uit Haarlem. Gevoel van mijn persoonlijkheid tegenover den onbeduidenden aristocraat. Met schrik wakker, 9¼ uur.
Zondag 1 februari 1891 Gedroomd van een schipbreuk. Het schip lag dicht bij 't strand. Ik ga in zee om te redden. Toen ik bij 't schip kwam was het een vigilante zonder wielen, in de zee. Ik doe 't portier open en help den heer Pijzel er uit. Hij was niet ontsteld, maar geaffaireerd, uitleggend. Gevoel dat het redden van mij niet zo heel dapper en gevaarlijk geweest was. Ik ga 's avonds slapen met het dasje voor mijn gezicht op 't kussen. Met het idee om daardoor te droomen.
3 februari 1891 Ellendig gedroomd. Half lascief, zonder eenig mooi.
4 februari 1891 Veel en vreemd gedroomd. Nacht onrustig. Ik droomde o.a. dat ik na een langen nacht wakker werd, in een vreemde kamer, en buiten de stappen hard hoorde kraken op een bevroren grond. Ik droomde ook van een nieuw huis dat de familie Dubourcq gehuurd had. Op de Westermarkt begon het - bovenhuis, wonderlijk verspreide appartementen in een groot publiek gebouw [Ik denk herinnering aan de familie Middelberg in 't Centraal station]. Boven een reusachtige zaal, dat was mooi. Een mooi gevoel van het geweldig luxueuze van die zaal, grauwe steenen boven, een groote niet-overdekte ruimte - en een gedeelte van de vloer was wit marmer, een dansvloer voor bals. Deze dansvloer was maar een klein gedeelte van de groote ruimte.
6 februari 1891 Gedroomd van een bezoek van B. aan een groot huis. Iets als 't pavilloen in Haarlem. Maar het leek er niet op. Ik mocht haar niet ontmoeten. Ik liep haar achterna, in Haarlem, op de groote Markt zag ik haar. Zij had haar roode blouse aan. Later bij 't huis zag ik haar weer. Ze liep snel over van één deur in een ande-
[pagina 372]
re, over een plaatsje - ze had doeken om het hoofd geslagen, maar ik wist toch dat ze 't was. Het huis witmarmerig, groot. Toen in een eenzame kamer een ontmoeting, half opzettelijke van mijn kant. Toen alles vaag. Een muziekstuk van Gounod, hij dirigeerde zelf [ik had gister een portret van hem gezien]. Slechts instrumentatie, alles met 2 groote grijze turksche trommen. Toen B. tegenover mij zittend aan het strand. Iets als een steen, voor mij liggend. Zij zei een zinnetje om mij te karakteriseeren en daarin iets als een pijn in haar stem dat ik zoo was: ‘Je bent... in dat, in dat en in dat’. Ik weet niet meer wat. Ik zag vragen op: ‘in dat ook?’ alsof 't mij speet.
7 februari 1891 Droom: een Japansche dame, oud, leelijk, met leelijke mond en tanden. Ik zei een Japansch woord voor‘rijtuig’: ‘janekuri’ - ze sprak mij verachtelijk na, om mijn slechte uitspraak en verbeterde ‘Jáne-ku-ri-’
8 februari 1891 Laat naar bed gegaan. Tegen den morgen veel en prachtig gedroomd. Mooi en grandioos - als op de hoogte van mijn beschreven werk. - Een feest in een stad - Luxemburg of Maastricht. Veel spoorreis om er te komen. Een groote, breede laan door groen bosch. Daar aan 't eind, daar is de kathedraal. Mama loopt bij me. Ik kijk in 't groen en zie vogels, bloemen en dieren. Intens zomer en buitengevoel. De gevel van de kathedraal zal verlicht worden, een groote frontomraming van kleine lichtjes. Het licht valt wit en ver door de groote laan. Tegelijk nacht en dag. Maar er is een feest. Daar gaat het woest toe. Een carneval. Dit is niet goed, het mag niet. Er komt bericht van den koning dat de groote verlichting plotseling niet branden wil. Is er een doode? - neen, het feest is zondig. Ik ga naar buiten - de verlichting is gedoofd. Ik kom feestvierenden tegen. Woest hollende paarden die geheel in vlam staan, of ze met brandend pek overgoten zijn. Voor mij de kathedraal - een ontzachlijk Gotisch gebouw - grooter dan al wat ik ken. Het staat lomp en wat vervormd, als een grof titanisch werk van verschrikkelijke kracht/ een lage, breede lompgebouwde poort onderaan, en daarop getorend, ongeloofelijk hoog, een massa steen met gothische spitsen, die niet recht op gaat maar wat overhelt als van overmatige, omhoogstrevende kracht. Somber, donkergrijs. Ik loop onderlangs in een angstigmakende schaduw. Ik denk: ‘nu kan het gebeuren, dat het instort en mij ver-
[pagina 373]
plettert. Het kan juist nu gebeuren.’ Ik zing, een plechtig oratoriumgezang. Ik zing luid galmend op, met volle stem en volkomen zuiver, heerlijk mooi. Een heerlijke sensatie. Het is een klacht, met deze woorden: ‘Nun habe ich, Gott, deinen Gnaden verloren.’ Terwijl ik zing hoor ik uit de kathedraal de begeleiding van mijn zang. Ik weet het is de koning die hetzelfde zingt. Onbeschrijfelijke aandoening van mooi, van gemeenschap in devotie. Dan veel intermezzo's vaag. Het voortdurend gevoel van hoog boven 't gewone leven, in de hooge sfeer van mijn boek. Dan een wandeling 's morgens vroeg, op een zonnige weg bij een veer aan een rivier, waar 't zeer druk is in de buurt van Parijs. Een heerlijke zomerweg langs 't water. Iets als de weg naar Zuilen. In de verte torens van een Hollandsche stad. Het is warm, ik doe mijn demi-saison uit.
Maandag 9 februari 1891 's Nachts gedroomd van Engelsche goudstukken. Kwartjes, sovereigns. Er kwam een postkwitantie voor 2 guinjes die ik aan Tuckey betalen moet [voor Liébault]. Toen ik vanmorgen in Amsterdam kwam was het eerste wat v.R. mij zei: Ik heb Adriaan weggestuurd met de 2 guinjes voor Tuckey{...}; Een droom gehad van heftig sensueel verlangen. Met bevrediging.
Dinsdag 10 februari 1891 Midden in den nacht gedroomd van een duinwandeling, met B. Ik wees ver over een menigte duinen hoe de weg liep. Zij zei toen ‘O ja hier is het...’ en daarop een van die dwaze, onverstaanbare gezegdetjes van de kinderen, in het ‘slang’ van haar huis, die ze vaak zei om mij te mystificeeren, met de bijvoeging: ‘ik zeg je nooit wat het beteekent’. En dan een lief, lief zicht. Tegen den morgen hetzelfde als de vorige nacht.
11 februari 1891 Vast geslapen. Gedroomd een kleine stad, een straat met winkels van koperwerk met glimlichten [den vorigen avond gezien]. Vrienden waren er, Jan Veth, van Deventer. Druk. Een juffrouw Schram [nooit dezen naam gehoord] van goede familie, maar nu op den slechten weg. [Herinnering aan juffr. Drukker, waarover ik gepraat had met Tak]. Tegen den morgen weer als de vorige nacht.
Maandag 23 maart 1891 Gister droomde ik tweemalen dat mijn
[pagina 374]
vader stierf. Eerst in 't begin van den nacht. Toen wist ik het alleen maar. Toen later nog eens, toen was ik er bij. Ik nam zijn hoofd in mijn armen en was zeer diep aangedaan. Ik voelde het hevig smartelijk. Ik schreide, schreide en ik riep uit: ‘en wij hielden altijd zoveel van elkaar - en wij zijn altijd zulke goede vrienden geweest.’ Dit klonk onuitsprekelijk aandoenlijk - zoo klagelijk gerekt, die laatste woorden. Vreemd dan het wakker worden - na zo'n emotie-droom. Zoo raar- het is niets geweest en het was toch zoo echt en ernstig. Maar geen gevoel dat het profetisch was, want ik herinnerde de aanleiding, een gedachte voor eenige dagen.
Vrijdag 27 maart 1891 Gedroomd van een sledevaart door Siberië, met wolven achter ons aan. Tweemalen moest ik gaan. Gedroomd van een jas van mij die in Amsterdam hangt. Bij 't wakkerworden denkend, dit is nu wel een Wahrtraum. Toen overdacht dat ik die jas van daag bepaald aan zou moeten trekken.
Zondagmorgen 5 april 1891 Gister een patient [man] bij mij gehad die leed aan een sexueele perversie. Hij kende van zijn vroegste jeugd af geen ander sexueel genot dan het overwonnen worden door anderen, in een worsteling. Dit had voor hem alle genieting van het geslachtsleven. Hij had geen mannen bepaald lief - ook het gezicht van vrouwen wekte het sensueele in hem op. Maar dan groote, sterke vrouwen die hem konden overwinnen. Zijn droomen waren altijd in dezen geest. Hij droomde zelfs van dieren, van een slang b.v. die hem overviel en overwon, en dat gaf sexueele voldoening. Dit gaf mij veel te denken.
Zondag 24 mei 1891 Gister één uur met Betsy geweest. Als een droom, alles teruggezien. Het huis, de slaapkamer, - het balcon en den donkergroenen tuin. Het was goed en onze liefde was zoo mooi.
Woensdag 1 juli 1891 Ik droomde van Bodenhausen. Ook van Verwey. Ook zat ik in een luchtballon en de zon scheen in mijn gezicht, zoodat ik niet zien kon. De zon scheen ook werkelijk in mijn gezicht.
Zondag 26 juli 1891 Van nacht droomde ik van de winter die al
[pagina 375]
weer kwam. Ik was erg verlaten en schreide nog veel en wanhopig.
Donderdag 30 juli 1891 Mijnsheerenland.{...}; Van nacht droomde ik van een monster/ een dik slangachtig dier dat iemand omkneld hield. Ik liep er met Betsy en ik voelde dat wij daar niets te vreezen hadden omdat onze wil zoo sterk was. Gevoel van ons beider superioriteit tegenover alle andere menschen. Toen sloeg ik het beest dood met een van zijn eigen beenderen die ik hem uit het lijf rukte. Veel bloed. Mijn zakdoek vol bloed Het beest sprak Duitsch. Ik zeide iets van ‘immoler’ en B. kuste mij. Ik ben heel ongelukkig. Het is hier volstrekt niet meer wat het was.
Bussum 24 augustus 1891 Ik droom elken nacht van intimiteit met voorname personen. Met den keizer van Duitschland, met den Paus [dat was een dame]. Van nacht nog heel even iets dergelijks. Ik denk overdag nooit aan die menschen.
Donderdag 17 september 1891 Ik droomde van nacht van haar, wat zij zoo vaak van mij droomt, nl. dat zij mij afweerde.
Maandagmorgen 21 september 1891 Van nacht droomde ik dat B. en ik een afspraak hadden gemaakt 's avonds te wandelen bij Haarlem, en dat we Mama tegenkwamen. Dat gaf erge huil-scènes en omhelzingen, die ik niets plezierig vond, zoodat ik erg kortaf was tegen mama. Maar nooit, nooit heb ik B. zoo bovenmenschelijk zacht gezien in mijn droom. Een sneeuwlandschap.
Donderdag 5 november 1891 Ik heb haar gister avond gezien en bij mij gehad, een uur. Het was als een extase. Ik weet nu wel dat het voor altijd is. {...}; Aandoeningen als die van gister avond schijnen mij meer te neigen tot het transcendente dan andere. Evenals droomen meer dan waken.
11 december 1891 Heden nacht van Maurice Barrès gedroomd.
17 december 1891 [Gedroomd dat Tuckey uit Londen ging, zich vestigen in een kleine stad]. Oude boekjes gelezen. Een sterk gehinderd gevoel, door het verwoesten van die mooie jongensliefde.
[pagina 376]
Door mijn zwakheid.
Donderdag 26 mei 1892 Van nacht eigenaardig gedroomd. Gedachtendroom. Lijken. Gevoel van vertrouwdheid daarmee en afschuw van die vertrouwdheid. Denken, dat maak ik nooit meer goed in dit leven. Die onreinheid wisch ik nooit af. Alleen in een reïncarnatie. Er zijn twee soorten van weten/ het berekenen en het voelen, het menschelijk en het goddelijk weten. Het tellen van de luchttrillingen en het hooren van de muziek. Nu moeten wij alles op de laatste wijze leeren weten. Dan eerst zullen we rein worden. Dit kunnen we bij elke reïncarnatie beter. Bij 't wakker worden terstond bedacht het te onthouden.
25 december, i^e kerstdag 1892 Gister zei ik bij mezelf: nu ga ik 't verliezen/ nu ga ik 't opgeven, ik ga er onder. Laat nu maar gebeuren wat kan, ik geef 't op. En van nacht kon ik mijn troost niet vinden. Ik voelde niets meer van dien Grooten Troost. In slaap en droomen vervolgt me dat gevoel van miskenning, van onrecht. Met grievende pijn.
Zondag 13 augustus 1893 Vervuld van 2 dingen. Mijn pastelteekening en de N. Gids. In het eerste den heelen dag in, zoo sterk, dat mijn nachtwezen, het tusschen waken en droomen, allemaal is: witte klokjes, fijne omtrekken, teer wit en geel en rijk groen. Dit is het beeldend produceeren dat wat is en dat ik voortzetten kan.
Woensdag 13 september 1893 Gister vertelde Herman dat Diepenbrock mij bedoelde met ‘intemperantia literarum.’ Dit verwonderde mij en vervulde mij. Zelfs droomde ik er van. Het is een onbezonnen zinnetje. In zoo'n geval voel ik dat ik op te passen heb voor twee sentimenten in mij: de meegaandheid [gedweeheid] en het te sterke zelfgevoel. Het eerste doet mij wel mijn eigen goed vergeten. Het is niet gemakkelijk in de bewegingen die er nu om mij en door mij gebeuren het evenwicht tusschen die beiden te behouden.
22 september 1893 Zeer veel pijn gehad, die voortging in mijn droomen. 's Nachts geweldig onweer.

[pagina 377]
Donderdag 5 oktober 1893 Een nacht vol teedere droomen over haar. Van daag een aaneenschakeling van lieve visioenen en zachte gedachten. Ik tracht niettemin te werken.
Vrijdag 6 oktober 1893 Vreemd en levendig gedroomd. Ik droomde dat ik sliep en mij beklemd voelde in een glanzende nevel. Ik was zeer benauwd en riep Martha. Toen hoorde ik Herman's stem die door portalen en gangen klonk boven en naar mij toekwam. Toen maakte hij me wakker en kuste me. En ik dankte hem en zei hoe ik in een droom beklemd was geweest. En ik voelde fijn de afkeuringen van hem als hij iets niet goed vond in mijn doen. Ik zag even een land, een straat met kastanjeboomen [Jansstraat, Haarlem] en verwonderde me zoo prachtig mooi als 't was, hoewel ik 't kende. Toen Frans Jas met een helm met gouden kroon, die ik hem moest opzetten, telkens verkeerd. De nachten zijn kwaad. Angstig en met strijd.
Woensdag 11 oktober 1893 Aldoor droomen van haar.
Maandag 23 oktober 1893 Van nacht gedroomd dat ik naar U. gaan zou en mijn beste schoenen aantrok. Maar er kwam een zeer nare brief. 's Middags in den tuin gewerkt.
Dinsdag 24 oktober 1893 Gedroomd dat Jan Veth mij kwam opzoeken en bedroefd en lief was. Ik bemerkte hoe ik van hem hield. Van morgen zeer verdrietig.
Zondag 11 februari 1894 Slechte nacht, wel lang geslapen maar vreemde en melancholieke droomen. Ik lag in 't gras naar Joachim te luisteren die buiten liep te spelen. Het was lente, maar ik zag alles donker, de seringen bloeiden maar ik rook ze niet. Ik had er niets aan. Ik bracht drie kastanjes aan een dame ‘Kompliment van D^r v.E.’ en ik huilde omdat het al 4 uur was en ik dacht pas 12.
Donderdag 19 april 1894 's Middags naar Baarn gewandeld, over Laren, bij Thijm gegeten. 's Avonds goede conversatie, uitgaande waar we de vorige maal bleven steken. Van de roman van Couperus uitgaande, die Karel slecht vond, terwijl hij Extase goed vond{...}; Wij spraken zeer geanimeerd en prettig. En in een droom ging het
[pagina 378]
bij mij voort, dat wij in groote extase kwamen. Nacht verder onrustig maar niet onaangenaam.
Dinsdag 29 mei 1894 Ik heb bitter mijn eenzaamheid gevoeld. Vervreemd van 't allerliefste. Aangevallen, uitgescholden en vermeden door mijn vrienden. Beleedigd in 't beste wat ik gaf, in mijn karakter aangetast. En dan nog innerlijk belaagd. Gister nacht droomde ik verzachting. En die kwam ook gister avond. Een brief. Van nacht droomde ik van Kloos. Dat hij mijn vriendschap zoeken kwam.
Dinsdag 25 september 1894 Van nacht gedroomd dat ik bij B. was terwijl ze hoeden paste.
Maandag 11 februari 1895 B. heel bedroefd en verontwaardigd over mijn doen, met haar oude twijfelingen en verwijten. Daardoor een slechte nacht met akelige droomen. Van morgen door zeer excitant rijden op een wild paard weer flinker en vaster geworden. Het is een nobele bezigheid, het neemt het bangelijke en onmannelijke weg.
Zondag 3 maart 1895 Slechte dagen. Nachten met angst en nare droomen. Pijnlijk gevoel in 't hart, daardoor buien van angst en onrust.
Zondag 5 mei 1895 Ik las sprookjes van Kirnbach, die mij sterk aandeden. En curieus, ik vind steeds motieven die aan mijn eigen motieven herinneren. Tallooze kleine toevalligheden die zouden doen denken of we dezelfde droomen hadden gehad. De dood in den spoortrein, de zoekende knaap, de vijver met riet, het bootje, de wonderbloem in 't bosch, de lieve God in de hel die de verdoemden bevrijdt, -
Donderdag 20 juni 1895 Physiek voel ik mij merkbaar beter. Wel veel droomen, maar de hart-gevoeletjes veel minder, bijna weg.
Dinsdag 12 november 1895 Toen sliep ik goed, een wonderbare nacht van diepe slaap en zachte aangename droomen. En van daag was ik veel beter.

[pagina 379]
Zondag 8 december 1895 Vrijdag vooral brieven geschreven, geen werk. Ik word meestal 's nachts wakker, en kom dan terstond aan een kwaad van mijn vroeger leven te denken, van zelf of door een droom. Soms overwin ik het en slaap weer in, soms voel ik het berouw niet en blijf wakker, dan is de dag slecht. Eergister was het een droom over Jeanne Fontayne.
12 januari 1896 In 't eerst van den nacht kwam het demonische, akelige even. Maar daarna werd ik heel rustig, buitengewoon rustig, zoodat ik verwonderd was.
Zaterdag 21 maart 1896 Ik vond veel moois in Boehme. Een morgen werd ik uit een droom wakker die bizonder gelukkig voelde. Ik zei in dien droom ‘nu weet ik zeker niet te droomen, want zooiets helders en precies kan men niet droomen’ en toen dat vreemde gevoel, tóch weer wakker te worden en tóch gedroomd te hebben. Zouden wij zoo ook wakker worden uit dit leven, dat ons nu zoo stellig geen droom lijkt?
1 april 1896 De ouders zijn naar Algiers. Den tweeden nacht van hun reis droomde ik veel van sporen, vreemde gezichten en taal, een trein die 87 minuten te laat was enz.
14 april 1896aant. Toen ik aan 't betoog schreef, en nu nog, was de slaap iets zeer bizonders voor me. Iets waarin ik met wijding ging, als een nadering tot het onbekende. Het lichtje bleef in den slaap, al sliep ik vast. Een nacht sliep ik den ganschen nacht rustig en diep door, en voelde toch dat gedurende een half uur ongeveer, God mij had losgelaten. Heel duidelijk en stellig. Geen droom, een weten, als een beproeving in den slaap.
Zaterdag 2 mei 1896 Ik heb tegen Kloos' komst opgezien, en er slecht van gedroomd.
20 juni 1896aant. 's Avonds van Oordt. Er is een mystiek verband tusschen zijn werk en 't mijne. 's Nachts werd die zin tegen mij gezegd: ‘goud bestipt als een omheuveld meer’ en dat was mij iets zeer bizonders. Ook de naam Minfried.

[pagina 380]
30 juni 1896 Een zware tijd. Vooral omdat B. mij zoo hard valt om dat stuk, en de aanvallen er tegen rechtvaardig vindt. Ik heb nog een stuk geschreven. Ik tob er niet bepaald over, maar er is toch iets griezeligs in dezen tijd. Dat blijkt dan uit zoo'n droom als van nacht, waarin ik koelbloedig een moord beraamde en er cynische grappen over zei, en toen begon te schreien en langsaam aan mijn slechtheid te voelen. Dat is een heel akelig soort droomen, als boos opzet.
Woensdag 26 augustus 1896 Twee dagen was ik zeer beroerd, moest telkens gaan slapen en werkte niets. Toen sliep ik een nacht zeer diep en verkwikkend en was veel beter. Daarna werd het weer minder en de slaap slechter, met droomen van onplezierigen aard.
Maandag 6 september 1896 Eergisteren droomde ik gelukkig. Ik was in een kerk en zag een goudlicht kerkraam, waardoor ik zóó in den hemel vliegen kon, ten aanschouwe van de menschen, hen achterlatend. Maar ik deed het niet, om de menschen.
Vrijdag 23 oktober 1896 Mijzelf als auteur was iets absurds voor me, - ik voelde me lang veel te gering, een auteur veel te hoog boven me. En toch binnen in bedoelingen, veel hooger dan wat ik ooit bereiken kon. Maar niet met het idee realiteit, meer als droomen.
Zaterdag 14 november 1896 De dagen gaan dan snel om, zonder dat ik van 't dagelijksch leven merk. Maar ik sliep slecht, met sombere droomen [zie droomboek].
Woensdag 16 december 1896 Van nacht een zoete droom. Ik zocht haar op allerlei wegen, heimelijk. Ik vroeg naar den weg, bedektelijk. Ik rende van een bloemrijken heuvel af. Eindelijk was ze er, erg bleek en afgevallen, in haar wollen nachtjapon. Ik heb echter van daag veel aan Lioba gewerkt.
Zondagmorgen 28 maart 1897 Een bange droom, symboliek van mijn toestand. Twee zwarte klauwen die mijn voeten vasthielden en in mij het sentiment van Verlaine. Vous connaissez tout cela, tout cela!

[pagina 381]
Zaterdag 5 juni 1897 Droevige nacht. Ik huilde zoo hard in mijn droom dat ik dacht dat Martha 't hooren zou. 's Morgens diep verslagen. Heimwee naar huis. Maar op die verslagenheid entte zich een natuurgevoel, zoo sterk als ik 't nimmer gehad heb, zelfs als jongen niet. Ik verliefde in de bosschen, in het Woud, en in de eenzaamheid en wildernis. Ik zag een huttenkolonie in het Vierhoutensche bosch, en ik heb nu nog maar een ideaal, mijn leven door te brengen in zoo'n hut, in dat bosch. {...}; Thuis verbleekte het als een droom, maar laat diepe sporen achter.
Zondag 11 juli 1897 Van nacht heel droevig van Betsje gedroomd. Ze lag in een groot hospitaal en was doodziek en ze keek mij droevig aan met haar zachtste oogen. Er was een vreemde, harde docter bij haar. {...}; Nacht slecht, afschuwelijke droomen, mijn demon die mij belaagde. Kitty en de klauw uit de rots.
Dinsdag 13 juli 1897 Beter geslapen, kalm gedroomd. Moe van 't roeien en wandelen. Gezwommen in het meer.
Woensdag 21 juli 1897 Goed geslapen. Maar gedroomd dat ik krankzinnig was. In alle details en finessen. Ook het weerzien van B. gedroomd.
donderdag 22 juli 1897 Van nacht zachten regen. Ik droomde van hagel en sneeuw. Ik kneedde de koele sneeuw met mijn handen, in de Vlietlaan. Verkwikt wakker maar altijd gonzen in 't hoofd.
Dinsdag 23 augustus 1897 Bij 't inslapen denk ik: ja de dood is toch vreeselijk, want hoe naar is het al niet, dat bedrog der droomen, hoe treurig is het al niet dat men droomt en meent wakker te zijn, hoe veel heerlijker is dan niet het vaste, klare bewustzijn van ontwaken. Wij willen vast, klaar bewustzijn. De droomstemmingen zijn zoet, maar voor mij, den rijpen man, is het klare, harde dagleven zoeter, omdat het vaster en helderder begrip is. Ik lijd onder het droombedrog.
6 maart 1898 Ik droomde van de Welby's. Ik sliep bizonder aangenaam en werd wakker vol levendige inzichten en plannen.

[pagina 382]
21 maart 1898 Ik lees a dream of John Ball. Mooi.
24 april 1898 Gestadig vervuld van het leven na den dood, en het droomleven. Eergister die zeldsame droom gehad waarin ik Betsy zocht, zooals ik mij voorgenomen had te doen, en waarin ik haar vond. Dat gaf een groot geluk. Dit alles is mij gewichtiger dan het dagleven. Vandaag heb ik den grond gekocht.
Maandag 4 juli 1898 Gister de gewichtige droom die mijn gansche leven vervulde.
Vrijdag 5 augustus 1898 Ik schrijf nu aan mijn roman v Koele Meren des Doods.{...}; Van nacht een heldere droom, maar niet zeer helder.
Donderdag 22 september 1898 Ook eigenaardig druk droomen en wakker zijn in den nacht.
Zaterdag 1 oktober 1898 Droomen te levendig en vroeg wakker.
Maandag 3 oktober 1898 Van nacht drukke droomen zonder verheffing.
Zondag 30 oktober 1898 In den nacht speelde de booze mij een leelijke treek.
Zaterdag 3 december 1898 Wat helpt het alles, men kan diep ernstig meenen vroom en goed te zijn en toch zich totaal vergissen en zeer laag en onedel zijn. Hierbij denk ik niet aan eevoudigen en nederigen maar aan menschen als George Sand. En dan die zonderlinge onzekerheid wat er van ons nablijft. Want dit is zeker, in dit leven kom ik er niet. Daar waar ik voel te willen wezen. En wat er te wachten staat moet zich toch aansluiten aan dit. Aan ons droomwezen. En dit is zeker dat een levend mensch verder kan komen maar een dood niet. Leven is beter dan dood. Dus even onvolmaakt en vaag als ik nog zal zijn bij mijn dood blijf ik ook daarna. Voor hoe lang? Wie geeft mij dan een nieuw lijf en leven?

[pagina 383]
Donderdag 24 augustus 1899 Overigens was ik deze dagen niet goed, gister vooral tot werk ongeschikt en neerslachtig. De slaap 's nachts was ook met drukker droomen, maar tegen dezen morgen voelde ik de rust, en nu ben ik weer zeer goed.
Woensdag 25 oktober 1899 Ik sliep slecht van nacht. De oorlog vervult mij te sterk, waardoor ik overdag ongeschikt ben.
19 december 1899 Een donkere schaduw over Walden. En natuurlijk het zelfverwijt. Had ik voor den een meer zorg gedragen dan was de tweede ook gered. Ik sliep wel van nacht, mijn hoofd was rustig. Maar ik had te kampen met wat booze demonen schenen. Vijandelijke, spotachtige wezens. Ik vreesde ze niet. Ik had in Eckhart gelezen en mij weer trachten te verheffen. Als ik nu maar niets doe, wat ik weet dat niet goed is, al voel ik het niet.
22 december 1899 Nacht goed. Van daag de lugubere spooksels weg en ik voel mij weer veerkrachtig. volhard tot aan het einde.
14 januari 1900 Ik sliep een paar nachten op de Lelie. Ik schrijf een rede over Theosofie. Ik ga nu maar stil zoo mijn weg.
Vrijdag 2 februari 1900 Ik heb nu zekerheid dat mijn heldere droomen transcendent zijn, door het woord Elsie, dat in Engeland verstaan is.
28 maart 1900 Gisteren lag ik een dag te bed. Een plotselinge koorts. Wonderlijk zijn die onbeschrijfelijke gewaarwordingen en gedachten in zulk een dag. Het is krankzinnigheid. En men kan het niet formuleeren. Het tergt van onbeschrijfelijkheid. Ik vind dat dan droevig, om het onbetrouwbare van onze gewaarwordingen.
Vrijdag 1 juni 1900 Woensdag gewandeld naar Hampstead en gegeten bij Podmore met Yeates den ierschen poeet. Hij zei merkwaardige dingen [divination a result of the collective mind and memory of the race - intellectual understanding and emotional understanding].

[pagina 384]
30 augustus 1900 En toch, nu, in 't herinneren, zie ik de laatste dagen ook prachtig terug. De Hindoe vormt er een eigenaardig hoofdmoment in. Alles komt terug op hem. En ik weet niet of ik dat mystiek zal uitleggen of niet. Het laat tweeërlei uitlegging toe. Ik kan zeggen: er is mij gelegenheid gegeven tot een beslissende stijging. De droom van 20-21 kondigde het aan, toen gaf de ontmoeting met Chatterji de gelegenheid. Maar daarna is door mijn wereldschheid de stijging gebroken. Maar dan is 't toch nog raadselachtig, want de laatste dagen hadden dezelfde pracht van Rotterdam, toen ik met Betsy Mary afhaalde van de boot. {...}; 's Avonds ontmoeting met Myers en de Thompsons. {...}; Séance met Sammy en mrs Th. {...}; Op 't congres over transfert en hypnose.
19 november 1900 Mevr. Schippereyn had hevige droomen mij betreffende. Alles wijst op 't zelfde. Als ik nu maar dieper en dieper tot inkeer kom.
22 november 1900 Van nacht een heldere droom. Met wat ik een waarschuwing acht. Ik zie nu duidelijk overal waarschuwing. Vooral met Schippereyn. Merkwaardig dat haar onrust precies gelijk ophield met de mijne, sints ik mijn gedrag veranderd heb. De droom hield verband met Parijs. Dat Parijs groote mystieke beteekenis had is voor mij zeker. Maar ik begrijp die nog niet.
Zaterdag 19 januari 1901 Ik heb nu wel zekerheid dat Schippereyn op bovenzinnelijke wijze kennis krijgt van mijn doen en laten. Zij reageert onmiddellijk en droomt van het witte paard of het zwarte paard.
Zaterdag 2 februari 1901 Ik sliep slecht met verstopte neus en pijn in de borst, akelig droomen.
11 maart 1901 Toen ik van nacht insliep, was het als een samenstroomen van optochten en geweldige stoeten met triomf en klaroenen. Toen ik wakker werd zag ik de waarheid der anarchie voor oogen.
Donderdag 11 april 1901 Het merkwaardige is dat ik mij zoo bi-
[pagina 385]
zonder opgewekt en helder voelde. Ook dat Betsy steeds van het witte paard gedroomd had en zei dat dit was de voorbode van onheil volgens Ibsen. Ik weet dat ik haar nooit de droomen over het witte paard van Schippereyn vertelde.
Dinsdag 30 april 1901 Ik ben rustig en tevreden, als ik maar vroeger slapen ga. Ik moet eerst uitslapen, om te kunnen werken en helder te droomen.
11 mei 1901 Dat witte paard, dat mij zoo griezelig van twee kanten wordt voorgehouden als onheilsbode, door personen die niets van elkaar afweten. En mijn gerustheid over Truida die geschokt is. God help me. Een droom met lugubere symboliek. Een man wiens genitaliën veranderden in een kat, die dol werd en hem woedend beet en krabde. Een kolossale diamant, maar week als was, die ik schond door mijn nagels.
1 augustus 1901 Vandaag verademing. Een heerlijke heldere droom.
Vrijdag 9 augustus 1901 Gister was ik in Haarlem bij Paultje.{...}; Hij sprak van zijn droomen.
Zondag 25 augustus 1901 Het sterk geestelijk leven was minder, geen heldere droomen maar sterk zomerleven.
5 september 1901 De heldere droom van 14 Aug. bleek echt te zijn, dus dat is een groot ding.
Woensdag 2 oktober 1901 Ik ben tevreden en goed. Maar ik had me nog te druk gemaakt, daardoor geen serene nachten en geen heldere droomen. Dan slaap ik wel physiek goed, maar de droomen zijn niet mooi, gevecht tegen demonen, soms wakker worden met onbehagelijk gevoel enz.
9 oktober 1901 Van nacht sliep ik weer diep en verkwikkend, en had een heldere droom. Niet zeer verheven, maar echt helder.

[pagina 386]
14 oktober 1901 In Haarlem had ik twee lieve heldere droomen.
14 december 1901 Het gaat mij nu vrij goed. Het is echter wel een tamelijk sombere wintertijd. Het mooie gevoel en de mooie droomen zijn nog weg.
20 december 1901 Dezen nacht droomde ik voor 't eerst weer een weinig mooier.
Woensdag 1 januari 1902 Ik sliep van nacht heerlijk, en de droomen waren beter.
Zondag 12 januari 1902 Mijn toestand wisselt zonder duidelijke oorzaak. Soms ben ik zeer goed met mooie slaap en droomen. Van nacht dacht ik dat het goed zou zijn en zie, midden in den nacht word ik wakker met sombere stemmingen en vervolg den nacht met drukke bedriegelijke droomen. Over eten en drinken, wijn en wildbraad, festijnen met edelvrouwen, alles zeventiende eeuw. Maar ook wel iets moois, de weg van Zantvoort naar Haarlem in de zeventiende eeuw, dwars door Elswout, dat pas was aangelegd.
Dinsdag 28 januari 1902 Ik sliep van nacht goed en droomde helder.
Z ondag 30 maart 1902 Toen voelde ik weer bij 't inslapen dat profetische geluksgevoel, even als voor een jaar, met symbolische droomen. Een groot paleis, boven op een berg, waaraan wij allen bouwden. De steenen schoren langs de berghelling. Ik voel op den goeden weg.
21 april 1902 Ik droomde van nacht half helder.
Zaterdag 3 mei 1902 Het gaat goed, maar ik mis nog de heldere droomen.
Maandag 7 juli 1902 Ik slaap weer mooier en beter en voel mijn geleiders weer.

[pagina 387]
Zondag 3 augustus 1902 'S avonds ging Martha en Paul naar Noordwijk en ik naar Walden. Dien nacht sliep ik zeer eigenaardig, verkwikkend, maar veel demonen.
Vrijdag 26 september 1902 Ik kom nu ook iedere week ééns bij Tindal op seance en gister vernam ik dat mijn vader mijn roepen in den slaap gehoord had.
Donderdag 23 oktober 1902 Ik was een weinig verkouden en had een vreemde droom, eenigszins profetisch, de nieuwe wereld die zich losmaakte van de oude, en mijn beschroomdheid om de luchters aan te steken op den rand van den afgrond.
3 november 1902 Van nacht had ik een mooie heldere droom en bad.
17 december 1902 Des nachts sliep ik lang en diep, eerst met lugubere droomen, later verkwikkend en mooi.
Woensdag 15 april 1903 Mijn droevigste dag was Zaterdag. Ik had een onheilspellende droom gehad. Er ontstond brand waar mijn voeten kwamen en iemand zei ‘dan ben je de duivel’. En ik voelde onheil.
Donderdag 21 mei 1903 Er komen dan ineens allerlei slechte tijdingen en indrukken, overstelping van brieven en werk, een abnormale zwaarte van zorgen die ik voel als onvroom en onwaar, maar die mij tijdelijk verlamt. Dan zoek ik mijn geleider - alsof hij mij alleen liet. Mijn ‘controleur’ waarvan de gestorven Gerlof sprak.
Zondag 14 juni 1903 De heldere droomen zijn er niet.
27 juli 1903 Ik lees Goethe en Jean Paul, inde selecties van Georg.
Donderdag 30 juli 1903 's Nachts in de hut stoornis door den werkelooze uit Amsterdam. Ik droomde hier als een waarschuwing, geen spotdroom, maar ernstig en liefderijk.
Maandag 3 augustus 1903 Gister morgen de heldere droom waarin ik om voorlichting vroeg.

[pagina 388]
Woensdag 19 augustus 1903 Ik hoopte helder te droomen om dan te kunnen bidden. En zoo geschiedde het. Zoodat ik nu veel verkwikt ben.
Maandag 24 augustus 1903 Nacht onrustig door denken over de Kl. Joh. De conceptie is er nu. Het hoofdmotief is ‘tusschen de gouden eeuwen’. Maar de ervaringen zijn: {...}; Zijn droomleven, zijn jammer en vernedering, zijn terugvinden van de weg. Nadat hij het ‘feest der menschheid’ heeft gezien. Zijn gelukkig werken dan.
Zaterdag 28 november 1903 Van nacht zelfs een heldere droom. Nog niet glorieus, maar toch troostrijk.
Zaterdag 30 januari 1904 Ik zal lid blijven van de S.P.R. en mijn plannen over waarnemingen in den slaap en symplastie en ideoplastie uitwerken.
Zaterdag 25 juni 1904 Ik had een helderen droom die mij versterkte.
Vrijdag 15 juli 1904 Johannes nog niet verder. Een zekere wolk op mijn stemming. Toch werkkrachtig en tevreden. Ik droomde een nacht van Henriette. Aandoenlijk. Ik vergeet niet.
27 juli 1904 Ik droomde van nacht weer van Henriette. Dat is nu de tweede maal. En op dezelfde wijze, een liefelijke herhaling van de mooiste gevoelens van mijn jeugd. Alsof ze niet weg waren.
Zondag 14 augustus 1904 Ik ben gedeprimeerd, waarschijnlijk door reactie. Dat blijkt ook uit nare droomen.
Donderdag 15 september 1904 Mevr. van Vloten is hier, het is lekker weer, ik heb een paar heerlijke nachten gehad, tweemaal helder gedroomd.
Zondag 9 oktober 1904 Eerst mooi weer, Woensdag hevige storm, terwijl ik in Noordwijk sliep. Veel visschersschepen vergaan. Ik heb slechte herinneringen aan den tocht, en droomde van nacht zeer droevig.

[pagina 389]
21 oktober 1904 Ik droomde van nacht van Dante's liefde.
Donderdag 27 oktober 1904 Ik werd eergister nacht wakker met zeer zwaarmoedige gedachten. Toen sliep ik in, had een flinke demonenstrijd, waarbij ik krachtig optrad en ze te lijf ging, en daarna volgde een heerlijke verkwikkende slaap.
Zondag 27 november 1904 De slaap was niet aangenaam zooals anders, en de heldere droomen waren droef-symbolisch. Vandaag is 't weer beter.
Donderdag 15 december 1904 Ik sliep een nacht slecht, met nare symbolische droomen, door overspanning. Nu ben ik weer rustig.
Maandag 1904 Tweede Kerstdag {...}; Ik sliep veel van nacht, maar voelde niet fleurig en droomde akelig.
Zondag 15 januari 1905 Van nacht droomde ik van de bergen.
2 maart 1905 Ik ben nog niet zonder moeielijkheid, maar toch wonderlijk gesterkt. Ook door een heldere droom. Ook door het vast vooruitzicht om als ik 50 word, mij uitsluitend aan 't schrijven te wijden.
5 maart 1905 Een tweede heldere droom maakte mijn verheffing nog sterker. Ik was zeer gelukkig.
Woensdag 15 maart 1905 Des nachts minder goed geslapen. Ze plaagden me met droevige voorstellingen.
Zaterdag 25 maart 1905 Capri.{...}; Van nacht had ik vreemde ziekelijke droomen en ik was bevreesd. Ik dacht ziek te zullen worden.
Dinsdag 4 april 1905 Ik kreeg weer een zwaarmoedige bui. Ik herken het nu. Het begon van de winter in die dagen van spanning. De ziekelijke droomen van 25 Maart hooren er toe, want die herhaalden zich vannacht maar niet zoo erg.

[pagina 390]
Donderdag 25 mei 1905 Ik sliep onrustig en met symbolische droomen. De laatste was dat ik baadde in zee en te ver was gegaan, de volgende bank kwam niet en een sterke stroom belette me aan land te komen zoodat ik hulp riep. Zoo is het ook inderdaad, Ik ben al zoo ver gegaan als ik ten uiterste gaan kon. En nu is dit mijn groote leering: Als men zwakke menschen zelfstandig maakt, komen ze eenvoudig onder den eersten, besten invloed, slecht of goed, maar meestal slecht. Omdat de slechten heerschzuchtiger zijn dan de goeden.
Woensdag 14 juni 1905 Wat mij vooral bedroeft is dat ik sints mijn reis nog geen heldere droomen gehad heb. Ik schreef aan Johannes, ook aan de Levende Natuur over de uilen die we 's avonds hooren.
Woensdag 21 juni 1905 Ik heb een heldere droom gehad en ben wat beter.
Donderdag 22 juni 1905 Ik lees nu weer het Purgatorio. De Inferno uit. Dat deed mij denken aan mijn Dante gedicht. Dat wordt mooi. Ik heb nu 't volgende te doen a. Johannes III af. b. Schijn en Wezen II. c. De Kooplui, het Triltral-stakings-drama. d. Dante en Beatrice. dit alles kan vóór 1910 klaar zijn, dan c. Het boek Waarnemingen in den slaap. d. Meester Eckhart. e. Trots verbrijzeld.
Zondag 2 juli 1905 Ik heb drie stemmingen 1. Opgewekt, actief, levenslustig, alles prettig vinden, plannen. Maar ook frivoler. Slaap licht. 2. Neerslachtig, onrustig, bezorgd. Niet spraaksaam, maar in staat tot werk. Geneigd tot afleiding en gezelschap. Slaap meestal goed, tenzij 't heel erg is. 3. Ernstig, weemoedig, innerlijk rustig maar droevig. Geen behoefte aan afleiding. Niet spraaksaam. Dan komen de verzen. Slaap altijd goed. Deze laatste is de beste stemming.
Vrijdag 11 augustus 1905 Nog geen heldere droomen, nu al sints Capri niet. Maar de laatste nachten strijd tegen demonen. Zou dat helpen?
Zondag 13 augustus 1905 Gister avond krans op Walden, en ik
[pagina 391]
werd wat beter. Maar ik sliep niet goed. Toen een kleine, heldere droom die goeds beloofde.
Woensdag 23 augustus 1905 Ik droomde weer helder.
Donderdag 18 september 1905 De mededeeling van Johannes Greeve die een phantasma van mij zag op zee trof mij. Ik weet dat zooiets méér voorkomt omstreeks den tijd van iemands dood, 24 uur er na of er vóór. Doch niet altijd. De vraag is of het een onbewuste oorzaak heeft of een willekeurige.
Maandag 18 september 1905 Van nacht was ik recht somber, zelfs in een heldere droom.
Zondag 29 oktober 1905 Lichte slaap met een abnormaal soort droomen. Van nacht zeer griezelig. Cadavers die hevig stonken, enz. Maar mijn gevoel was wel opgewekter.
Maandag 13 november 1905 Ik sliep lang en goed. Maar nog geen heldere droomen.
30 november 1905 Een allerschoonste heldere droom. Een vizioen van een menschen wereld, een landschap stad, zooals mijn fantasie ze nooit heeft kunnen beelden. Het geleek in niets op het bekende, en het was alles even duidelijk en even schoon en grootsch. Het geluksgevoel leek op dat wat ik in 1900 te Parijs voelde, maar was veel intensiever.
Vrijdag 15 december 1905 Toen museums gezien, mooie Botticelli's, Holbein's en de prachtige engel uit Daniël's vizioen, van Rembrandt. Die roerde mij ontzachlijk. {...}; Tevens ontstond van nacht de juiste, scherpe conceptie van een nieuw drama, dat dan zal wezen wat zoo lang vaag in mij leefde: Trots verbrijzeld.
Woensdag 20 december 1905 Om 4 uur werd ik weer wakker uit een korte bange droom. Ik droomde van een stuk in de Groene Amsterdammer waarin ik en mijn werk weer werd beschimpt en getrapt. En ik had precies het gevoel van vroeger, van pijnlijk verzet
[pagina 392]
en geschokt zelfvertrouwen en afkeer van deze laaghartigheden. En toen het wakker worden, en het plotseling door mijn brein schieten van de heerlijke waarheid, dat het nu alles anders was.
3 januari 1906 En in den nacht werd ik weer gezegend, door slapelooze uren met heerlijke concepties. Minnestral ontstond in mijn hoofd en voltooide zich al ver.
Vrijdag 26 januari 1906 Toen sliep ik weinig en had een akelige droom. Jelgersma met een kanker-oog. Daarop een demon, een kop, waar ik vlak bij kwam. Ik verdreef hem door mijn hoofd door hem heen te duwen, zoodat hij oploste. Daarbij dacht ik tegelijk of ik hem nu niet, met zijn kwaad, in mij opnam.
Zaterdag 27 januari 1906 Droomde van theater. Toch werd ik 's morgens met een krachtige en schoone gedachte wakker. Leef groot en help God!
Dinsdag 30 januari 1906 Van nacht nog in sterke spanning. Ik sliep wel beter, maar had leelijke symbolische droomen. Faecaliën die overal aan kwamen. Als ik een huis uitging moest ik altijd door een stinkende, geheel vieze plee gaan, en ik klaagde over de treurige sociale toestanden van heden. Dit sloeg op het sociale werk dat mij tot allerlei nare dingen dwingt.
Zaterdag 10 februari 1906 Harrow.{...}; Nog geen heldere droomen, en van nacht weer melancholieke oogenblikken in den slaap.
Zondag 11 februari 1906 De slaap is nog niet goed. Telkens wakker, en van die scherpe droomen. Levendig en duidelijk, zonder eenige helderheid.
Donderdag 15 februari 1906 Ik sliep een nacht wat dieper en verkwikkender maar had zee ongunstige droomen, ik zag Menger, Petter, was boos en daarna teeder tegen moeder, en deed een geliefd wezen ombrengen, - een akelige opvolging. Toen werd tegen 2 uur toen ik aan 't station in Harrow zat mijn toestand op eens heerlijk kalm en gelukkig.

[pagina 393]
Vrijdag 16 februari 1906 Ik droomde van een drama ‘Luther’.
Zaterdag 17 februari 1906 Ik word ongeduldig en begin naar huis te verlangen. Ik heb behoefte aan lichaamsinspanning, aan buitenwerk. De slaap blijft even vreemd, de droomen onbevredigend.
Maandag 26 februari 1906 Ziezoo! nu ben ik in goede conditie. Ik sliep een paar nachten uitstekend, en was in volle geestkracht.
Donderdag 1 maart 1906 Woest weer. Ik had een heldere droom, en bad daarin veel. Ik was echter niet goed. Ik ga op 't randje van mijn kracht.
Donderdag 22 maart 1906 Alles onder sneeuw. Nat en koud. Ik had minder gunstige droomen van nacht.
Vrijdag 23 maart 1906 Droomen nog vrij ongunstig, maar slaap en gezondheid goed.
Zondag 1 april 1906 Van nacht een sombere droom, dat ik meende mijzelf te moeten dooden, en naar een middel zocht. Ik had er geen lust in, maar ik was onder de suggestie dat het moest. Emons zei het ook. Toen brak langsaam door het besef dat ik het toch niet noodig vond, dat ik leven wou, wat men ook zei. En dat was als een overwinning. Ik leefde.
Dinsdag 3 april 1906 Vreemde nacht. Kiespijn. Demonendroom waarin al mijn kracht machteloos bleek. Toch weer goede slaap en de zelfsuggestie in den droom van goede werking. Ik bad en vroeg waarom ik zoo verzwakt ben.
Woensdag 4 april 1906 Het is een vreeselijk gevoel, want het schijnt een oogenblik of men niet meer voor noch achteruit kan, en zal moeten blijven zitten tot men omlaag stort. Bij elke beweging denkt men toe te zullen geven aan die aandrang, bij mij ontzachlijk versterkt door de herinnering aan mijn droomen, waarin ik neerzweven kan. Het is geen vrees in eigenlijken zin. Maar men is niet zeker van zichzelf, en voelt het beheer over de eigen bewegingen verzwakt.

[pagina 394]
Donderdag 5 april 1906 Bellagio{...}; Ik droomde dat ik op de duinen lag, en het vrije natuurgevoel kreeg, dat ik vroeger altijd zocht op een lange wandeling. Ik schreide heerlijk uit, op de duinhelling, achter de Brouwerskolk bij Haarlem. En ik dacht daarbij aan een versje uit mijn studententijd, waarmee de studenten mij plaagden: ‘ga jij maar snikken op je duinen!’
Woensdag 18 april 1906 Ik was van nacht weer niet lekker en had drukke ongezonde droomen. Van der Goes, dien ik geweldig plaagde en nazat, zoodat hij half huilend smeekte om op te houden, hoewel hij me niet zien kon.
24 april 1906 De heldere droomen zijn er nog niet, en ik heb ook nog veel sombere oogenblikken en gedachten.
Zaterdag 28 april 1906 Eergister weer drukke droomen.
Donderdag 17 mei 1906 Toen kwam een heldere droom, gunstiger dan den laatsten tijd.
Dinsdag 22 mei 1906 Ik had een prachtige heldere droom van morgen.
26 mei 1906 Vaster inzicht in de beteekenis van mijn werk. Daardoor vaster conceptie van wat ik te doen heb. Hoofdzakelijk drama. En een boek, over droomen. Misschien over Eckhart.
Dinsdag 26 juni 1906 Ik sliep weinig, en het is ongeloofelijk zooveel als er dan één nacht in mijn hoofd gevormd wordt. Alles waarover ik dacht, kreeg gestalte en leven. De werking is vizueel. Ik zie de tooneelen, waarin de karakters zullen optreden, en daardoor vormen zich de karakters.
Zaterdag 28 juli 1906 Ik had een nacht zoo goed, als ik er in jaren niet een had. Maar vol droomen. Demonendroomen en een prachtige heldere, een van de zeer goede van vroeger.
Maandag 30 juli 1906 Een bittere brief van Martha. Het was juist
[pagina 395]
dat ze is opgestookt door Betsy. Treffend aangekondigd door mijn droom van Vrijdag.
Zondag 12 augustus 1906 Ik had van nacht bijna tien uur geslapen en een mooie droom gehad.
Zondag 18 augustus 1906 Ik droomde van nacht dat ik een stuk schreef over verstand en poëzie, naar aanleiding van het vinnige stukje van J. de Boer in de Kroniek. De booze Hegelaar. Ik weet dat mijn stuk logisch in elkaar zat, geen onzin, al was 't een droom.
Zondag 19 augustus 1906 Van nacht sliep ik eerst niet zoo aangenaam, met zonderlinge droomen.
Maandag 27 augustus 1906 Van nacht droomen onder invloed van B. Ik kan dat onderscheiden, als zij invloed op mij uitoefent, en ik weet dat zij dat vermogen heeft. Maar de invloed was zacht en vriendelijk.
Zaterdag 1 september 1906 Ik moet op een of andere wijze, perceptie hebben van die oude, mij verwante, langvervlogen menschen en tijden. Het waren toch mijn voorouders. Het is een liefde-gevoel.
Maandag 10 september 1906 Een diepe slaap van nacht, maar nog geen heldere droomen.
Zaterdag 15 september 1906 Ik had niet veel maar goed geslapen, doch niet helder gedroomd.
Donderdag 20 september 1906 De personen zijn mij allen levend en krachtig. De situaties zijn geweldig. Ik zal het Reinout van Gelder noemen. Naar de zoon, die zich ook Rinaldo noemt. De oud-adellijke klank van den naam komt te pas. Ik zag den jongen heden nacht, duidelijk en levendig. In maskerade-pak.
Zondag 18 november 1906 Ik sliep wel goed, maar het ging niet weg in den slaap. Ik zag den demon die mij kwaad voorspelde en die
[pagina 396]
ik in den grond dreef. Ik moet het land weer uit, anders zie ik geen verlossing.
Donderdag 13 december 1906 Ik sliep slecht en onderging de slechte invloeden van de kamer waarin ik sliep. Dan komen de vorige bewoners met hun misère en bederven mijn slaap. Een been-operatie kwam telkens terug.
Zaterdag 15 december 1906 Ik sliep spoedig in op mijn hotelkamertje. Maar ik droomde de afschuwelijkste sensatie die ik ooit gedroomd heb. En wel deze dat ik absoluut arm en broodeloos was, en dat ik iedere cent, alles wat ik nog had gestolen had, en dat er niets meer voor me te krijgen was dan door diefstal. En de situatie was een grauw en donker wintersch moeras, met slijk en stronken, en een wanhopig ademloos jagen zonder hoop, een hijgend benauwd zwoegen zonder de minste kans op redding, en het gevoel van schuld, al zwaarder schuld, En zeer vaag de gedachte aan de goede weldoenster die ik had afgestooten. Ik werd wakker, en peinsde over dien droom. En ik voelde het verband, Ibsen's kunst, mijn eigene, bestemd die te bestrijden en te vervangen. De droom, het woedende demonen-werk, gebruik makend van elke weifeling, elke zwakte die ik toon. Mijn vijand mij fel en met duivelsch overleg en duivelsche macht aantastend waar ik mij bloot gaf.
Maandag 17 december 1906 Een nacht met tien uren slaap. Daarin de bekende gunstige droomen. Wel geen helderheid, maar een zeer duidelijke en begrijpelijke symboliek. Ditmaal weer een wedstrijd, evenals de gruwelijke wedloop Zaterdag. Maar ditmaal snel en zwevend en onder leiding van een goed vriend [Kahane]. Wij maakten een grooten omweg, naar 't Noorden, we zweefden over de duinen, een ontmoeting hadden we die gevaarlijk worden kon, een rijtuig met fraaie luxepaarden, maar ik vatte de paarden en mende ze behendig, en de overwinning was zeker. De beelden zijn niet duidelijker, maar de innerlijke sensatie liet geen twijfel.
Donderdag 20 december 1906 Nooit heb ik zoo zeer behoefte gehad aan een heldere droom, een droom waarin ik bidden kan, als nu. Ze gaven mij altijd sterkte, ze wezen mij altijd juist.

[pagina 397]
Vrijdag 21 december 1906 De heldere droom is niet gekomen.
1^e Kerstdag 1906 Ik sliep van nacht goed, en had, zooals ik voorzag het begin van een helderen droom.
Vrijdag 28 december 1906 Ik droomde van Lady Welby, die mij herhaaldelijk kuste. En van Methöfer.
Zaterdag 5 januari 1907 De droomen niet ongunstig, maar helaas geen helderheid.
Maandag 7 januari 1907 Zoete droomen van zuidelijke landen met bloemen. Geen helderheid, geen raad.
Woensdag 9 januari 1907 Tegen den morgen gunstige droomen. Ze betroffen Walden en hadden een troostrijke gunstige beteekenis. Ik was verkwikt.
Zaterdag 12 januari 1907 Dezen nacht het eerste begin van helderheid.
Maandag 14 januari 1907 Van nacht sliep ik wel goed, maar droomde voortdurend over de Eendracht.
1 februari 1907 Alle occulte verschijnselen zijn verschijnselen van soort-leven.
Zondag 3 februari 1907 Van avond vond ik in mijn droomenboek de waarschuwing van Gerlof van Vloten in 1903 voor de ‘finantieele katastrofe’ die dreigde, mijn geleider had het hem gezegd. 4 Mei 1903.
Zaterdag 9 februari 1907 Harrow. {...}; Dood is dis-integratie. Anders niet. Maar ook slaap is dis-integratie, en daarin zijn de droomen partieele reïntegraties. De helderheid en intensiteit van ons besef, van ons leven, berust op de volkomenheid van integratie. Dit geldt dus ook voor het Onwaarneembare/voor de soort.

[pagina 398]
Zaterdag 16 februari 1907 Zooals ik dacht, nu thans mijn besluit om Truida te trouwen onwrikbaar vast staat, nu komt de heldere droom als een zegenende en goedkeurende wenk.
Maandag 18 februari 1907 Ik droomde van nacht van de boosaardigheid van mijn vijanden, en ik weet wel wat dat beteekent. Holland is een jammerland voor me. Maar ik ben heerlijk gesterkt in Engeland. Lady Welby is een der grootste vrouwen, ras-moeders, die ooit geleefd hebben.
Zaterdag 23 februari 1907 Ik sliep heerlijk en droomde van Zuidelijke landen.
Donderdag 7 maart 1907 Ik droomde dat Hans typhus had.
Zaterdag 30 maart 1907 Dat is 't gebrekkige in Johannes' toekomstdroom. Het weten der toekomende geslachten kunnen we niet voorzien. Dus evenmin hun bouwkunstige schoonheid. {...}; Des nachts helderheid en heftige demonenstrijd, die mij zeer veel goed deed en mij zeer opfrischte en verkwikte.
Donderdag 4 april 1907 Uit mijn droomen weet ik reeds, dat er zinnelijke aandoeningen bestaan zonder zintuigsfunctie, dat dus een gelukkiger bestaan altijd verbonden is met iets wat op de ondervonden schoonheid gelijkt.
Zaterdag 13 april 1907 De nacht was eerst zeer somber, met diepdroeve stemming in den droom.
Maandag 15 april 1907 Ik droomde van nacht met gruwelijke symboliek, Martha opgesloten in een soort kist of mand, en ik bezig die door te zagen. Zij geduldig en ik nameloos ongelukkig, steeds kijkend of het bloed nu onder uit zou komen, mij verwonderend dat het niet méér was. En ook droomde ik symbolisch het nu vrij mogen uitkomen voor mijn lieve vrouw, voor de menschen.
Woensdag 17 april 1907 Ik sliep voor 't eerst diep en zwaar, maar geen helderheid.

[pagina 399]
Donderdag 25 april 1907 Van nacht in mijn slaap, conceptie van een comedie, een sprookjes- of kindercomedie, als Peter Pan, maar ernstiger en meer beteekenisvol. {...}; Het tooneel ernstig, een serieuze verwikkeling, met geldzaken, fatsoen, intriges / verliefdheden, diplomatie enz. De elven daartusschen voeren hun eigen strijd, met demonen, en spelen, ongezien, tusschen en met de menschen. Alleen kinderen en verliefden vermoeden iets van de waarheid. Een groote comedie dus. De ‘Vredesbeweging’ was een goed thema er voor. In de ‘Midsummernightdream’ is dit het eerst ten tooneele gevoerd.
Dinsdag 30 april 1907 Evenmin als ik de droomscènes en demonenscènes in Johannes had kunnen schrijven als ik ze niet, ten minste ten deele, zelf echt en duidelijk gezien had. {...}; De Divina Commedia is voor een groot deel het werk van zelfbedrog en demonische verblinding. Daarom niet minder sterk en mooi. In sommige gedeelten - b.v. het begin van 't Purgatorio - meen ik zuivere Waarheid te zien, ook in de Inferno. In 't Paradiso is de verblinding het duidelijkst.
Zondag 5 mei 1907 Een heldere droom, een eerste heerlijke lentedag.
Zaterdag 11 mei 1907 Van nacht een heldere droom waarin ik bidden en mijzelf suggereeren kon met als altijd weldadig effect.
14 mei 1907 Ik dacht van morgen vrij goed te zijn, ik had ook Betsy gezien in een helderen droom. Maar mij bekroop een vreeselijke neerslachtigheid.
Woensdag 22 mei 1907 Ik sliep vrij goed, had eigenaardige symbolische droomen, niet ongunstig, - stond vroeg op, en zag het groene Walden, met de bloeiende vruchtboomen en het nachtegalengezang, aan als een die er afscheid van neemt.
Vrijdag 21 juni 1907 We spraken over de Scandinavische schrijvers. De meeste gaan achteruit zei ze. S. Lagerlöf heeft Gösta Berling in den droom geschreven, daarna is ze zwakker geworden.

[pagina 400]
Zaterdag 29 juni 1907 Stead gaf mij ook een ringetje van een vriendin van hem, mrs Morris, en verzocht mij haar in den droom te roepen, wat ik beloofde.
Vrijdag 5 juli 1907 Leelijke droomen. Een slachterij waar ik tusschen de beesten, ook geslachte menschen zag uitgestald, netjes opgemaakt, allen met dezelfde draai, om het smakelijk te maken. Ik zei ‘dat gaat hier nog al kannibaalsch toe’.
Zondag 4 augustus 1907 Ik heb een lange verkwikkende nacht gehad met een helderen droom vol verrukking.
Woensdag 7 augustus 1907 Het is waar, Dante en Shakespeare zijn zwak door hun verouderde wijsheid. Er is een nieuw licht opgegaan en Nietzsche, Whitman, Shaw en ikzelf hebben er de schemeringen van gezien. En ik heb een grootsch en nevelig vizioen van de scheppingen die in dat nieuwe licht kunnen ontstaan.
Donderdag 8 augustus 1907 Ondanks een heldere droom zeer stil en neerslachtig.
Vrijdag 9 augustus 1907 Droomde eerst van Betsy, die een griezelig demonisch gezicht had. Toen van mijn jongens en Martha. Ik was met hun drieën uit, zooals vroeger, en ik stoeide met hen en liet me dragen, mijn armen om hun schouders zooals ik dat meer deed.
Woensdag 14 augustus 1907 Een gewichtige gedachte. Het verschijnsel van ‘l'âme des choses’ kan verklaard worden door de Soortgeest der menschen. Het collectief-bewustzijn der menschen veroorzaakt in ons die schemeringen van begrip, die plotselinge waarnemingen zonder samenhang, zonder naspeurlijke oorzaak, die soms met de stoffelijke aanwezigheid van een ring of kleedingstuk samengaan, ook aan bepaalde localiteit is gebonden. {...}; Ik kwam tot deze gedachte omdat hedennacht, toen ik op Walden sliep, de melancholie van Martha en Paul mij op een levendige manier in den droom zichtbaar werd. Dit was niet de gewone fantasiedroom. Maar een vizioenair gewaarworden, en toch niet helder.

[pagina 401]
Donderdag 15 augustus 1907 Een dag, gewichtig voor me door het al vaster wordend inzicht dat mijn gedachten op 't rechte spoor zijn, en dat ik vond en uitspreken zal, wat de eerste wetenschappelijke godsdienst der menschen zal worden. Ik zoek naar Naam. Zal ik Stam-ziel zeggen, of Soort-ziel, of Soort-Wezen. Ik zal wachten tot in dichting de Naam komt.
Dinsdag 3 september 1907 Van nacht de wondere, heldere droom. {...}; Ik geloof toch haast dat de droom van dien grooten sleutel symbolisch was. Deze gedachte is een sleutel op tal van geheimen.
Donderdag 12 september 1907 Hoe gelukkig en verruimd ik hier ben blijkt wel uit den droom, waarin ik droomde weer in Bussum te zijn, en het ondervond als een sombere nachtmerrie. Ik dacht: is het dan alles niet waar geweest? En toen langsamerhand de herinnering: ‘ik heb toch voor langer tijd in Waldheim gehuurd/ ik mag er weer naar toe.’ En die verruiming toen!
13 september 1907 Mijn droom is wel een teeken van mijn toestand [zie droomboek].
18 september 1907 Ach, ik heb ook veel hartstochtelijk geschreid in mijn leven. Maar ik doe het liever zelf dan dat ik het mijn kinderen laat doen. En toch weer in den nacht die zalige troost van een heldere droom. - Betsy zou komen, maar gaf haar plan op. Zij is zoo goed en lief voor me, en deed veel. Maar telkens krijg ik weer dat denkbeeld dat zij een gevaar voor mij meebrengt. [Droom van 12 Sept.] Een booze macht, die niet zijzelf is, maar waaraan zij meer is onderworpen dan ik.
19 september 1907 Maar de droeve droom van den nacht ligt nog zwaar op me. De helderheid bracht ditmaal géén troost, en het vizioen van Martha en Hans in hun dierbaarste schijn was hartverscheurend. Hoe wonderbaar zijn deze werkingen!
17 oktober 1907 Maar de nacht was slecht, ik trachtte Broekman, mijn van ouds vijandigen buurman, uit mijn huis te drijven en ik moest het opgeven, en er was ook een tijger in huis.

[pagina 402]
23 oktober 1907 Karlsruhe. Ik lag een tijdlang wakker van nacht. En toen droomde ik een aandoenlijke droom over Martje. Ik zag haar vaag praten, alsof haar geest door te veel leed gekrenkt was, en over dorst klagen, zooals haar moeder. Toen sloot ik haar in mijn armen, in bitter verdriet, en ik riep uit ‘ik kan je niet missen, ik kan je niet missen’. En ik dacht: nu moet ik Aapjen op haar beurt alleen laten.
24 oktober 1907 Van nacht droomde ik van Lady Welby dat ze beter was. Van morgen een goede brief over haar van miss Carter.
Donderdag 7 november 1907 In Frankfurt en kort daarna had ik droevige dagen vol pijn en neerslachtigheid. En toen had ik de heerlijkste droomen en nachten slaap. Hier ben ik nu bizonder opgewekt en tevreden. Maar de slaap is goor en niet mooi. Mijn neus kwelt me weer hevig.
20 november 1907 Wij sterven af als individuen, maar al onze waarnemingen blijven als herinnering in het groote rasgeheugen bestaan. Er gaat dus niets verloren van wat wij zouden willen behouden. Ook niet ons persoonlijk gevoelen, ons geluk, onze stemmingen, onze kennis. Alleen het waarnemingsvermogen vervalt en gaat over aan nieuwe individuen. {...}; Vreemd die slechte droomen hier in huis. Ik heb hier nog maar één nacht gehad met een gunstige slaap en droom. Anders steeds bloed, fecaliën enz.
5 december 1907 Des nachts kwam vanzelf de geheele afwikkeling voor mijn geest. Dat komt altijd visueel. Ik zie de dingen gebeuren, en dan weet ik pas hoe het gaan moet. {...}; Het spontaan voelen leven van menschelijke gestalten in me, - dus wat de Duitschers ‘Gestaltungskraft’ noemen - is mij voor 't eerst duidelijk geworden bij 't schrijven van de kleine Johannes II, tante Serena en Pater Canisius.
14 december 1907 En ik ben erg gelukkig in 't gezelschap van mijn lieve vrouw, dat is beter dan alléén. Ik dankte er voor, in een helderen droom. {...}; In de vizionnaire wereld bestaan evengoed subject en object, en de grenzen door Mach gesteld. Er is ruimte - maar ongetwijfeld een andere ruimte. {...}; Ziedaar dan de beteekenis van mijn slechte droomen bij Giza. Zij zet ons flauwhartig aan de deur, omdat
[pagina 403]
het te duur wordt. Ze is bang voor ‘standjes van Bas’.
Woensdag 25 december 1907 Als ik dan rust en voldoening innerlijk wil hebben/ moet ik terugkeeren tot mijn groote gedachten, tot mijn Christusgedachten en mijn droomwereld. Daar vind ik innerlijke rust en voldoening. Ik weet dat mijn zoeken hier nuttig en noodig is, een weg banen voor mijn gedachten en hun uitstraling.
19 januari 1908 Vannacht eindelijk de diepe slaap, de heldere droom, en gister de gezegende somberheid en depressie.
16 februari 1908 Eergister nacht droomde ik dat mijn vader heftig tegen mij uitvoer om een fout die ik gemaakt had. De droom had het eigenaardig merk van echtheid. Aan 't ontbijt kwam het telegram dat Paul longontsteking had. Ik begreep mijn fout, - toen ik Paul Donderdag verliet, heb ik niet geausculeerd, anders had ik de symptomen zeker gevonden.
Woensdag 26 februari 1908 In mijn eersten slaap waren de demonen bezig. Een reusachtig paar waterlaarzen zag ik voor me, een griezelige spot waarvan ik de herkomst wel herkende. Maar er was geen helderheid waarin ik ze kon bestrijden.
Donderdagmorgen 27 februari 1908 Ik ben echter gezond en at een stevig ontbijt, grape fruit, porridge, twee worstjes met puree, bruin brood met jam. Ook slaap en droom was gunstiger.
Zaterdag 14 maart 1908 Ik sliep goed. Hoewel met slechte droomen. Als waarschuwingen, dat ik mijn geest ontzien moet.
Maandag 16 maart 1908 Gister morgen had ik vrij goed geslapen, met beter droomen, voorjaars bloesemboomen en veel teedere verlangens. Ik was frisch en klaar voor mijn rede.
Zaterdag 28 maart 1908 Maar ik begin sterk naar mijn terugkeer te verlangen. Droomen vervolgen me.
Woensdag 1 april 1908 Ik ben blij. Ik heb een slaap met gunstigen
[pagina 404]
droom gehad, helderheid. En ik vertrek over-overmorgen weer naar mijn dierbaren.
Woensdag 8 april 1908 Elken nacht droom ik van haar, dat ik thuis ben, en haar bij me heb, en dan is het toch niet bevredigend, iets droevigs is er in.
Donderdag 9 april 1908 Ik herinnerde mij ook van nacht dat ik eens, een paar jaar geleden, zeer levendig van Amerika droomde. En ik herinner mij nog duidelijk het stemmings-sentiment er van. En dat komt merkwaardig met de nu doorleefde werkelijkheid overeen. Alleen weet ik zeker dat ik toen van de groote steden in 't midden van Amerika droomde, in 't Middle-West. Dat moet dan nog komen.
Vrijdag 10 april 1908 Mooi weer, maar hooge zee. Een prachtige heldere droom. Wat zou dat beteekenen? In deze onbekendheid met wat er omgaat is het mij zulk een raadsel. Het is altijd een goed teeken. Maar het kan ook een troosting beteekenen voor wereldsch verdriet, dat onvermijdelijk is.
15 april 1908 Ik droomde dat mijn liefste en ik zelfmoord wilden plegen en cyaankalium kochten. En toen zei Gorter dat het jammer zou zijn, en dat het leven toch nog mooi was om te leven. En toen hoefde het niet meer en bleven wij leven.
Zaterdag 18 april 1908 In den nacht had ik weer de eigenaardige abattoir- en snijkamerdroomen. De beteekenis daarvan ontgaat me. Maar het is ongunstig.
Zaterdag 25 april 1908 's Nachts, terwijl ik over Hans lag te tobben, kwam ‘de Nacht-bruid’ in mijn geest. En dit boek hoop ik nu te gaan schrijven. In dezen vorm, de eerste persoon, in de fictie van een auto-biografisch gedenkschrift, meen ik het meest vrij te zijn om alle waarheid die ik voorhanden heb te uiten.
1 mei 1908 Ik had vijf nachten in mijn oude bed geslapen, en voelde de somberheid wijken en ik had geen griezelige droomen gehad, zelfs een begin van helderheid. Maar hedennacht, voor 't eerst weer
[pagina 405]
in het nieuwe bed in ons huisje, weer een echte droom, een derde klasse spoor-coupé waarin een slachterij was, en ik zat naast een week, koud, dik varkenslijk, zoodat ik de kou dóór en dóór voelde, en van boven droop bloed en vuil op me.
3 mei 1908 De droomen zijn beter geworden, hoewel nog niet mooi.
Woensdag 6 mei 1908 Sints het vertrek van Martha en Paul naar Engeland is werkelijk alles beter geworden. Ook slaap en droom.
14 mei 1908 Guernsey.{...}; Ik droomde wel niet slecht en sliep goed. Ik droomde van een telegram van Else, met het woord ‘gunstig’ en ‘19 October’ er op. [zie 3 Juni]. Maar dat houd ik voor bedrog. Toen zweven in den droom, de verheffing. Dat is een voorbode van helderheid.
Zondag 24 mei 1908 Gisteren droomde ik zeer aandoenlijk van Martha. Weer dat ze zoo gebukt ging, ineengebogen, als haar moeder, en dat ze vage dingen mompelde, als iemand die door veel leed kindsch is geworden. En ik noemde haar ‘lieveling’ en deed mijn best haar te helpen en te troosten met hartstochtelijke teederheid. Het was hartverscheurend en maakte mij diep-droevig. Ik droomde ook van Paul.
Vrijdag 29 mei 1908 Heden voor 't eerst weer helder gedroomd, maar vreemd en donker.
5 juni 1908 Na een helderen droom van nacht is mijn werklust weer verbeterd.
Maandag 7 juni 1908 De Nachtbruid is ook nog maar een voorloopig boek.
Zaterdag 13 juni 1908 Wonderlijk merkwaardig was het onmiddellijk weer terugkomen van de angstige en vieze droomen in dit bed. Op de geheele reis waren ze weggebleven, en was de slaap van liefelijken aard. Toch sliep ik nu ook zeer goed en verkwikkend, maar er
[pagina 406]
kwamen weer wilde dieren en faecaliën. Het is ontwijfelbaar dat hierop niet de individueele toestand maar de omgeving van invloed is.
Donderdag 2 juli 1908 's Middags dronk ik thee bij Loes Kann en was blij te hooren dat ze met Jones getrouwd is, de jonge psychotherapeut dien ik er al vaak ontmoette. Hij heeft interessante gedachten en lectuur en sprak mij over Freud, dit alleen is de moeite van mijn reis waard.
2 augustus 1908 Droomen te levendig, niet helder.
9 augustus 1908 De merkwaardige droomtocht naar de ‘hoogere menschen’. Het licht was daarbij wegwijzer.
Donderdag 27 augustus 1908 Het sterven zal dus werkelijk gelijken op een ontwaken. Want het eigenaardige van den droom is vooral gebrekkige, verwarde, en onjuiste herinnering, - en het ontwaken beteekent: beter, wijder, dieper herinnering, waarin de confuse droomherinnering bovendien begrepen is. In den gewonen droom gelooven wij niet aan een ontwaken, en begrijpen wij den waaktoestand volstrekt niet.
3 september 1908 Ik had laat in Zola zitten lezen, l'Inondation, en dacht stellig geen goede nacht te hebben onder die omstandigheden. Maar ziet! de nacht was met zachte lieflijke slaap, zooals ik die in 't huisje op Walden niet had en niet-onaangename droomen. Voor mij een bewijs dat uiterlijke omstandigheden die men gewoonlijk als oorzaak noemt niet met den aard van slaap en droom te maken hebben.
8 september 1908 Mijn droom van 't geld van Odo verleden jaar is uitgekomen.
9 september 1908 Getroffen door de gestalte van Euphorion, met zijn beide ouders, waarvan de beschrijving mij zoozeer deed denken aan mijn droomtafereel. Ook zijn wijze van zweven.

[pagina 407]
22 september 1908 Er kwam een droom-geluk in me, een vreugde in 't bestaan zooals dat in droomen alleen kwam. Een gewaarwording die ik wel ken, uit enkele momenten [zooals in Alderney] maar die ik niet verwachtte dat zich in stijgende mate en met lang aanhouden zou voordoen. Maar het was den ganschen morgen zoo. {...}; Het rechte er van is niet in woorden uit te drukken. Het sluit zich nauw aan aan droomen, en beteekent een overwinning van alle doodsvrees, en een toename van genietingsmacht.
Dinsdag 29 september 1908 Het bleef natuurlijk niet zoo mooi inwendig de vorige dagen. Maar toch is het nu vandaag ook weer zeer goed. De droomen zijn ook vaak in de goede richting, hoewel niet van de hoogste soort.
4 oktober 1908 Ik las R.L. Stevenson's essays ‘a Chapter on Dreams’ en vond kenmerkend het zien aan de droomhond dat hij tot de demonensfeer hoorde, ‘hellish’ was. En dan de droom met de moord en de vrees voor ontdekking. Tot een poging om besef te behouden schijnt S. niet gekomen te zijn.
2 november 1908 Ik verlang innig naar mijn lievelingen thuis, mijn ongeboren lieveling ook, waar ik al zoo heerlijk van gedroomd heb.
21 december 1908 Van nacht overdacht ik dit, dat als de natuurwetten de levensverschijnselen van de hoogste Godheid zijn, dat dan ook het dagleven dichter bij God is dan het nachtleven. Want in het dagleven alleen kunnen wij ze in hun vastheid en regelmaat observeeren. Daarentegen voelen wij de Godheid meer direct in het onzinnelijke leven. Maar wij werken niet in zijn levens werking. In den droom schijnen de natuurwetten van het waakleven niet te gelden. {...}; Midden in mijn somberheid en lugubere gevoelstoon, waardoor ik alles, ook Amerika, leelijk zag, bracht mevrouw Schipperein die al meer met haar droomen en ahnungen een rol in mijn leven speelde, een zonnig vizioen. Ze had een jaar geleden van mij gedroomd, dat ze mij in Haarlem tegenkwam in een grijs zomerpak en een stroohoed, met een allerliefst meisje aan de hand. Toen ze vroeg wat dat voor een engelachtig kind was had ik gezegd: ‘dat is mijn dochtertje.’

[pagina 408]
Dinsdag 29 december 1908 Het waaklijf op zich zelf is volkomen ongevoelig, zooals blijkt in narcose en in slaap. Het is alleen de oorzaak van pijn, als het astraal-lijf [droomlijf, ziel-lijf] er mede verbonden is. {...}; Het schijnt mij een prettig vooruitzicht, behalve mijn artistiek werk, de psychologische studies weer op te vatten, en dit vak nog nu en dan iets grondig wetenschappelijks te leveren.
30 december 1908 Ik overdacht nog de juistheid dezer opvatting van pijn als astraal-lijfconcentratie, en van slaap, narcose en flauwte als scheiding van astraal- en waaklijf. {...}; Daarmee stemt overeen het optreden van heldere droomen [Reïntegratie van 't astraallijf] bij diepe slaap en gezond waaklijf.
Donderdag 31 december 1908 Van nacht een lieve zomer-heimwee-droom.
1 januari 1909 Van nacht een heerlijke droom over Indië. Niet helder, maar vol mooie landschappen, zeegezichten en heerlijke bloemen.
2 januari 1909 Heden middag in 't ziekenhuis een gesprek met D^r Hammers over de narcose en bewustzijns-toestanden. {...}; De droom ontstaat dus, zooals 't meest waarschijnlijk is, na het geluid. Maar de zins-indruk van het geluid wordt door het waaklijf eerst na den droom aan het astraallijf medegedeeld. Meer en meer zie ik ook in dat het verschil tusschen bewust en onbewust alleen een kwestie van geheugen en herinnering is. Onbewust = oneindig klein herinneringsvermogen. Gradatie tusschen onbewust en bewust, naar de mate van herinnering, tot oneindig-groot, volmaakte herinnering, God, het eenige volmaakte geheugen, verleden en toekomst geheel omvattend. Maar dat geheugen omvat ook alle indrukken van wat wij onbewust noemen.
Maandag 11 januari 1909 Gister avond schreef ik de Nachtbruid af. {...}; Het boek is een soort noodgebouw, waarin ik het kostbaarste onderbracht.
Zondag 17 januari 1909 Ik sliep heerlijk in den nachttrein en
[pagina 409]
droomde nog al merkwaardig. Vooral de sterke impressie van Truida's lieve gezicht en de onuitsprekelijke heerlijkheid die ik er bij gevoelde. Dat deed me denken aan de Nachtbruid.
Zondag 24 januari 1909 Ik sliep lang, en droomde eigenaardig van een stuk of artikel, waarin het schoone niet dóór wou komen, hoewel 't er in was.
Maandag 8 februari 1909 Slapen kan ik nog wel af en toe, van nacht in het ergste geslinger droomde ik heerlijk van groote witte en paarse bloemen die ik zocht op de rotsen aan den Rijn.
Woensdag 10 februari 1909 Ik ben niet bestand tegen de realiteit van mijn imaginatie - mijn lijf - zenuwgestel, wil niet mee. Vroeger ging het nog,- maar nu heb ik ‘lost my nerve’. Vreemd is daarbij dat ik uit een ellendige, gedeprimeerde, angstige, nerveuze toestand in den slaap plotseling in liefelijke droomen overga. Dit bewijst dat mijn gestel niet diep is aangetast. Van nacht droomde ik erotisch, maar rustig, behagelijk, verkwikkend.
Vrijdag 12 februari 1909 Ik droomde veel, niet ongunstig. Alleen maakte ik mij wat boos op een juffrouw [vriendin van Martha[?]] die mij een ‘bok’ noemde. Merkwaardig is de totale scheiding van droom en werkelijkheid. Er is niets in mijn droom wat herinnert aan de aangrijpende werkelijkheid waarin ik leef. {...}; Men kan zeggen: zorg zooveel mogelijk dat je geen vrees krijgt. De afwezigheid van alle vrees maakt de droomen zoo heerlijk. Er is ook vrees in droomen, maar dat is een demonische angst die verdwijnt en gemakkelijk overwonnen wordt.
Zaterdag 13 februari 1909 Ik sliep goed, hoewel de droomen iets ongunstiger waren, vermoedelijk onder wat digestie-stoornis. Duidelijk demonisch. Vreemd dat die hevige stoornissen van storm en zeeziekte niets geen invloed hadden op den droom, en een weinig zwaar eten wèl.
Dinsdag 2 maart 1909 Ik droomde van mijn lieve vrouw, en zag haar gezicht in mijn bed, en haar gestalte onder de dekens. Dat was
[pagina 410]
heerlijk. Uit mijn droomen blijkt dat mijn lichaam sterk onder invloed van physieke neigingen is. {...}; Ik sprak Zondag voor de Y.M.C.A. over psycho-therapie.
Vrijdag 12 maart 1909 De twee dagen een vreemde droom, vol grillige en ook mooie aandoeningen.
Maandag 29 maart 1909 Er is geen spoor van helderheid in de droomen.
Maandag 5 april 1909 Van nacht de eerste zweem van helderheid. Nu zal 't wel komen.
Woensdag 7 april 1909 Ik sliep diep en heerlijk, maar had vuile faecalie-droomen, de demonen zijn bezig, en ik kan ze in de verste verte niet bereiken. Maar er is geen kwaad bij, ik ben rustig en tevreden. Vooral omdat ik morgen vertrek.
Vrijdag 9 april 1909 Kansas City. {...}; Ik ben zeer gelukkig en tevreden. De droomen zijn nog altijd hetzelfde. Het is nu duidelijk een vijandige invloed. Er is een bepaalde figuur in mijn droom/ een man, die mij haat en fel tegenwerkt, hopeloos vijandig. Maar het laat mij volkomen gerust.
Dinsdag 4 mei 1909 Aan boord Nieuw-Amsterdam. {...}; Merkwaardig dat ik in dezen ganschen tijd geen enkele heldere droom heb gehad.
Woensdag 12 mei 1909 Nu komen de inzinkingen. Van morgen was ik lusteloos, onmachtig tot werken, neerslachtig, met de neusprikkel die ontstemt. Daarbij, merkwaardig genoeg, weer intensiever droomen, met bloemen, en mijn liefste. En ook mijn kindje. Maar dat was demonen-bedrog. Toch heb ik deze droom-sensaties niet gehad sints de sombere dagen op de Statendam.
Zaterdag 15 mei 1909 De droomen zijn nog vuil en griezelig.
Zondag 16 mei 1909 Van nacht weer een bange droom. Ik was
[pagina 411]
door dominees ter dood veroordeeld en stond op de wagen gereed voor 't schavot, al de dominees rondom me. Duidelijk het enge gevoel: ‘nu is het werkelijk zoo, nu gaat het gebeuren.’
Woensdag 2 juni 1909 Van nacht voor 't eerst een heldere droom. Na een half jaar uitblijven. En van morgen de brief van Helen die haar spel verraadde. Het is zulk een wonderbaar samentreffen, dat de wijzing nu wel voor ieder duidelijk zou zijn. En toch komt er altijd nog een element van twijfel. Zooiets als: het is te mooi, het kan niet. Maar verbindt dit met de berichten van Kennedy, en dan is het toch wel al te duidelijk. Helen's ‘flashlight’ is ‘out’ schrift ze.
Maandag 7 juni 1909 Van morgen ben ik tot niets in staat als tot lanterfanten, droomen in de zon.
Dinsdag 24 augustus 1909 Gister lezend in Spitteler kwam het bij mij op hoe eenvoudig de verklaring is van den invloed aller booze machten op onze droomen, daar Spitteler Asklepias zoo juist laat zeggen: ‘Drum müssen wir im Schlafe, wo der Geist die Beute des fremden Willens ist - wir können dieses heute - mit kundgem Handgriff ihnen die Gedanken stehlen und das Erinnerungsvermögen weg befehlen.’ Alleen door deze juiste zegging door den dichter wordt duidelijk, dat niet alleen Suggestie in Hypnose, maar elke vreemde wil in den slaap machtig is over den geest, en de herinnering kan vervalschen. Dit doen de demonen bij 't droomen.
2 oktober 1909 In een drukke herrie en rommel met het verhuizen naar 't groote huis {...}; En ik slaap er goed, nadat den eersten nacht de demonen hun streken beproefd hebben. Een griezelige droom, waarin Hugo verpletterd werd tusschen Aletrino en Jacob van Lennep. Maar het was merkbaar een demonenstreek. Ze schijnen toch wel aan bepaalde localiteit gebonden. In mijn hut had ik er nooit last van, en de eerste nacht in het nieuwe huis wèl. Maar nu is 't over, en ik voel er mij niet ontevreden.
10 oktober 1909 Aan boord Rijndam. {...}; Veertig dagen zal ik dit jaar op zee zijn, veertig van de 365. Maar er is toch een innerlijk licht dat mij troost. Telkens breekt het even door. De nachten zijn
[pagina 412]
goed, de droomen gunstig. {...}; Herinneren is een gewaarworden van het blijvende. Het eeuwig zijnde wordt door ons, herinnerend of vóórvoelend, waargenomen. Herinneren is dus een begin van Goddelijk waarnemen, omvattend al wat is en was.
11 oktober 1909 Heden weer harde wind en hooge zee. Ik sliep heerlijk van nacht en had een wondermooie droom, over een ideaal-Japan. Opmerkelijk zijn die mooie en bekoorlijke droomen op zee, waarin al de schrik van het zeeleven weg is. Maar de ruwe werkelijkheid maakte me weer nerveus.
Dinsdag 12 oktober 1909 Ik droomde van een sterk man die naast me stond, en me tegen den wand drukte zoodat ik dacht te stikken. Maar er kwamen ook weer prachtige berg-landschappen, vizionnair. En ik had weer die wonderbaar liefelijke overgang, van de waakangst in een droomidylle. Onder het schudden en kraken van 't schip was ik op eenmaal in den droom, en wandelde op het veldje achter ‘de Lelie’, en plukte groote, zoete bramen. Dat was weer die tooverachtige overgang, zooals de bloemen aan den Rijn, die ik plukte, slapend op de Statendam.
Vrijdag 15 oktober 1909 Hevige storm. De hevigste die ik nog meemaakte. Ik schaakte gisteravond, het was toen stil weer en ging om half twaalf slapen. Ik sliep heerlijk en verkwikkend, met mooie erotische - maar niet lascieve - droomen. Er was iets zeer moois in.
Dinsdag 19 oktober 1909 De droomen waren buitengewoon gunstig. Lange helderheid, hoewel zonder hooge elatie. Maar ik voelde van morgen krachtig, en door Christus gesterkt.
Woensdagmorgen 27 oktober 1909 Ik droomde van nacht ook griezelig. Mijn broeder Johan was in 't spel, en Betsy. De lieve gestalte van mijn vrouw kwam even.
Zondag 7 november 1909 Boston {...}; Ik zit in Dole's studeerkamer. Er is iets zeer Zondagsch en ietwat saais en doodsch in de omgeving. Maar daarbij ook weer vredig en ernstig. Het eigenaardig gevolg was dat ik van nacht een heldere droom had, wat me nog nooit
[pagina 413]
in Amerika gebeurde. Ik droomde van mijn gastvrouw, een beminnelijke stille oude dame. Ze raadde mij af een fooi te geven. Ik zag ook nog andere menschen o.a.H. de Booy en zijn vrouw. En ik kon niet goed herinneren waar ik sliep. Ik dacht ergens aan den Rijn. Op 't laatst begon ik herinnering te krijgen en dacht dat ik in Engeland was. De Booy sprak toen van ‘Rye’ en ik herinnerde dat ik daar in de buurt was [Greenwich ligt vlak bij Rye] maar ik dacht meer aan Engeland dan Amerika. Ik vroeg ook waarom het erotische nog zoo vaak in heldere droomen kwam. Gister had ik eenige versregels geschreven en ik droomde het sentiment, de innigheid ondanks verre afstand.
8 december 1909 aan boord Baltic Nog steeds ben ik somber, en haat ik dit reizen en dit zeeleven. Hoe onbeschrijfelijk snak ik naar huis. Het blijkt wel uit mijn droomen. Altijd weer mijn lieve vrouw en haar nabijheid.
Zaterdag 11 december 1909 Alles hangt af van ons geloof aan het Leven van alles om ons heen en aan de onverwoestbaarheid van ons eigen Leven. Dan is er niets wat ons kan ontmoedigen. Buien van depressie zijn als slaap nachten en slechte droomen of ziekten - ze bewijzen niet dat iets verloren is, omdat het tijdelijk uit 't gezicht was.
12 januari 1910 Darmstadt. {...}; Teniers is bijna altijd demonisch. Er is demonisme tot in zijn kleuren. Hij kent het demonenrijk, zoo goed als ik. En Griffier kent mijn droomenrijk. Een wonderwerkje is het kleine schilderij.
Woensdag 16 februari 1910 Van nacht was de slaap verkwikkend, hoewel licht, maar vol aankondigingen en zwevingen. Veel over mijn vader. {...}; Het gehalte van mijn droomen van nacht gaf vooral mij rust.
Dinsdag 22 februari 1910 Gelsenkirchen. {...}; Toen had ik een zeer mooie, zegenrijke heldere droom. Onbeschrijfelijk mooi. Ik verlangde, voor 't eerst, los te zijn, los uit mijn eigen lichaam om in die heerlijkheid te kunnen blijven. Dit was zoo allerduidelijkst een belooning, een zegenende wenk.

[pagina 414]
Zaterdag 2 april 1910aant. Vandaag kwam in mij op, hoe de psychologische verschijnselen van het ‘dubbel-ik’ in verband kunnen gebracht worden met het bestaan van ons ‘droomlijf’. Als de slapende mensch zich gedeeltelijk reïntegreert tot een nieuwe persoonlijkheid - zoals bij somnambulen - dan is die persoon misschien meer uit het ‘droomlijf’ gevormd. En wel daarom, dat zij meer macht heeft over sommige functies b.v. het genezen. Ze heeft meer plastisch vermogen. Ideoplastie, persoonsverdubbeling, droomlijf - drie nieuwe begrippen die op verband en beschouwing wachten.
Vrijdag 8 april 1910 Tina Pfeiffer had gedroomd dat Evert kwam en onder bescherming van goede machten staat. En dat ik het onmogelijk schijnende mogelijk zou maken.
Zondag 10 appil 1910 En dan kan ik trachten een wetenschappelijk werk over nieuwere psychologie te maken. Over het droomlijf, de ideoplastie, en het onwaarneembare.
Vrijdag 22 april 1910 Eindelijk las ik de manifestaties van Myers en verheugde mij in zijn gezegde, ontwijfelbaar van hemzelven ‘no poppies grow on the Elysian shore’. Er wordt niets vergeten. Zoo was ook mijn intuïtie.
Vrijdag 13 mei 1910aant. Ze {Tina Pfeiffer} had gedroomd dat ik mijn dochter Melusine noemde. Dit beteekende een water-godin, en volgens haar heeft het water een kracht die uiterlijk succes veroorzaakt. Dit scheen mij alles wat midden-eeuwsch fantastisch.
Woensdag 8 juni 1910 In melancholie verzwakt of verdwijnt het normale lichaamsgevoel, hoewel alle organen gezond zijn. Ze schijnen buiten werking te zijn. Dit schijnt te wijzen op slechte connectie tusschen astraal-lijf en waaklijf.
Vrijdag 10 juni 1910aant. Vannacht sliep ik voor 't eerst sints langen tijd met helderen droom. En mijn geest is ook zeer rustig en vredig. {...} Hallucinaties beteekenen een scheiding tusschen somatisch en astraal-lijf - waardoor demonische tusschenkomst mogelijk wordt. -X. observeerde b.v. dat de meubels in een kamer malle gezichten kre-
[pagina 415]
gen en met elkaar gingen worstelen, enz. Daarbij was hij niet bang, goed bij besef, het amuseerde hem. Men kan alle abnormale, toxische symptomen vergelijken met sommige droomfenomenen. De droomdesintegratie, hoe normaal en natuurlijk en veilig ook, vertoont alle abnormiteiten van toxische waanzin. De emotioneele excessen, de demoralisatie, de oordeels- en geheugens-vervalsching. Bij dit alles heb ik 't besef dat de hypothese die in de geheele psychologie een revolutie en nieuwe klaarheid zou brengen, niet ver van mij af ligt.
Woensdag 22 juni 1910 De stoornissen bij een neuropaath zijn op te vatten als anarchie, gebrekkige en verbroken organisatie. Het diepste Zelf heeft het centraal beheer verloren. Het wordt meestal als ‘Wil’ aangeduid, - maar er zijn ook andere groepeeringen met ‘wil’ in het menschelijk wezen mogelijk. Het droomlijf heeft ook een wil, maar een slecht beheerde, serviele of woeste wil. Het beheerende Zelf, de legitieme centrale macht is die, die met het oerverstand, het ras in nauwst verband staat. In dit diepste zielecentrum behoort alle beheer te berusten. Het wezen kan zich echter splitsen in verschillende persoonlijkheden, elk met eigen impulsen, die ‘wil’ kunnen heeten. De ‘vrije’ wil is die welke met het goddelijke 't nauwst samenhangt, dus met het algemeene, het ras, of den Kosmos. {...}; Het somatisch lijf is geheel en al dierlijk-kortzichtig, laag, roekeloos, indecent. Het droomlijf is vooral gepassioneerd, onbeheerscht, serviel en heftig.
30 juni 1910 Ik zou een driedeelig boek kunnen maken waarin ik de ideeën neerschreef die later voor anderen een richtlijn kunnen worden. I. Philosofisch. Over Significa, het onwaarneembare. De menschstam Jezus. De Dichter. Het genie. II. Psychologisch. Het psychisch en somatisch lijf, de ideoplastie. Suggestie/neurose. III. Sociologisch. De omzetting der maatschappij.
Zondag 31 juli 1910 Ik las weer in Freud, en mijn vroegere antipathie en verontwaardiging werd nog sterker. Deze man meent een voorganger te zijn die zich van het materialisme bevrijd heeft. Maar hij is veel erger dan de materialisten. Want de fout het hoogere uit het lagere af te leiden begaat hij in veel heviger en gevaarlijker mate. Hij bewijst dat de materialistische waan niet enkel aan het stofbegrip gebonden is. Dat men kan erkennen dat wij enkel geest zijn
[pagina 416]
en dat de geest het lichaam beheerscht - en onderwijl toch een gruwelijke filister zijn. Het komt veel meer aan op dichterlijkheid dan op wijsgeerig inzicht. Freud bekommert zich absoluut niet om fijnere of hoogere gevoelens - met een brute plompe grofheid viviseceert hij zijn slachtoffers - quasi om ze te genezen. Een cynische, ploertige geest - materialist of niet.
Dinsdag 30 augustus 1910 Langsamerhand denk ik mij beter in in den toestand na 't sterven, zooals ik die nu reeds des nachts af en toe bereik. De vrijheid, de rust, het gelukkige volmaakt onbezorgde waarnemen, zonder eenige vrees, voor wat ook - dat alles moet al verwonderlijk heerlijk zijn. En dan te weten dat alles doorstaan is - en het rustige zoeken naar nieuwe mogelijkheden en begrip.
Dinsdag 13 september 1910 Maar ik droom elken nacht gunstig. Dezen nacht droomde ik in verband met Sirius, hoe ik magische krachten had en die dan anderen ook leerde.
Woensdag 14 september 1910 Weer dezelfde droom. De nachten zijn heerlijk, de dagen vol zorg en mismoedigheid. Ik droomde hoe ik de zweefkracht demonstreerde, toonde hoe hoog ik vliegen kon, met welke beperkingen.
Zaterdag 17 september 1910 Weer een boekje van een Freudianer gelezen. Het is een ziekte. Een psychose van psychiaters... Freudisme. En met hun zieken geest wroeten ze in de zielen van ongelukkige zenuwlijders en verspreiden de ziekte, als een besmetting. De weifeling van Hamlet om zijn vader te wreken verklaart deze man, door het ‘onbewuste’ besef van Shakespeare dat elke man eerst op zijn moeder verliefd is. Daardoor voelt Hamlet een zekere verplichting tegenover de moordenaar van zijn mede-minnaar, zijn vader! Dit is gedrochtelijk, demonische onzin. Zuster Molzer een Freudistisch besmette verpleegster behandelde een kind ‘psycho-analytisch’. Het kind braakte na 't gebruik van spruitjes. En de verpleegster ‘genas’ het kind door het, al uitvragend, te laten bekennen dat het aan de kindertjes in de kool dacht, en daarvan misselijk werd. Dit is wel ‘grober Unfug’.

[pagina 417]
Donderdag 13 oktober 1910 Dresden. {...}; Hedennacht een lange, mooie heldere droom. Juist zooals ik verwachtte na de zweefdroomen. Ik droomde eerst van mijn lieve vrouw, en dat ik al thuis was, en bedacht: ik heb mijn werk niet afgedaan. Toen begonnen landschappen, en de zonneschijn en het geluk.
Dinsdag 15 november 1910 Nikolassee. Van nacht weer een helderen droom, hoewel kort.
Zaterdag 16 december 1910 Van nacht een heerlijke heldere droom.
Dinsdag 27 december 1910 Het droom-tafreel van Torribio, maar dan in diepe ernst. Ja, als ik dat bereik, dan zal ik waarlijk tevreden kunnen sterven.
Vrijdag 27 januari 1911 In waanzin is niets wat er ook niet in den gezonden geest is, maar de verhoudingen zijn verstoord. De argwaan, de droomerigheid, de slechte controle over gedachtenreeksen - ideeënvlucht - komen alle ook bij den gezonde voor. Maar bij den waanzinnige is er onvoldoende centralisatie - even als in den droom. De droom is bij elk onzer waanzin, tenzij het een heldere droom is.
Maandag 6 februari 1911 Gisteren las ik Crime et Châtiment van Dostoiewski. Ik had het nooit gelezen, maar het was toch alsof ik het herlas, zoo goed had ik het boek leeren kennen door de enkele gesprekken en besprekingen er over. Hoogst interessant was voor mij het feit dat ik, na deze lectuur, dezen nacht de mij bekende droom had waarin ik meende een moord gepleegd te hebben. Die droom heb ik vele malen gehad, met alle angsten en zorgen er aan verbonden. En de nauwkeurige schildering van den toestand in het boek bracht dezelfde droomsensatie te weeg. Ik droomde dat ik mijn oude tante vermoord had. Dit is zoo merkwaardig, juist omdat het zoo voor de hand ligt. Want droomen doen dat meestal juist niet. En vreemd genoeg, de heele sensatie, de gansche nacht was wat ik ‘gunstig’ noem. Het was niet bizonder akelig/ het bedrog was machteloos, de moordwaan trok weg en ik was blij en goed tegen den morgen, met allerlei lieve aandoeningen in den droom. Voorjaar en feestelijkheid. Men
[pagina 418]
zou zeggen de moordlust, moordwaan, moordzucht is een bepaalde demonische aberratie, door Dostoiewski nauwkeurig vastgelegd. Daarop door mij in den slaap weer gevoeld, maar door mijn innerlijk triomfant besef als demonisch erkend en overwonnen. Het liet geen sombere indruk na.
18 februari 1911 De droomen zijn steeds mooi en liefelijk.
Maandag 20 februari 1911 Dat Raskollnikoff tot den moord werd gedreven door een zinnelijken drang, begrijpt hij niet. Terwijl de schildering van den sexueel zinnelijke veel onvollediger is. Alleen de droom over het vijfjarige kind dat in een cocotte verandert is zeer goed. Echt demonisch. Terwijl zijn artistiek instinkt aan Rask. zeer terecht kort voor den moord een typische teedere wreedheids-droom - van het gemartelde paardje - doet droomen. Shakespeare en Dostoiewsky, welk een mooi tweetal voor een studie.
Vrijdag 5 mei 1911 Bij Gutkinds verdiepte ik mij weer in de nieuwe mechanica en het betrekkelijkheids-beginsel. Ik was er zeer van vervuld, en van nacht droomde ik er van. Vooral treft me de eigenaardige wijze waarop ik intuïtief de zaak begrijp, en aansluit aan mijn eigen weten.
Maandag 8 mei 1911 Ik droomde helder en innig van mijn lieve vrouw.
Zaterdag 10 juni 1911 Ik droomde van Paul en van Lady Welby. Hij was vroolijk en hersteld.
Donderdag 22 juni 1911 En als ik voel niet in de goede richting te gaan word ik terstond gedeprimeerd. Een wonderlijke combinatie van mijzelf niets te gevoelen, al mijn fouten en zwakten voortdurend te bedenken - en tevens het besef van bittere miskenning, daar ik toch altijd waarachtig en eerlijk gewerkt heb. Zelfs de droomen waren slecht. Over krankzinnigen, en een gesticht.
Donderdag 27 juli 1911 Ik droomde van een vers-regel die ik aan een of andere filister vertelde, blij als ik was dat er weer verzen kwamen.
[pagina 419]
‘Des Lijdens maat wordt langsaam vólgemeten.’
Vrijdag 15 september 1911 Overigens ben ik goed en gezond, maar er is toch nog schaduw, hoewel minder dan dezen zomer. De droomen zijn niet gunstig.
Zondag 1 oktober 1911 Na die treurige avond eergister, had ik een prachtige, troostrijke droom.
Maandag 16 oktober 1911 Het blijkt nu, dat Bergson ‘Conscience’ als het alles-scheppend beginsel noemt. Dat bevredigt als waarheid. Maar onduidelijk is wat hij bedoelt met zijn oogenblikken van ‘vrijheid’/ van ‘zelf-bezinning’ die zoo zeldsaam zijn. Want hij zegt dat men dan ‘toegespitst’ is - hij spreekt van ‘une pointe’ - tot actie. Terwijl men juist zou denken aan contemplatie. Hij noemt het tegenovergestelde ‘rêver’, zich verstrooien, disintegreeren. Meent hij de dichterlijke extase, de inspiratie?
Zondag 22 oktober 1911 Mijn droomen waren in Frankfort zeer ongunstig. Ik vrees dat dit dezelfde beteekenis heeft als vroeger mijn ongunstige gewaarwordingen en droomen bij Else Otten, bij mevrouw P. en bij M.V.- namelijk dat Frau Ella Geldmacher in gevaarlijken toestand is, een prooi van demonen, een voorbeschikte voor waanzin.
Woensdag 15 november 1911 Clara bracht mij naar den trein en vertelde dat ze een heldere droom gehad had, waarin ze de demonen verjoeg, en daarmee hun griezel en angst verdreef. Ze voelde daarna de verkwikking, evenals ik. Toch had ze de Nachtbruid nooit gelezen. Ze is eerst achttien jaar.
Maandag 18 december 1911 Een bizondere aversie voel ik tegen de school van Freud. Dat is voor mij wel het toppunt van antipathieke medische wetenschap. Alle medische wetenschap is mij antipathiek geworden - er kleeft iets extra leelijks, lugubers, doodsch en dufs aan, - maar de leer van Freud is wel het ergste. Die werkt op me als een verstikkende walm. Ik vermoed, dat hier demonische werkingen zijn. Het heele sexueele leven is het rechte aangrijpingsgebied voor lagere
[pagina 420]
wezens. Alleen het bizonder belangrijk en gewichtig maken van dat gebied werkt al in hun hand. Onze natuurlijke gezonde neiging, ons zelfbehoud-instinct brengt ons tot zooveel mogelijk negeeren, nietachten, van al die dingen, evenals van het vuile en gemeene. Dat zijn z.g. psycho-analyse soms succes heeft is niet met die meening in strijd.
Zaterdag 6 januari 1912 Van nacht een droom gehad, die als een ernstige waarschuwing begreepen kan worden. Ik was onder de démonen en kon niet laten zelf dwaas, mal, liederlijk te doen. En het droomleeven was afschuwelijk chaotisch en laag, - in vergelijking van het vaste daglicht, met de zeekerheeden en de orde. Er is een Hel. En dat is de waanzin. {...}; Deze vreesselijke waarheid, van de demonische waanzin-hel, met al de afschuwelijke chaos en laagheid, waarin ieder mensch vervallen kan, dat is het wat ik nog te zeggen en te beelden heb, in Sirius [zijn droomleeven en deemonenstrijd] en in Schijn en Weezen.
9 januari 1912 Na die vreesselijke droomnacht waarin ik in lage demonen-sfeer door lascive stréken misleid was, had ik een merkwaardige afkeer van al wat min of meer sexueel prikkelend kon werken. Ik voelde precies de schuw, de teegenzin tegen al wat sexueel was, die wordt beschreeven van geestelijken en askéten.
15 januari 1912 Het kwam gisteren in mij op, dat de merkwaardigste sensatie van dien demonen-nacht was het trapsgewijze meer bezinning krijgen, en vooral het schijnbare besef van volkomen bezinning te hebben, en dan toch daarna ontwaken met veel volleediger herinnering. En toen dacht ik aan de mogelijkheid van een nieuw ontwaken, met nog volleediger herinnering. Die bange droom leerde mij, hoe men meenen kan klaar wakker te zijn, en toch op eens bemerkt dat men nog veel beter wakker kan worden, en daarbij een heele waereld van herinneringen terug vindt, die tijdelijk verlooren was. Nu komt het waarschijnlijk voor dat men nog een veel grooter waereld van herinneringen terug kan vinden, en ontwaken kan uit dezen slaap die wij klaar-wakker-zijn noemen.
Woensdag 24 januari 1912 Ik las gister dat de droomen van blinden alleen dan zonder vizie zijn als ze voor hun zevende jaar zijn blind
[pagina 421]
geworden. Anders zien ze in den droom.
25 januari 1912 Ik droomde helder en gelukkig. Maar het ontwaken was weer teleurstellend omdat ik door den droom weer bedroogen was, de vriend waarvan ik droomde was een droom-vriend, geen uit mijn leeven. En mijn herinnering was dus vervalscht. En het geluk van den droom had dus geen overtuigende macht.
26 januari 1912 Ik droomde van nacht dat ik een academievriend zag, Jan Schokking, die aan teering leed. Hij was blozend en dik geworden en geheel hersteld, en ik dacht aan Paul en hoe het toch moogelijk was dat men geheel van die ziekte herstellen kon. Toen werd ik wakker en herinnerde mij dat Jan Schokking aan de ziekte bezweken was, nog in mijn studententijd, terwijl ik hem nog met kunstmatige voeding behandelde. Ik vond iets geraffineerd wreeds in dien droom, een bittere grap. Aan 't ontbijt vond ik een brief van Paul's docter, dat Paul een haemoptoë gehad had.
Dinsdag 30 januari 1912 Ik droomde liefelijk dezen nacht. Een prachtig groen bosch in de duinen. Is het een wenk?
Maandag 5 februari 1912 Ik hoorde heerlijke muziek gister door het echtpaar Vogel. Ik dacht aan mijn drama en beleefde heerlijke momenten. Het komt er op aan die verheffing vast te houden. Dat is ook essentieel voor de toekomst na den dood. Mijn droomen waren weer vol booze aanvechting.
Vrijdag 1 maart 1912 Ik droomde weer, evenals 25 Jan. van een dierbaren vriend, die bij mij logeerde. Toen hij wegging wou hij op kiesche wijze zijn verblijf vergoeden, en zei, met een exemplaar van een van mijn boeken in de hand: ‘hiervoor wordt tachtig gulden geboden’. Ik was geroerd, het waren zulke mooie gevoelens, over en weer, zoodat ik schreide in mijn droom. Later vertelde ik het aan mijn vader.
Donderdag 7 maart 1912 Vannacht vond ik opeens iets wat als een weg scheen naar de oplossing van het groote raadsel. Ditzelfde ik-gevoel, precies hetzelfde/ woont in alle weezens, en ik gevoel dat
[pagina 422]
niet, omdat mijn herinnering gebrekkig is. Ik zou beurtelings alle weezens moeten zijn, alle menschen, alle dieren, alle sterrebewooners, alle Goden, - ik zou ze zelf moeten zijn. Anders bestaan ze immers niet of ze zouden alleen door mij, mijn besef, mijn perceptie, als deeze persoon moeten zijn - en dat is absurd.
Zaterdag 9 maart 1912 Heeden nacht in den slaap ontwikkelde zich een subtiele gedachte. De vraag was: hoe komt het dat een zeeker tijdsverloop als droevig en pijnlijk ondervonden wordt, terwijl het later, in herdenking, mooi is en liefelijk. {...}; Het antwoord was: omdat de mensch méér is dan hij weet en voelt. Het lijden wordt alleen gevoeld, maar behalve het lijden is hij veel meer, een geheele waereld, en daarvan bemerkt hij niets op het oogenblik zelf, maar hij is het toch, en in de herinnering eerst bespeurt hij het. Want de herinnering dat is zijn goddelijk weezen, door de herinnering is hij méér dan zijn persoon. Deeze vraag en dit antwoord kwamen in een diepe, rustige slaap, en strekten zich uit oover den ganschen nacht. Nog vóór het ontwaken memoreerde ik het. Dit is dus wel een ooverbrugging van den slaap, - die volstrekt niet meer bewusteloosheid is. Het was geen droom, het was een gedachte.
Vrijdag 29 maart 1912 Mijn droomen zijn vol subtiele gedachten, maar mijn werk vlot niet.
9 april 1912 Ik begin een flaauwen scheemer te zien van wat het weezen van krankzinnigheid is. Het hangt samen met het verschijnsel dat kinderen doofstom worden door doofheid voor hun zévende jaar, en niet van zien droomen als ze voor hun zévende, blind worden. {...}; De waanzin is een toestand die veel overeenkomst moet hebben met die na den dood. Er moet dan echter een reïntegratie plaats vinden, die bij 't leeven onoogelijk is.
Woensdag 10 april 1912 's Avonds soupeerde ik met Joopje in een chic restaurant in Piccadilly, Joop vond het prettig, maar ik niet en ik droomde slecht. Echte waanzin, waarin ik heftig deed. Joop heeft ook demonische bezoekingen, soms ooverdag. De doofpot met drie pootjes, de hand die ‘spits’ doet, de cel met ronde hoeken, de lange man, die is het ergste. De desintegratie van den droom in wakenden
[pagina 423]
toestand, ziedaar waanzin: Of de demonen er al of niet een rol in speelen kan onbeslist blijven.
Maandag 15 april 1912 's Nachts had ik de droom waarin ik zeer ernstig bidden kon en om vergeeving smeekte.
Zaterdag 8 juni 1912 Ik zou mij willen noemen: ‘het vrijwillig proef-konijntje des Heeren.’ Ik heb ook telkens droomen met diezelfde moeielijkheid, onmacht om woede of verontwaardiging te beheerschen. Het kan eenvoudig niet. Ik voel zoo duidelijk dat ik zonder hooger hulp niets waard ben. Maar als die hulp er ook is, behoef ik niets te vreezen.
Dinsdag 18 juni 1912 Venetië. De oovergang kon letterlijk niet grooter, niet scherper, niet opzettelijker zijn. Het is alsof mijn leiders het nu eindelijk niet meer noodig vinden hun bedoelingen te maskeeren, maar nu reegelrecht de zaken naar hun bedoeling in orde brengen. {ontmoeting met Eleonora Duse}
Zaterdag 6 juli 1912 Gister morgen kwam een telegram uit Venetië. Het deed mij goed, als een vriendelijke wenk dat alles toch géén droom was geweest. Duizend goede wenschen, schreef ze. Ik schreef toen de eerste acte af.
Zondag 7 juli 1912 Van morgen, na een helderen droom, kwam de aangeteekende uit Venetië, waaraan ik zoo vaak gedacht heb. Maar het was een teleurstellende brief, met angst dat ik haar zeekerheid zou vragen, dat ze ook handelen zou.
14 augustus 1912 Na een heldere, maar lugubere droom had ik het gevoel dat het bestaan na den dood al zeer weinig begeerlijk is. Dus meer overeenkoomend met wat Homeros Achilles laat zeggen - en niet met de Christelijke verwachtingen. Maar de Christelijke verwachting betreft ook de gesamentlijke verheldering - van het gansche menschweezen, als het zijn waereld omschept.
23 augustus 1912 Bij 't ooverleezen van mijn droomen treft mij weer de eigenaardigheid dat ik ze totaal vergeeten ben, en dat ze zelfs
[pagina 424]
bij 't ooverleezen mij vreemd en nieuw voorkoomen. Er is dus een grooter afstand tusschen waakdingen en droomdingen - als tusschen die onderling. Het geheugen - en de zeekerheid - dat zijn de twee gewichtigste zaken in ons weezen.
Zaterdag 21 september 1912 Ik droomde van nacht dat ik met Tolstoï in Rusland was. Ik vroeg: hoe zijn wij er toch ingekoomen? daarvan herinnerde ik mij niets. Maar het land was vrij, de tirannie was gebrooken. Ik zag Moskou en Petersburg. Iemand vroeg mij zacht: is dat Tolstoï? Ik bezocht arme eenvoudige menschen, die geen besef hadden van afstand, en aan wie ik tot hun verbazing vertelde dat ik een nacht in den trein had geslapen. Ik deed dat door pantomimen. Teegen Tolstoï zei ik: ‘dit droomen wij nu omdat ik zoo vervuld ben van Rusland en mij in Rusland verplaats.’ Toch was het geen eigenlijke helderheid.
Zondag 29 september 1912 Des nachts had ik sterk het diepboorende zelfbewustzijn. Onbegrijpelijk, onbegrijpelijk! er kan niets zijn buiten mij.
Dinsdag 5 november 1912 Ik had een heldere droom - maar ben toch somber en hypochonder.
Vrijdag 15 november 1912 De ballade van Chopin die Elly speelde vervult mij nog. De droomerige, eentoonige maten van den aanvang - het peinzend herhalen - dan het hartstochtelijk losbarsten - dan weer de terug keer tot het teedere, diepe, gepeins. Maar het behoort alles niet tot dit leeven. Het is misleidend. Zoover zijn wij niet. Het zijn droomen uit het hiernamaals, - illuzies van afgedane taak - rust en vreede en contemplatie die ons nog niet toekoomen.
Vrijdag 20 december 1912 Ik had een goeden nacht met gunstige droomen. Het waren voorgevoelens van een zeereis naar Indië. De groote stoomer, Egypte, de warmte. En het was het einde van die soort droomen waarin ik mezelven voel als iemand zonder positie in de maatschappij, als ik droom van die huur-kamers in Amsterdam en dat eeuwige laatste examen. Nu was ik onder studenten, maar met voldoening en succes.

[pagina 425]
Oudejaarsavond 1912 Ik moet ook nog een réde oover droomen prepareeren voor Cambridge [Febr.]
3 januari 1913 Ik droomde van de getemde slang. Een vleiend lief dier.
Woensdag 15 januari 1913 Mijn voordracht oover droomen verwacht ik met genoegen. Ik lees Havelock Ellis en zie dat ik wat nieuws en belangrijks kan zeggen.
Maandag 20 januari 1913 Het was gisteren een bizonder ellendige dag. Een van de zeer slechte. Niettemin werkte ik, schreef aan mijn stuk oover droomen. Ik werk nu eeven als in mijn besten tijd vroeger, 's morgens aan Sirius, 's avonds aan mijn opstel. En zoo wil ik dóórgaan.
Dinsdag 21 januari 1913 Ook mijn nachten zijn somber, ik ga slapen zonder verwachting en in de droomen is geen troost.
Woensdag 22 januari 1913 Ik droomde van Duse, den ganschen nacht, en er was troost in den droom. Een zoet geluk, als van oudsher.
Maandag 27 januari 1913 In mijn droom was ik joolig en vroolijk. Daarin was demonen-werk, akelig.
Donderdag 30 januari 1913 ‘A study of dreams’ voltooid. Ik ben nu stellig voorneemens er een groot boek van te maken. Zoodra Koning en Dichter voltooid is.
Vrijdag 7 februari 1913 Ik sliep in Haarlem en had lieflijke, gunstige droomen.
Zondag 15 februari 1913 Een nacht vol akelige en walgelijke droomen. Een slechte dag. Mijn kind ligt nu stil te wachten, alleen zijn oogen spreeken, als hij me aanziet.
Vrijdag 21 februari 1913 Het teeken is gekoomen. Niet alleen innerlijk maar ook uiterlijk, zoodat elk het zien moest. Het verheerlijkte
[pagina 426]
gezicht van mijn lieven jongen in zijn stervensoogenblik. Dat was booven alle twijfel verheeven. Dat moest ieder die zien kon tot geloof brengen. Hij bad en hij zag. Hij zag iets wonderheerlijks en moois. En in 't gebed steeg hij in 't beetere land. God nam hem tot zich.
Zaterdag 22 februari 1913 Ook begrijp ik nu veel beeter de verhouding van mijn droomenstudie tot de waarheid. Kort voor het afscheid, ik meen Dinsdag of Woensdag, zei Paul: ‘ik wil je wel helpen met dat werk. Als het maar gaat.’ Hij bedoelde dat hij mij wel wilde verschijnen in den droom, maar hij had intuïtief besef dat het bezwaarlijk zou zijn. Dat bezwaar is mij duidelijk geworden door het zien van zijn exatisch gezicht bij 't sterven. Wat hij toen zag en onderging was zoo verheeven, dat mijn heldere droomen er maar zeer flaauwe scheemeringen van kunnen zijn. Het andere leeven is oneindig en onbegrijpelijk ver van het gewoone lijfsleeven verscheiden. Alle pogingen het nader te omschrijven brengen maar onwaarheid en misverstand. Wij moeten geduld hebben, en de sombere uuren in geloof doorworstelen. Door dat zien van zijn verheerlijking voel ik ook niet meer de neiging hem in mijn droom te roepen. Ik vroeg hem nog of ik het doen mocht en hij beaamde dat natuurlijk. Ik zei dat ik ook mijn vader riep, en anderen, en dat Gerlof mij verscheenen was. Maar ik versta nu dat daarin altijd nog bedrog kan zijn, zonder dat het iets zou bewijzen teegen het bestaan der afgestorvenen. Ik ga dus zeeker voort met de droomenstudie, maar voorzichtiger in mijn conclusies. {...}; Mijn droomen waren rustig en onverschillig. Niets wat ook maar in de verte betrekking had op het gebeurde. Al dien tijd was dat zoo.
Zondag 23 februari 1913 Toen hij kort voor zijn verheerlijking, als wat bezorgd zei: nu moest het toch koomen. Toen zei ik ‘het komt ook, lieve jongen, het komt. Ga maar slapen.’ Dat zei ik, zeeker nog vervuld van mijn droomenwijsheid, denkend aan eeuwige slaap en droom. Maar Paul ging niet slapen. Hij deed beeter. Hij was wijzer dan ik. Hij, wiens hart niet meer klopte, wiens bloed stilstond, wiens hersenen bijna buiten werking waren - hij was wijzer dan ik, gezonde, die bij hem stond. Hij ging niet slapen, maar bidden. Hij vouwde nog de handen welbewust en zorgvuldig, hij sloot den mond waarvan de
[pagina 427]
kaak neerhing, hij oopende de oogen wijd, wijd. Hij preevelde in gebed - en zoo ging hij oover. Hij ging niet slapen, hij werd wakker, hij ontwaakte - - {...}; Donderdag nacht hoorde mijn vrouw die alleen thuis bleef in bange wacht, voortdurend een geklapper koomen en gaan om het huis. Een castanjettengeluid, of een danse macabre. Maar gister morgen, na de verheerlijking, kwamen mijn kindertjes met hun juffrouw thuis, met een diepen indruk omdat ze ‘muziek gehoord hadden in de wolken’ toen ze wandelden in het bosch.
Maandag 24 februari 1913 Paul had mij des nachts heerlijke rust gegeeven, ik voelde gestadig zijn zachte werking. In den vorm van wat ik ‘droom-sensatie’ noem. Ik was heerlijk verkwikt van morgen. Ik weet hij zal mij verder helpen.
Woensdag 5 maart 1913 Ik ben flinker dan gister. Maar de troost kwam niet van Paul. De droom was sensueel-erotisch en de sfeer waarin ik ben is niet hoog. Maar ik ben moediger. {...}; Zonder twijfel is het erotisch-sensueele een belemmering in stijgen. ‘Ein Erdenrest zu tragen peinlich.’ Boeddha, Paulus, Franciscus/ alle drie hebben het gevoeld. Ze waren voor niets zoo bang als voor vrouwen.
5 april 1913 Ik ben tevreeden. Ik droomde eeven van Paul van nacht. Hij redde mij uit vuil en diep water.
Dinsdag 22 april 1913 De nacht was goed, een heldere droom. Maar mijn tijd is nog niet gekoomen.
Woensdag 23 april 1913 Gister voordracht oover droomen voor de S.P.R.
19 mei 1913 Ik corrigeerde ‘a Study of dreams’.
21 mei 1913 Het is immers moogelijk door suggestie, twee herinneringsstroomen te doen samenvloeien, iemand zijn droomleeven of zijn somnabulistische leeven in de wakende herinnering te brengen - zou het dan niet moogelijk zijn andere herinnerings-stroomen, uit verschillende individuen, na den lijfsdood te doen ineen vloeien?

[pagina 428]
Woensdag 9 juli 1913 Ik sprak ook oover Freud en de symboliek der droomen. Wat hem {professor Lorentz} daarbij trof was het feit dat deeze symboliek voor verschillende individuen eenzelfde karakter droeg.
Woensdag 30 juli 1913 Ik ga waarschijnlijk naar het Congres in München voor Droom-onderzoek.
Maandag 1 september 1913 Tagore vertrekt Woensdag naar Indië. Maar hij hoopt toch nog mij eenmaal te ontmoeten. Ik had een heldere droom toen zijn brief in huis kwam, na acht.
Dinsdag 9 september 1913 München. Gister en eergister congres van de psycho-analytiker. Ik deed er aan mee, sprak er zelfs, en schaam er mij nu een weinig oover. Ik voel dan alsof ik veel te zwak ben voor mijn taak. Toch leek het een oogenblik wel duidelijk dat er maar twee krachten waren in de zaal, Freud en ik zelf, en dat Freud verreweg de zwakste was. Misschien is dat nog geheel anders waar. Ik verteegenwoordigde er alleen een oneindig sterker kracht. Maar ik voelde dat ik het niet goed deed, ontoereikend en dat bedroefde me. Het geheel lijkt mij nu een nachtmerrie. Hoewel het den schijn had van een zeer geslaagde vertooning.
Donderdag 11 september 1913 Bjerre praatte lang met mij oover de psycho-analyse. Het volgend jaar zullen we weer samenkoomen.
14 september 1913 De psycho-analyse wordt het begin van groote ontdekkingen. Wij zullen langsamerhand leeren vaststellen welke machten ons leeven beheerschen, zoogenaamd onbewust, wij zullen hun symbolentaal leeren verstaan, hun vast karakter leeren kennen. Dan eerst zullen we het transcendente algemeen geldig kunnen maken, het goddelijk leeven vaststellen met een zeekerheid die tot nog toe alleen de weetenschap geeft.
18 september 1913 Wijk-aan-zee. Tusschen heeden en het laatst beschreevene ligt een waereld. Een schoone, groote, maar bijna verbijsterende waereld. Mij geluksgevoel was echter juist, het heeft zich bewaarheid. Ik ben gesteegen, ik ben dieper gelouterd, helderder
[pagina 429]
ontwaakt {...}; Helaas! dat ik niet kan opteekenen wat er al merkwaardigs door mijn gedachten ging. Maar alles van deeze reis was vol beteekenis en hing te samen. Ella's droom. De priester die haar liefhad - in de geslooten kerk, het kloppen op de deur en de priester die zeide: Mijn preek begint nog niet. Toen kwamen de drie vroome zusters binnen. En de ster die rustig werd toen hij de vijfde straal kreeg.
Dinsdag 23 september 1913 Dit is mij duidelijker dan ooit, dat persoonlijke liefde van mensch tot mensch, van man tot vrouw, in ons leeven de hoofdzaak is. De hoogste realiteit. Alle andere functies dienen om die realiteit te versterken. Ten tweede dat alle wijsheid en zielegrootheid alleen bereikt kan worden door een dieper doordringen in het eigen weezen, het zogenaamde onbewuste. Dat is de eigentlijke cultuur. En dat is ook de toeleg en de kracht der psycho-analyse. Het onbewuste bewust maken, d.w.z. onder 't licht der ikheid brengen in de keeten van 't geheugen. En eindelijk zie ik ook in dat de physieke, sexueele dingen in dat liefdeproces een belangrijker rol speelen en een andere beteekenis hebben dan tot nu toe meest gedacht wordt. De geheimzinnigheid er van is nog niet opgelost. Freud is iets op 't spoor, maar niemand weet nog het rechte. Ik heb nooit in mijn leeven iets gekend zoo intens reëel, zoo scherp-werkelijk als de emoties der laatste weeken. Er is een climax in mijn leeven.
12 november 1913 Ik begrijp nu beeter, vooral door mijn droomen hoe alle liefde tot menschen oovergaat in liefde tot God. De persoonlijkheeden vallen uiteen, maar de gevoelens blijven. Dat lijkt ons nu droevig, omdat we ons niet kunnen voorstellen hoe die liefde-gevoelens kunnen blijven als de persoon er niet meer als zoodanig is. Maar de verliefdheid toont het. We voelen verliefdheid op een bepaald persoon, en toch, we weeten dat die persoon ons later weer onverschillig kan worden. Dan is het liefde-vuur er nog, maar ‘en Dieu’ zoals Rolland zeide. En wat wij zelf zijn, is dat niet God? Wie op mij verliefd is, bemint God in mij. In den droom ga ik met totaal vreemde persoonen. Ik heb ze nooit gezien. En toch voel ik dezelfde gevoelens van verliefdheid, van vertrouwdheid, van innigheid.
Maandag 12 januari 1914 Ik bad om heldere droomen. Maar de
[pagina 430]
sfeer der droomen blijft luguuber. Dat is zoo droevig, dan is de schoone toekomst, waarvan ik eens sprak, verhuld.
Zaterdag 31 januari 1914 Weenen. {...}; 's Avonds at ik in 't hotel Regina, met de Jones' en met Freud.
2 februari 1914 Daarna aten we bij Freud. Een allerliefst gezin, beschaafd en fijn, een zuivere, voorname sfeer. Wij zagen zijn prachtige collectie antikiteiten, en zijn boeken. Men kan Freud niet waardeeren als men hem niet persoonlijk bij zijn familie gezien heeft. Hij is een eedel type, een goed mensch.
Maandag 23 februari 1914 Het moet toch wel een goede beteekenis hebben dat Paul mij nu weer verscheenen is, en zoo duidelijk. Ook de twee heldere droomen in Weenen.
Woensdag 4 maart 1914 Het staat vast dat er ander bewustzijn is dan het mijne. Het solipsisme dat zoo drukt als onontkoombaar, moet dus schijn zijn, een droomtoestand. Droom-toestanden hebben ditzelfde eigenaardige dat ze onontwarbaar, onoplosbaar zijn door hun onvolkoomenheid. Alleen het ontwaken brengt de oplossing. Maar in den droom gelooft men ook niet aan ontwaken, men zegt: ‘ik ben wakker’ en begrijpt toch dat er iets ontbreekt, men weet niet wat.
20 maart 1914 Ik ging Vrijdag naar Deventer en sprak 's avonds oover Materialisme, in den trein ontmoette ik Lorentz, wij reisden samen en hadden lange gesprekken. Oover Freud en zijn werk, oover het bestaan na den Dood. Lorentz dacht er aan zooals hij dacht aan een flaauwte die hij gehad had. Zoo moest doodgaan zijn. Ik zei dat hij zich niet de flaauwte kon herinneren - als niets - maar alleen het voor en na.
Zondag 29 maart 1914 Ik droomde van Japan, en terwijl ik de haardracht der Japanners bekeek, dacht ik er aan hoe de eeuwenlange gewoonte van afscheeren geen invloed op den groei had gehad. [Dit teegenoover Freuds beweeren dat men eigenlijk niet denkt in den droom].

[pagina 431]
Zondag 5 april 1914 Ik schreef gisteren het artikel oover Freud af. Het scheen mij goed.
Dinsdag 28 april 1914 Ik ga vaak naar het kerkhof en denk aan Paul. Van nacht droomde ik van hem, hij was terug - maar moest weer weg.
Zondag 3 mei 1914 Het leeven buiten den tijd - na het lijfs-afsterven - moet altijd nog den schijn hebben van in den tijd te zijn, omdat wij ons nog niet verder ontwikkeld hebben. Alleen zullen we wonderlijke ondervindingen hebben, verbijsterend - teruggaan of schijnbaar voortvliegen van tijd en herinnering. Eevenals we sensueele aandoeningen zullen hebben, zonder zintuigen. We moeten in het eeuwige, tijdelooze, langsaam groeien, zooals we in dit leeven langsaam gegroeid zijn. En het begrip ‘langsaam groeien’ sluit weer tijd in. Het moet alles ‘droomachtig’ zijn. Soms zie en voel ik het juichend heerlijk. Soms beklemt het me met grooten angst. Maar mijn Kosmos kan niet vergaan, en het is alles veel grooter wonder dan het grootste wat ik wenschte, als klein kind.
Dinsdag 5 mei 1914 Ik kreeg het boek ‘Letters from a living dead man’ van Elsa Barker. Het kwam als een antwoord op mijn laatste notities in dit boek. Als dit niet echt is, dan is 't een wonder, een geniale fictie.
Woensdag 10 juni 1914 Van nacht was echter mijn droom nog niet gunstig. Er stond een groot, oud, invalide paard in mijn woonkamers. Des morgens echter was ik zoo gelukkig dat ik schreide in mijn bed.
Donderdagmiddag 6 augustus 1914 Ik ben somber, beklemd, nerveus en lijd dan zeer. Ik sliep weinig van nacht en voel moe en droomerig, met die vreemde onbestemde herinneringen die men niet thuis kan brengen. Het voelt zoo hulpeloos en machteloos. Wat kan men beginnen teegen die bruute, beestachtige kracht?
Dinsdag 25 augustus 1914 Deezen nacht sliep ik beeter en was in 't andere land, een oogenblik. Maar ik ben er nog weinig in thuis.

[pagina 432]
Zaterdag 10 oktober 1914 Ik droomde dat ik op Jersey was. Gevlucht. Het was er mooi en lieflijk. Paul is mij nabij.
Vrijdag 23 oktober 1914 Vreemde droom/885. 's Nachts is dat heel duidelijk en begrijpelijk. Het Duitsche leeger, de onrechtmatige inval, 885 - maar vandaag begrijp ik er niets van.
Woensdag 28 oktober 1914 De nacht had gunstige droomen. Ik was in Stockholm.
Woensdag 30 december 1914 Alleen mijn droomen zijn niet slecht. Maar toch ook niet schoon en verheven.
Donderdag 31 december, Oudejaar 1914 Ik was diep droevig. Maar vanmorgen werd ik verligt wakker. En nu voel ik ook weer veel hoopvoller en krachtiger. Ik droomde bijna helder. Einde van het bloedjaar 1914.
Zaterdag 16 januari 1915 Er was troost in de gedachte. Ik zag ook schoone landschappen in den droom.
Vrijdag 9 april 1915 En hij {Stokvis, in een séance} beloofde mij, al in mijn droomen, een denkbeeld te geeven van het lichaamlooze leeven. Hij zou mij bijstaan, zei hij, zoodra ik ‘ontwaakte’ opdat ik helder bewustzijn zou hebben en daar terstond van zou kunnen profiteeren.
Woensdag 5 mei 1915 En nu eindelijk, deezen nacht, kwam voor 't eerst, sints den oorlog, de gezeegende droomsfeer terug. Ik zag weer het magische zonlicht, de schaduw van mijn voet op 't zand. Duinlandschappen, zeer diep onder mij, waarin ik kon needer zweeven. Dat kan nu toch wel niet anders zijn dan een wenk.
Zaterdag 29 mei 1915 Toen werd ik 's middags hoopeloos neerslachtig, tot niets in staat. Hoewel ik des nachts in heldere sfeer was geweest.

[pagina 433]
Zondag 30 mei 1915 Mijn droomen worden wel beeter, maar ik verval ook weer in groote somberheid.
Zaterdag 21 augustus 1915 Van nacht sliep ik veel en diep. Ik droomde van zweeven, veiliger en makkelijker dan anders.
Vrijdag 3 september 1915 Dinsdag was ik in den Haag bij Loudon. Ik lunchte bij hen op hun buiten te Wassenaar en deed een wandeling met hem door de duinen. Hij sprak oover het inkeeren van den geest tijdens den slaap, in een grooter leeven. Door het gesprek begreep ik sommige dingen beeter. Vooreerst dat de geest uit dat leeven geen herinnering mee kan brengen, omdat ons bewustzijn daarvoor niet geschikt is. De droomen die herinnerd worden zijn dus per se, in dit bestaan, niet uit het Hoogere. De geest vindt - zoo waren Loudon's woorden - terugkoomende de hersenen weer, als een gereed liggend instrument. De droomen zijn 't gevolg van de schok van dat weervinden en verloopen in zeer korten tijd. De geest is dan gesterkt door het verblijf in hooger waereld - maar brengt geen kennis er van mee terug. Nu ik dit schrijf komt weer de eeuwige vraag: Waarom ben ik het dan, die al het bestaande constateert en constateeren moet? Dat blijft eeven raadselig.
Maandag 20 september 1915 Het moet zoo zijn, dat ik wakker word. Het ontwaken, dat is het eind der raadselen. Zijn de droomen ook niet vol onzinnig en verward bedrog? En toch komt het ontwaken.
Zaterdag 9 oktober 1915 Ik las in het Doodenboek, de papyrus van Ani - en voelde weer de verwantschap, alsof dat alles mij zoo eigen is, dat Egyptische leeven. {...}; Ik droomde weer demonisch, van lijken. Gisteren teekende Van Raemsdonck me en ik schrok toen ik zag hoe hij het demonische weer gegeeven had.
Maandag 8 november 1915 De nachtdroomen zijn niet slecht, ze hebben iets moois, hoewel de heldere droomen al sinds langen tijd niet meer voorkoomen.

[pagina 434]
Dinsdag 23 november 1915 Van nacht voor 't eerst in de heldere sfeer geweest, en opgemerkt hoe de gedachten het psychisch lichaam weer naar de aarde terugtrekken.
Zaterdag 27 november 1915 Ik sliep zeer goed in het leelijke huis. Ik droomde mooi. Borel, en een heerlijk bosch of park.
Vrijdag 3 december 1915 Van morgen vertelde mij zuster Obbes dat ze van Paul gedroomd had en hem gelukkig had gezien, te midden van bloemen.
Vrijdag 17 december 1915 Ik droomde van een ontmoeting met Paul waarbij ik mijn vuurige liefde voor hem uitte en hem omhelsde. Ik zag zijn oogen niet, wel zijn hals.
Vrijdag 31 december, Oudejaar 1915 Hij {Hatch, in séance} zeide ook Paul gezien te hebben. Paul was gelukkig en nog in het droomland zijner waerelddagen [Devachan].
Woensdag 23 februari 1916 Weer een heldere droom. Maar de afstand van het dagleeven is zoo groot. Veel grooter dan men in de helderheid denkt.
Maandag 6 maart 1916 Ik sliep goed en droomde mooi. Maar van morgen is de schaduw er weer.
Vrijdag 21 april 1916 Gister avond belangrijke séance. Eerst werd gezegd dat Villa nog leefde, en den naam genoemd van wie hem verraden had. Toen kwam de verklaring van mijn droom oover Aletrino, die mij terstond juist voorkwam. ik had zijn boek oover Napoleon eenzijdig en ooverdreeven genoemd, en hem dus feitelijk den bril van den neus genoomen.
Woensdag 7 juni 1916 Winter hield met groote beslistheid vol dat ik nog groot werk doen zal. Het eerste occulte drama. Ook droomde hij dat iemand hem zeide dat ik Edgar Poe'sche novellen moest gaan schrijven. Ik zei dat ik nooit novellen schreef, en weinig meer verwachtte te zullen doen. Maar hij weersprak me beslist.

[pagina 435]
Dinsdag 13 juni 1916 Ik had een heerlijke droom van mijn jongen. De eenige troost.
Maandag 24 juli 1916 Gisteren hadden wij séance. De Weltersen bleeven van 's morgens half tien tot 's avonds halfnegen en wij verkreegen met tusschenpoozen veel schrift. Wij kreegen het verhaal van den droom van Jezus, en zijn zoeken naar troost bij de broederschap.
Zondag 3 september 1916 Ook oude menschen zijn gaauw boos, maar ook gaauw weer goed. En ze kunnen hun prikkelbaarheid, hun praatzucht, hun hebzucht, hun lekkerbekkerij niet intoomen. Dit komt oovereen met verschijnselen in den droom. Waarin ik mijn drift niet bedwingen kan - en met de wilde ruuwheid der lagere geesten. Alles wijst op een desintegratie.
Vrijdag 10 november 1916 Het is alles nu ooverdekt met de graauwe schaduw. En toch weet ik het vreugderijke leeven vlak naast mij. Maar het is alsof ik er van ben afgesneeden. Mijn droom was oover het Noorden / oover ijs en sneeuw. Maar niet zoo dor en droef als de dagelijksche ellende.
Zaterdag 11 november 1916 De slaap en de droomen waren vrij goed. Maar toen het waakbesef kwam, griezelde het mij, om den dag die weer te wachten stond.
Maandag 13 november 1916 In den nacht, in de droomen is de zwaarmoed weg, of minder sterk. - Démonen zie ik nooit meer. Maar vroeger was de dag blijder dan de droomnacht. Nu zie ik teegen den dag op, terwijl de droom hetzelfde is als vroeger.
Zaterdag 10 december 1916 Hij {Rechter Hatch} was in een andere sfeer gekoomen {...}; en was daar als de ‘Schoone Verschijning’. Wat hij in zijn eerste boek schreef zag hij nu geheel anders in. Hij zou dit ook aan mrs Barker zeggen. Ik vroeg of het een soort droomleeven was geweest. Maar hij verzeekerde toch dat de beschreeven feiten zoo waren geschied. Dat dus ook werkelijk de geest van Nietzsche met hem gesprooken had.

[pagina 436]
Vrijdag 22 december 1916 Ooverdag, in het verkeer, met anderen, of in meditatie, breidt de lichtkring zich weer uit en wordt de ware ziel weer zichtbaar. Dat is het rechte ontwaken, en bij het sterven van 't lijf moet dat nog veel sterker zijn. Daarom is het droomleeven zoo ontoereikend om een denkbeeld van het hiernamaals te geeven. Want in het droomleeven is de kring eng en ongestadig - het waakleeven is dan veel schooner.
Vrijdag 29 december 1916 Ik moet wel aanneemen dat men des nachts, in halfslaap of droom verder af is van de ziel. Dat zag ik vroeger wel anders in. Ik sliep zeer weinig. De droomen waren niet onrustig en ik had ook geen nerveuze vizioenen. Maar ik voelde vreeselijk ongelukkig, en ook bevreesd en bitter.
Woensdag 26 september 1917 Alfred Kerr heeft voor vijf jaren al de waarheid gezegd. Het is een groote begeerte naar weelde en macht die Duitschland vervult. Hun vreedelievendheid is loogen. Ze willen tot het uiterste volhouden, om hun droom van profijt en macht toch te verwerkelijken. En door hun ooverwinningsberichten zijn ze als 't ware steeds meer daarop afgericht.
Vrijdag 26 oktober 1917 Ik las Zola's ‘waereldmandaat’ de opdracht om een waereldhuis te bouwen, aan Jaap London. {...}; Er is ook groote oovereenkomst tusschen het plan van Jaap London en het vizioen van Johannes in 't derde deel. Ik vind het vizioen mooyer, poëtischer, maar het plan van Jaap - dat hij al bij zijn leeven wil aanvangen - sluit misschien beeter aan bij hetgeen men in onzen tijd wil hooren.
Woensdag 14 november 1917 {In séance} Ik hield het boekje bij 't licht en zag den titel: ‘Aufstehung aus dem Grabe’. De inhoud kwam er niet op aan, zei Paul. Het was om den titel te doen, en die beteekende dat hij, Paul, nu als opstond uit het graf, nu hij tot zijn moeder was doorgedrongen. {...}; De inhoud van dat boekje was meer rationalistisch dan mystiek. Het doelde op Kant, die verkeerd begreepen was. Alleen de titel was van belang voor Paul. Dit is zeer typisch en lijkt op hetgeen in droomen gebeurt [Traumarbeit].

[pagina 437]
Donderdag 10 januari 1918 Merkwaardig was wat Zola oover de droom zei. De droom is het werken van een knaap die wil doen wat alleen een volwassene kan.
Vrijdag 11 januari 1918 Ik slaap goed en droom weer schoone Januari-droomen, waarin alles Zoomersch wordt.
Zondag 20 januari 1918 Ik ontmoette in den trein het doove meisje uit Leeuwarden, {...}; Ze droomde veel van muziek en concerten. Ook kon zij voelen, somtijds, als er oover iemand gesprooken werd. Dus gedachte-hooren. Lip-leezen deed ze slecht.
Zondag 3 februari 1918 Mijn vriend de eeuwige Waarheid, ben ik nu verdoold, en hoe ben ik verdoold / rechts of links? En in hoeverre mag ik vertrouwen op het Weeten, dat geen voelen is?
Donderdag 9 mei 1918 Van nacht twee heevige demoonen droomen, waarbij ik schreeuwend wakker werd. Dat is geen kwaad teeken.
Zaterdag 22 juni 1918 Ik droomde zeer leelijk. Een mof die mij ter dood veroordeelde, door de strop. Mijn strijd om niet laf te zijn.
Vrijdag 5 juli 1918 Het was wel prettig met Henriette te praten. Maar ik bleef het gevoel houden: was het alles maar voorbij. Wat heb ik op aarde nog te wachten, en als ik in den dood ga, hoe zal ik ontwaken, en zal ik wel ontwaken? De slaap maakt mij ook tot niets. En nu moet ik al de ellende van oud en gebrekkig worden weer dóór - en dan nog het akelige einde zelf.
Maandag 21 oktober 1918 Ik voel geen hoop en ook geen vertrouwen in mijn werk. Dit is het ergste. De heldere droomen heb ik in jaren niet gehad. Kleine verdrietelijkheeden vervolgen me en mijn kracht voel ik afneemen.
Maandag 13 januari 1919 Ik droomde heerlijke zoomerdroomen. Een verwilderd tuintje. Duidelijk geziene boomen en planten. Een vreemde vrucht, als een roode artisjok, nam ik mee met het gevoel iets te steelen.

[pagina 438]
Zondag 26 januari 1919 Ik sliep veel en goed van nacht. Droomde van een oovertocht naar Engeland of Amerika.
Zondag 2 februari 1919 De kou en de winter deprimeert me ontzachlijk. Meer dan ooit. Vóór het ontwaken grijnst de waereld me al aan, als een booze droom. Eerst nu, teegen elf uur, nu de kou wat afneemt, kom ik wat tot vreede.
10 februari 1919 Ik voel nu alsof mijn aardsche schatten verzameld zijn. De schoonheeden en stemmingen uit dit menschenleeven. Dat is nu de voorraad waarmee ik de rust-periode te gemoet ga. Meer durf ik niet hoopen of verwachten. {...}; Maar het moet wel zoo zijn dat deeze zintuigsindrukken van onze vijf zinnen als een voorraad in mijn ziel bewaard zijn. Ze waren er toch niet voor niet - en we hebben nog niets anders. Alle droomen, voorstellen en denken gaat met zintuigsindrukken en waarneemingen als materiaal. Tot verder stijgen hebben wij nieuw materiaal noodig, geleid door de Vaderlijke Almacht.
Dinsdag 25 februari 1919 Ik droomde mooi. Van nacht heb ik van God gedroomd. Het was zeer ontzaglijk en ontroerend. Ik zag Hem als een geweldige, onafzienbare vlakte, maar rond en massief, en die heele ronde massa was in gestadige verandering, werking en groei. Een bol als de zon, waarvan de heele oppervlakte voortduurend groeide en veranderde. En ik voelde, zoo is Hij, en aan dit groeyen komt nooit een einde. Ik was rustig en gelukkig.
Zaterdag 12 april 1919 Ik had den voorigen nacht aangenaam gedroomd en ook van Paul een innige droom gehad. Geheel anders dan de misère van den dag.
Woensdag 3 september 1919 Ik tracht nu van alle leevensgenot het fijne, essentieele waar te neemen, dat goddelijk en blijvend is. Curieus is dat ik, na 14 dagen onthouding, van rooken begon te droomen. En nu herhaalt die droom zich steeds. Ik droom dat ik zonder er aan te denken een sigaar heb opgestooken.
Vrijdag 12 september 1919 Van nacht droomde ik veel, o.a. van
[pagina 439]
president Wilson, bij wien ik ambtenaar was. In den droom was ik normaal, niet droefgeestig, en dus zeer gelukkig in vergelijk met den dag. Maar nu, ooverdag is het weer slecht.
Vrijdag 19 september 1919 De herinneringsverbinding tusschen het gewoone leeven en den droom is eeven zwak tusschen de berichten van Gene zijde en het gewoone leeven. Paul is mij zóó dierbaar en toch vergat ik wat hij me vroeg, gisteren. Om naar de zee te luisteren en aan hem te denken. En toch was ik den heelen dag van hem vervuld.
Vrijdag 3 oktober 1919 Eergisteren de eerste voordracht van deezen winter. Ik zag er niet teegen op en het ging alles zeer vlot en gemakkelijk, zonder veel zorg of inspanning. Het is er mee als met droomen, het ging voorbij zonder dat ik er veel op lette, en zonder dat ik er veel van herinnerde.
Donderdag 30 oktober 1919 Van morgen alles weer eeven erg. Maar ik had een heerlijke droom. Wat een contrast! En toch schijnt het waakleeven mij altijd nog beeter dan het mooiste droomleeven. Het is als word ik afgehouden, afgewend van dat droomleeven, dat toch zoo prettig is. Maar ik wil het niet omdat het onvolkoomen is en bedriegelijk. En het waakleeven is toch zoo ontzettend pijnlijk. De zorg! de zorg! en de luguubere gedachten, onophoudelijk. En zooveel onvervulde wenschen koomen nu tevoorschijn en vragen hun deel. En ik heb geen leevens tijd meer voor hen. Het is te laat.
Vrijdag 31 oktober 1919 Het bestaan moet gelijken op den droom. Dat schijnt mij zeeker. Maar de droom is zoo onbevreedigend, zoo vol bedrog en leelijkheid.
Vrijdag 21 november 1919 De waereld een nachtmerrie, een bange droom, zoo ongeveer is mijn gevoel. Een nachtmerrie op natuurlijke grootte. En dan de vraag hoe lang die zal aanhouden. In de kleine nachtmerries van den droom kan men zichzelf bevrijden, door wat inspanning. Maar aan de groote nachtmerrie van iederen dag, daaraan valt niets te veranderen.

[pagina 440]
Zaterdag 6 december 1919 Mijn moeder heeft zich gemanifesteerd bij Nederveen om hem voor iets te waarschuwen. Denzelfden nacht - na mijn rede in Antwerpen - droomde ik heel aangenaam en mooi, en zag ook mijn moeder. Ik vroeg waarom ze mij niet het eerste groette. Toen omhelsde ze me. Ik ging aan 't hoofd van een lange optocht van menschen.
Dinsdag 23 december 1919 Nederveen droomt weinig, maar als hij droomt is het steeds van drie persoonen in Zuid-Amerika, die hem opwachten. Twee indianen en een Spanjaard. Het occulte Indiërbloed is hier wel merkbaar.
Zaterdag 27 december 1919 Ik droomde blij en aangenaam. Ik was weer in Zwitserland, het was warm en mooi. Ook een terras aan zee waaroover de golven spatten. Een vlucht spreeuwen vloog onder water.
Nieuwjaar 1920 Ik begon het jaar met een heerlijke slaap en een mooye droom. Domela Nieuwenhuis ontving mij en sprak met mij. Ik zat aan bij hem aan tafel en hij zei ‘als onze gast nu eerst bidden wil, dan is dat goed’. En toen was hij het zelf die de handen vouwde en bad. Ik deed het ook, en toen ik daarop wakker werd, had ik de handen tot gebed gevouwen.
Woensdag 14 januari 1920 Ik droomde weer in liefelijke, gelukkige stemming. ‘Ben jij Godfried?’ ‘Ja ik ben Godfried’- en toen reikte ik hem de hand oover de tafel. Ik weet echter volstrekt niet wie ik daarmee kan bedoeld hebben.
Zondagavond 1 februari 1920 Ik had goed, maar vreemd gedroomd. Een steenen arend die oover Egypte vloog en floot. Ik verbaasde mij, omdat ik niet wist dat die arend fluiten kon.
Zaterdag 7 februari 1920 Ik was in de vreesselijkste somberheid, de nachtdroom was ook slecht, en vanmorgen was ik wanhopend.
zondag 15 februari 1920 Ik was bij Heyenbrock en zag zijn prachtige droom-schilderijen.

[pagina 441]
Maandag 1 maart 1920 Zondigen, in den strengen zin, dat kan ik wel ooverwinnen. Maar het ooverwinnen van kleine zwakheeden, dat is veel moeyelijker. En ik weet, bij ervaring mag ik wel zeggen, dat wij, na den lijfsdood veel meer moeite hebben om booze invloeden, drift, sensualiteit enz. te weerstaan. Dat voel ik in al mijn droomen.
Woensdag 17 maart 1920 Ik droomde van mijn moeder.
Woensdag 7 april 1920 In de abdij. Het weer is frisch en koel. Voorjaarsweer. De reis was goed, ik had niet slecht gedroomd, en ik was vrij opgewekt.
Donderdag 8 april 1920 Ik ging om neegen uur naar bed en sliep tot vier, toen de dienst begon. Ik was diep ongelukkig. Ik droomde van Betsy en van een op mij gericht pistool, en van mij een gedachte: ze gebruiken hun laatste argument het eerst. Ik begreep het echter niet. Ik droomde eergisteren van Hjalmar Wyk. Hij was achter een loket, en min of meer verleegen en beklemd.
Zaterdag 10 april 1920 Ik droomde van een steil ravijn, zeer diep en een man liet zich afglijden en kwam na den geweldigen val, staande neer, zonder schade. Ik zag de diepte en voelde duizelig [herinnering aan een wandeling langs 't kanaal] en was bevreesd. Ik dacht hoe ik dien val niet kon doen, maar zou verpletteren [symbool].
Vrijdag 16 april 1920 Ik droomde slecht - van Trotsky, teegen wien ik een geestig, vrij discours voerde. Ik wilde weeten waar hij woonde, maar hij vertrouwde mij niet. Toen zei ik ‘Stik!’. En daarna wist hij mij, met 3 of 4 anderen, van onze vrijheid te berooven. Die vrijheidsberooving voelde ik als betrekking hebbend op de abdij.
Donderdag 10 juni 1920 Ik droomde dat Jaap veilig thuis kwam uit Palestina. Hij omhelsde zijn vrouw en ik was zeer gelukkig. Het was droef te ontwaken, en de werkelijkheid te herinneren. Dit heeft geen gunstige beteekenis. Giza droomde al weeken geleeden dat ze drie doodkisten zag in Jaap's kamer.

[pagina 442]
Maandag 21 juni 1920 Ik heb veel last van belemmering in het denken, door zelf-waarneeming. Ik had het in den droom.
Vrijdag 30 juli 1920 Van morgen weer zeer onrustig en somber. Ik droomde van een heerlijk wijd vergezicht, en het was toch niet de zee.
Vrijdag 13 augustus 1920 In deezen nacht vreemde droomen en een paar maal wakker worden.
Vrijdag 1 oktober 1920 Van nacht droomde ik dat alle melancholie weg was, totaal en ik was zoo tevreeden en gelukkig als ooit. De droom zelf ben ik vergeeten, maar het geluk werkte lang na. Nu nog ooverdag.
Vrijdag 10 december 1920 Ik slaap wel goed en in mijn droomen ben ik verlost, dan is alles gewoon, niet somber. Maar dan het opstaan! In de kou, met alle ellenden.
Dinsdag 28 december 1920 Ik slaap goed en had een fraaye droom, van een rots-landschap en een klein smal paadje.
Vrijdag 7 januari 1921 Mijn droomen zijn weer mooi, als altijd in Januari.
Maandag 10 januari 1921 Ik droom weer vreemd en liefelijk. Een groot park, bij een kasteel waar ik logeerde. Ik wandelde met van Gennep, de vader van pater Jan, en de nachtegaal begon te zingen. Ik hoorde hem volkoomen duidelijk. Ook een lange uitreekening oover ‘coram publico’ of ‘coram populo’ waarin ik heelemaal geen weg meer wist.
Woensdag 9 februari 1921 Ik ben uiterst neerslachtig, en voel mij vreemd, alsof ik de herinnering niet kan onderscheiden van wat ik gedroomd heb en beleefd heb.
Dinsdag 8 maart 1921 Ik amuseerde me en van nacht in den slaap was ik gelukkig. De demon is weg, en ik heb plezier in mijn werk.

[pagina 443]
Woensdag 20 april 1921 Vannacht bleef ik langer slapen. In den nacht was het zeer slecht. De booze had mij geweldig te pakken.
Donderdag 21 april 1921 Vannacht lag ik in angsten, het opstaan kostte mij veel moeite. Maar wel had ik weer beteekenisvolle droomen, meer zooals vroeger. Ik droomde van mijn moeder en van Aletrino. Ik begreep waarom die bij elkaar zijn. Hun positie moet wel oovereen stemmen. Paul was er niet bij. Ik droomde ook van Henriette, die ik zoo ruw bejeegend heb. Zij liep mij voorbij, mij zoekende, en zag mij niet. Heur haar was blond, niet grijs. Eindelijk vond ze me en zei dat het de verschrikkelijkste tijd van haar leeven was geweest.
Maandag 13 juni 1921 Ik droomde van het tweede Jezus-boek, mij werd gezegd hoe goed het was dat ik het in paragrafen heb ingedeeld.
Zondag 28 augustus 1921 Wij spraken met ons drieën, Truida, de vrouw {mevr. Rijberink} en ik. En zij verhaalde van haar merkwaardige vizioenen en droomen. Mijn Jezusboekje gaf haar aanleiding om bij mij te koomen. Zij is zeeker op weg naar Zaligheid, en bevoorrecht door den Heer, maar zij moet zich aansluiten, eeven als ik.
Vrijdag 9 september 1921 Elk bericht bezwaart me. Met tranen word ik 's morgens wakker. Maar het zijn geen verlossende tranen. Ik droomde van Jaap de Haan, van douane, een grijs papieren kistje, en prolongatie.
Vrijdag 23 september 1921 Ik droomde van zuiver getrokken wenkbrauwen.
Donderdag 12 januari 1922 Ik sliep goed, en droomde van Lady Welby. Het park van Denton was verwilderd. Toch was het er zeer mooi. De Squire zag ik niet. En het was mij duidelijk dat Lady W. teleurgesteld was.
Zaterdag 28 januari 1922 Het opstaan 's morgens is een kwelling. Mijn droomen zijn meestal goed - maar dan de dag!!

[pagina 444]
Woensdag 8 februari 1922 Ik at bij Joti, die mij heerlijke Chopin muziek liet hooren. Teeder en droomerig.
Zaterdagmorgen 18 februari, 8 uur 1922 Geen booze droomen. Wel dingen die zoek waren, en zulke kleinigheeden. {...}; Ik droomde nog niet goed. Varkens met jongen. Een groote rat die Truida in een city-bag meedroeg. Ik begreep nu het goed recht van het exorcisme. Had ik ze maar eerder en beeter verjaagd. Maar met lust zei ik het ‘abrenuntio!’
Maandag 20 februari 1922 Ik heb geslapen als een kind. Lieflijke droombeelden. Zalig ontwaken. Dankbaar opgaan tot de heilige handeling. Zachte tranen, stille, innerlijke vreede.
Maandag 6 maart 1922 Midden in den nacht wakker, uit liefelijke droomen.
Dinsdag 28 maart 1922 Langsaam werd ik beeter. Niet met de heerlijke emotie van de abdij, maar tot eevenwigt. Ik sliep één nacht niet goed, de volgende wel. Met mooye liefelijke droomen.
Donderdag 20 april 1922 Ik droomde dat Philip van Nierop kwam en verzeekerde dat hij niet dood was. Hij zag bleek. Ik vroeg wat ongeloovig, of hij hersteld was. Iemand die bij hem hoorde, zei: hij is niet dood.
Woensdag 14 juni 1922 Het was een droomerige dag. Ik zat lang te peinzen in 't Vondelpark.
Zaterdag 19 augustus 1922 Ik kwam om 11 in Luzern, vond een goed bed en sliep onmiddellijk en verkwikkend, den nacht door. Ook des morgens kwam geen inzinking. Wel begonnen de bekooringen weer. De droomen waren leevendig, maar niet slecht. Iets van een kind, dat zichzelve kon laten bloeden. Misschien sloeg het op Nella.
Maandag 4 september 1922 Vandaag voor 't eerst sints veele jaren iets wat op een heldere droom gelijkt. Ik was mij helder bewust en meende gestorven te zijn. Ik zag wat stroo voor mij liggen en tuurde
[pagina 445]
daarop. Groot was daarop mijn verbazing, toen ik bemerkte nog te leeven. Want het besef, in 't andere bewustzijn te zijn was zoo sterk en duidelijk.
Maandag 17 oktober 1922 Heerlijk weer. Gouden October. Indian summer. Vannacht nam ik waar het moment als de ziel beeterschap voelt door het lichaam. Het lichaam is weer zoover in eevenwigt dat het de eischen van de ziel kan opvolgen. Dan komt er een aangenaam gevoel van ontspanning, dat ik zelfs in diepsten slaap na kan gaan.
Zondag 29 oktober 1922 Gister avond met de jongens en Uwe naar de bioscoop. Het aardige paardje, Queenie. En Charlie Chaplin, waarvan ik het droom-slot heerlijk vond. Hugo schaterde onophoudelijk. De bioscoop is en blijft toch vol schoone beloften.
Woensdag 7 november 1922 Ik had een angstige droom, deezen nacht. Een man kwam aanrijden in een wagen, getrokken door twee zwarte paarden. Toen de wagen stilhield brak een der paarden los en ging met vervaarlijke woede den koetsier te lijf. Ik stond voor een venster en zag het gebeuren. Het paard beet den man, en ik zei iets als: een prettig gezicht! - daarmee denkend aan een verhaal uit Amerika van een ‘maneating horse’. Ik voelde een slag. Ik werd somber wakker, doch in den loop van den morgen werd alles weer goed in mij.
Woensdag 15 november 1922 Vrijdag sprak ik in Arnhem, daar was alles in orde, een groote stampvolle zaal en logies in de pastorie van pastoor van Berkel. Een goede spraaksame man, die mij tot twaalf uur aan de praat hield met het verhaal van zijn vizioen, waarin hij als kind zichzelven zag, staande als priester bij drie lijken, waarvan het er twee herkende als van zijn vader en broer. De derde een ontbonden kadaver. Later, als volwassene herinnerde hij zich het vizioen en het derde was het lijk van zijn stiefzuster die zich verdronk en een half jaar later eerst werd gevonden, Hij begroef, als priester, vader, broer en stiefzuster. {...}; Ik droomde van Maandag op Dinsdag van een orkest, en daarin een liedje van mij als een zilveren lint. Het kleine liedje ooverstemde het orkest, dat geheel onhoorbaar werd.

[pagina 446]
Vrijdag 26 januari 1923 Ik droomde van een pad, die hoog klom en van daar onverwachts in mijn bed sprong. Ik werd met een kreet van schrik en afschuw wakker, waardoor ook mijn vrouw wakker werd. Ook zag ik een groot ruim water, bij Rotterdam.
Donderdag 1 februari 1923 Gisteravond las ik in ‘de Tijd’ de schrikkelijke toestanden in Rusland. De goddelooze spot-processie, waarin onze lieve Vrouw en Jezus gehoond en beleedigd werden. En dan de verschrikkingen van den hongersnood. Waar kinderen hun ouders vermoorden om ze op te eeten. Den ganschen nacht, in slaap en droom, vervolgde het mij. Een prachtig landschap [Lugano] en daarin een slachterij. Een groote ossekop.
Zondag 18 februari 1923 Ik had een merkwaardige droom, die ik zeer goed meen te verstaan. Ik droomde dat ik de communie kreeg, en de hostie ontving, maar het scheelde weinig of ze was mij ontvallen, en ook het witte kleedje dreigde te vallen. Maar de hostie kwam zelf op mijn tong, zonder de priester. En toen sliep ik heerlijk in. En ziet, vanmorgen kreeg ik de communie in de kapel en het witte kleedje viel twee malen van mijn handen, en de priester lette er niet op en gaf mij de hostie, maar zoo, dat het mij was of de hostie, eevenals van nacht, zelf op mijn tong kwam. Ik versta deeze droom en gebeurtenis geheel. En ik ben zeer dankbaar. Want het is een teeken van vergeeving en liefde.
Dinsdag 20 februari 1923 Ik voel mij zeer uitgerust en verkwikt. De slaap was heerlijk, vol aardige droomen. Van morgen vervuld met fijne liefde-gevoelens. Heel mooi en innig. Ik heb er geen woorden voor. Ik kan alleen zeggen: ik voel als een pas verliefde.
Vrijdag 23 februari 1923 Ik droomde weer zeer lang van N. van Suchtelen. Hij verzocht toegang, maar ik weigerde.
5 maart 1923 Ik droomde van een zoel nachtlandschap, met een groot, donker, dreigend onweer. Maar het was niet schrikwekkend. Ik was er met Carry, maar ik verwonderde me dat ik in 't geheel niet bevreesd was. Ik hoorde ook een stem die zei: ‘beklaag u niet!’

[pagina 447]
Dinsdag 13 maart 1923 Ik droomde van een eegel, die wegsprong.
Woensdag 11 april 1923 Ik las gisteren mijn droomen oover. Vreemd dat de heldere droomen geheel opgehouden hebben. Ik was altijd zoo blij als er een geweest was. Nu moet ik ze ontbeeren.
Maandag 16 april 1923 De somberheid is maar aan 't oppervlak. Daar binnen is het licht. Maar ik kan er niet altijd bij koomen. Alleen op sommige momenten, als ik een toespraak houd b.v. of een ernstig gesprek voer dan wordt de innerlijke blijheid duidelijk. Ik denk dan aan het hier-namaals, en de schoonheid en vreede dáár. Nu alles weer groent en bloeit, nu besef ik iets van de grooter schoonheid daar achter. Vooral Egypte vervult mij. Het blijde, reine, zindelijke volk.
Maandag 14 mei 1923 Den vorigen nacht heb ik gedroomd van een plotseling opdoemend en schrikwekkend masker. Het stak den tong uit, daardoor gelijkend op de ‘lallenkönig’ in Bazel. Ook was er verband tusschen die tong, en het Mexicaansch beeldhouwwerk, waar een priester met een scherp koord zijn tong verwondt. Ook deezen nacht, aanvankelijk, demonisch gedroomd, een closet waarop ik zat, en waarvan de deur plotseling wordt opengerukt, terwijl ik er onverschillig onder bleef. [Herinnering aan een dergelijk geval bij Norlind in Borgeby].
Zaterdag 23 juni 1923 Ik kreeg gister het idee om van het dagboek van mijn vader een roman te maken. Een rustig verhaal, zooals de ‘Droomenbruid’ en ‘de Koele Meeren’. Want ik kan mijn moeder niet afbeelden zooals ze werkelijk geweest is. En toch wil ik mijn vader recht doen.
Dinsdag 10 juli 1923 Ik droomde deezen nacht dat ik in Rusland was, in Moskou. Ik was uitgenoodigd door de Sovjets, ik moest met hen confereeren. Ze zaten in een klein vertrek, en het was een tamelijk onbeschaafd gezelschap. Maar dat viel mij alles zeer mee. De stad zelf zag er droevig uit, veel ingestorte huizen, en kale muuren. Ik was zeer verbaasd dat ik toch in Moskou was gekoomen. Ik herkende het - vroeger was ik er ook, in droom.

[pagina 448]
Woensdag 15 augustus 1923 Gister droomde ik van Japan. Ik denk door de figuur van Akori. Vannacht droomde ik dat mijn verlooren wandelstok terug was. Van morgen stond hij in de standaard.
Woensdag 12 september 1923 De morgen zeer somber. Maar diep in den nacht aardige vroolijke droompjes. Ik droomde nu op nieuw aan de groene Amsterdammer verbonden te zijn, en nu voor goed. Het blad heette nu de ‘Opmerker’ of zoo iets. Maar nu wakker zijnde ben ik angstig, bedroefd en vol zorgen.
Vrijdag 12 oktober 1923 In de hut. De nacht was slecht en spookig. Ik droomde van dik ijs, van een tooneelstuk waarbij ik regie voerde.
Dinsdag 16 oktober 1923 Ik schreef een vers. Mijn handen. Ik vond het heel mooi en schreide er om.
Maandag 26 november 1923 Typische droomen maar ik kan ze niet herinneren. Van morgen, op de gewoone uuren ook weer wat bezwaard. Hoe moet het gaan als ik de abdij niet meer bezoeken kan?
Dinsdag 27 november 1923 Koud. Maar het werkt niet op mijn stemming. Ik sliep weer direkt in om 9 uur. Maar werd ongeveer één uur aangevallen door den booze, in de gestalte van een woedende wolf die op mij los schoot. Ik begon hard te schreeuwen en werd al schreeuwende wakker.

[pagina 449]
1 december 1924 Van morgen kreeg ik de gedachte aan het groote, lichte leeven, dat ons opwacht aan gene zijde. Zoo duidelijk voelde ik het nog nooit. Het is vlakbij en oneindig en zeer helder licht.
23 februari 1925 Verzamel uw schatten voor hiernamaals, zeide Jezus en herhaalde de pastoor van de kansel. {...}; Soendar Singh heeft het meenigmaal gezegd: het Christendom moet geluk en zaligheid brengen, anders is het geen Christendom. En zaligheid, zonder zalige gewaarwordingen - ook kleuren, vormen, warmte en kou - kan niet bestaan. Ik heb die gewaarwordingen ondervonden in den droom. Maak de droomen compleeter, sterker, helderder en het hiernamaals is er.
10 april 1925 Ik weet zeeker, dat de droomen, die ik heldere droomen noem, het duidelijkst aangeeven onze gewaarwording als wij sterven. Wij zullen zien, hooren, proeven, voelen als op aarde en volstrekt niet dadelijk weeten wat ons ooverkomt. Ik ken die gewaarwording, uit den droom - maar ze zal rustiger zijn en natuurlijk zonder haast. Misschien zal ik schreyen, misschien roepen. Het zal een tijd duuren eer ik goed mijn toestand besef, eer ik oovertuigd ben in het hiernamaals te zijn. Wat ik dan het meeste zal vreezen, dat zal zijn de eenzaamheid. En de twijfel of de persoonen, die zich zullen voordoen, ook werkelijk zijn, wat zij schijnen. De trouwe zintuigen hebben mij dan verlaten. De buitenwaereld is er dan ook, maar elk bericht daarvan kan bedrog zijn. Er worden ons steeds berichten toegezonden, maar hun samenhang is voor ons onverstaanbaar, we zullen moeten leeren, wat ze beteekenen, eevenals een pasgeboren kind. Wij zullen - naar Mannoury's woord - de golflengte moeten zoeken van weezens, die met onze golflengte oovereenstemmen. Het verlies van geheugen, dat mij nu zoo kwelt, zal zeeker niet onmiddellijk hersteld worden. Misschien is alles aanvankelijk duister en zullen
[pagina 450]
wij angstig om Jezus roepen.
11 april 1925 De libel die uit zijn cocon kruipt - dat zal het beste voorbeeld zijn, het meest duidelijke symbool. Het tooverdiertje uit de Kleine Johannes. De huls die achterblijft is het lijk, het geraamte. De heilige olie, die de kerk ons geeft, is de stof die de oovergang gemakkelijker maakt.
24 mei 1925 En nu liggen daar mijn boeken onbegreepen - en mijn woorden zijn verwaaid in den wind - hier sta ik als een mislukt profeet. De waereld gaat aan mij voorbij - ze bekommert zich niet om mij. En toch, wie heeft er God zoo manifest in zich als ik? Wie weet er zoo stellig als ik, dat hij één is met het Oer-weezen, den Schepper en den grooten Minnaar? Elken dag weet ik het vaster en elken dag glijd ik dieper in den afgrond. Nu is het de waanzin, dien ik vrees. Waar kan ik dien Satansknecht ontloopen?
27 mei 1925 Wat wij zullen waarneemen als we wakker worden in het beetere leeven, dat kan nooit precies een herhaling zijn van het aardsche leeven, want niets herhaalt zich geheel, de waereld, natuurlijk en bovennatuurlijk, wordt steeds weer geschapen, elke seconde, zoolang de tijd gaat. Maar wij zullen wel gedeeltelijke herhalingen, afbeeldingen, zien en waarneemen van verleeden en toekomst, waarin wij als in gestadig droomen leeven en verkeeren. Waarschijnlijk veel intensiever dan op aarde, omdat wij zooveel fijner zijn bewerktuigd en de groove stof hebben verlooren. En eerst langzamerhand zullen we begrijpen wat we waarneemen en er behoorlijk op reageeren. Als pasgebooren kinderen. Dan zal onze Bewaarengel zwaren dienst moeten doen.
19 juni 1925 Ik had gisteren een wondere gedachte, die zich laat aanduiden door de phrase die ik herhalen moet. De heemelsche Vader heeft zich verwaardigd den naam en het uiterlijk aan te neemen en de lotgevallen te dragen van Frederik van Eeden. Daarom heeft die persoon den schijn van groot lijden en subtiele vreugden. Hij behoeft niet te vreezen. De Kwade heeft geen macht oover hem. Toen ik dit gisteravond gedacht had, was ik in den droom zeer gelukkig. Ik houd
[pagina 451]
die phrase natuurlijk voor een begoocheling, maar toch dacht ik er bij: ‘Waarom niet? Is God niet almachtig? Heeft hij niet de beschikking oover allen tijd? En alle werking? Zijn alle schepselen Hem niet eeven dierbaar?’ Is het niet moogelijk, dat een armzalig en nietig weezen als ik, bewoond wordt, tijdelijk, door Zijn Weezen? Kan Zijn grootheid niet zich verbergen in mijn kleinheid?
3 november 1925 Blauw is de heemel, groen de aarde. Het treft mij dat de groene kleur veel intensiever is dan vroeger. Dat komt door mijzelven. Na mijn oovergang zal dat duidelijk worden. Later zal het blauw feller worden. Dan zal deeze omgeeving mij toeschijnen zoo somber en luguuber als een ziekbed dat ik heb verlaten en waarop ik nu neerzie, in zijn dompige, duffe sfeer, met geur van medicijn en ontsmettingsmiddelen. En dan de verheldering, de frischheid en het licht.
23 november 1925 Ik merkte op, 's morgens uitgaande, de sterke intensiteit van de kleur groen. Ik merkte het wel meer op, maar nooit zoo sterk. Het is een gloeyende kleur van groen. Ik schrijf dit toe aan een grooter gevoeligheid van ons astraallichaam, dat losraakt van de hylè. Het staat in verband met de schaduuwen, die zeer duidelijk zijn, merkbaar in het indirecte gezichtsveld. Ik zie die nu telkens in een of andere houding, in gebed, in aandacht of droefenis. Uiterst stil. Toen ik laatst door het bosch ging, lagen er nog sneeuwplekken en haast iedere plek was een figuur, een vrouw, een of ander dier.
5 december 1925 Vandaag stel ik mijn plan vast omtrent mijn laatste leevenswerk. Oover den droom. Ik heb materiaal in oovervloed en ik zal mij in verbinding stellen met mannen als Bergson, Freud, Wereszoski, Bjerre. Mijn artikel in de Proceedings [proceedings of the Soc. for Psychical Research, Vol. XXVI, 1913] vormt het uitgangspunt. Ik herlas het onlangs, verleeden week. En nu is mijn gedachte tot klaarheid geworden, na die tien jaar is mij alles duidelijk. De droom is een voorproef van het hiernamaals. Alles wat wij in den droom gewaarworden ontleenen wij aan het gewoone waakleeven. Dat zich onmiddellijk aan het droomleeven aansluit. Er is niets in den droom, dat niet verkreegen wordt in het waakleeven. Het is de oogst van ons waereldsch bestaan. Onder waakleeven [erwachtes Leben]
[pagina 452]
versta ik het menschbestaan op aarde, in het lichaam. Het droomleeven is het leeven na het afsterven of buiten functie stellen van het lichaam. Dit geschiedt door het opgaan in God, dat is het hoogere droomleeven, het verheerlijkt bestaan in God. Het is zeer eenvoudig en toch zeer moeyelijk uit te drukken. Er zijn drie graden: het aardsche leeven, het oovergangsleeven of droomleeven en eindelijk het opgaan in God. Nu ik dit heb vastgesteld voel ik zeer dankbaar en gelukkig.
4 januari 1926 Tot de stellingen in het Droomboek behooren deeze: de waarneemingen vóór en na het sterven zijn van gelijke werkelijkheid; de droomen zijn waargenoomen feiten en van gelijken aard als die na het sterven; zoowel de droomen als de waarneemingen na het sterven zijn daarin gelijk, dat ze plaats hebben zonder bemiddeling van de zintuigen, dus zonder zien, zonder hooren, zonder ruiken, zonder tasten, zonder voelen; de waarneemingen nà het sterven hebben eeven goed een samenhang als vooraf; deeze samenhang omvat ook de waarneemingen vóór het sterven.
9 januari 1926 Droomen hebben den schijn van echte gebeurtenissen, die echter niet samenhangen als zoodanig, maar als vluchtige feiten, die wel herinnering nalaten, maar veel vager en onweezenlijker zijn dan de wakende feiten waaruit, naar onzen indruk, de werkelijkheid bestaat. Om nu oover droomen te kunnen spreeken, moet men onderscheid maken tusschen droomfeiten en waakfeiten. De samenhang der waakfeiten is wat wij weetenschap noemen. De samenhang der droomfeiten is veel vager en onzeekerder. Dat er een samenhang is, ontkennen wij niet, maar hun weezen is veel minder werkelijk en de herinnering er aan is flauwer en onzeekerder, minder stellig.
29 april 1926 Een verschijnsel van den ouderdom is het zien van allerlei weezens, figuuren, en gezichten in allerlei doode voorwerpen. In elk takje zie ik soms een slang, elk dood voorwerp krijgt iets leevends. In allerlei dingen, die ik niet direct onderscheid, zie ik een tronie, een raar gezicht. Vooral in den scheemer. Ik zie hierin een uiting van ooverdaad van scheppende kracht die voortwerken blijft bij het uiteenvallen van ons lichaam.

[pagina 453]
9 november 1926 Onder ons, diep onder ons - daar is het oerleeven, de oergeest, de oermaterie. Diep onder ons, maar niet buiten ons, dus in ons, ons onsterfelijk weezen. Dus is het als een eindeloos diepe trechter. Daaruit ontsprongen wij, daarin keeren wij terug. Onze gewaarwordingen worden meer vreemd en meer beklemmend. Soms - zoo nu en dan - met een flauw vermoeden van zaligheid, soms met vreesselijken gruuwel. Onze Vader, ook ons weezen, is onder ons als een magma in een vulkaan, eindeloos groot en diep en toch liefderijk en beminnelijk. Wij koomen nu terug van een zware, verre reis en zien den Vader onder ons [het geen juist is booven ons,], wij zijn angstig en verschrikt. Er is een losse band tusschen geest en materie. Vandaar het meer en meer vizionaire van onze gewaarwordingen. Het spookachtige of demonische. Maar de goede Vader, die ons herkend heeft, juicht oover onze triomf en terugkeer. Met ‘magma’ is ontzaggelijk en toch teeder - een groote uitbarsting van zaligheeden. Wij zweeven er booven en durven niet.
9 januari 1927 Ik zal trachten iets neer te schrijven. Maar het is erg ontastbaar. Maar degeen die het teegenkomt moet het aandachtig vasthouden. De Eenheid Ik vervult het Heelal, alles wat er voor ons is, ondergaat de Ikheid zooals wij die kennen. Daarbuiten schijnt ons niets te zijn. Ieder onzer is, geheel en al, aan dat Ik verbonden. Ieder onzer is een zwaartepunt. Ieder ziet alles van uit het middenpunt, dat toch ieder uniek en algeheel voorkomt.
24 mei 1927 Ik was twee dagen onder influenza. Ik ben zoo suf, dat ik langen tijd noodig heb om tot besef te koomen. Ik heb weer gruuwelijke krisen doorstaan. En er is geen vertroosting. En toch broeyen er geweldige gedachten en vizioenen in mijn diepten - terwijl er niets van schijnt oover te blijven.
18 juni 1927 Ik stelde mij bij het ontwaken voor dat rondom kou en duisternis heerschten in het andere land en dat ik dan een stem hoor die tot een andere stem zegt: ‘Tienduizend lichtjaren’, daarmee zeggend het getal dat ik noodig zal hebben om een nieuw leeven te beginnen. En dat die geweldige afstand moet worden doorgebracht niet in vuur, maar in ooverpeinzing om mijn dwaasheid uit te boeten. Dat is dus geen dood - dood bestaat niet - ook geen kwelling, alleen
[pagina 454]
een oneindige peinzing, geen lijden. En toch is dat een vreesselijk denkbeeld, erger dan de leedlooze hel. Moet ik dat doorstaan? Maar God is liefde.
29 juni 1927 Ik voel als zeeker de aansluiting van het geestesleeven met hetzelfde na den dood. Er is een korte tijd van verbijstering, waarin de gestorvene niet weet wat er gebeurd is. Dan ontwaken, met een herkennen van het eigen zielsleeven. De vraag is dan: wat gebeurt er in ons? En de sombere, naargeestige ziel zegt: ‘Nu gaan we rusten’. De atomen doen hun werk, de losgelaten ziel zoekt te herkennen, te leeven, te rusten. Als het zoo was en niet heerlijker, dan zou dat een bittere teleurstelling beteekenen. Want wij hoorden van eeuwige zaligheid. Verschrikkelijk is al de afstand, de grootte van de sterren. Een zielsleeven waarin zulke afstanden voorkoomen - duizend lichtjaren - dat is voor ons arme kleinlingen vreesselijk. Een oneindige gedachte voor ons uit, met tot maatstaf ‘lichtjaren’ - zoo een waereld is niet om te denken. Het eenige waaraan wij ons dan vastklampen, dat is de troost van andere afstorvenen. ‘God is liefde’. Zij zullen ons toch niet uit onverschilligheid verwaarloozen, die menschen waren zooals wij.
2 juli 1927 Ik weet nu dat ik geen angst behoef te hebben. Ik zal na mijn afscheid nog eenmaal terugkeeren. Dan slaap ik in en word in Jezus' armen wakker.

Vorige Volgende

Bijlage 2 Droomaantekeningen uit de dagboeken

7 april 1875

Zondag 18 april 1875

1 oktober 1875

11 oktober 1875

16 december 1875

24 januari 1876

15 februari 1876

22 februari 1876

8 maart 1876

7 april 1876

24 mei 1876

3 juni 1876

12 juli 1876

8 augustus 1876

15 september 1876

25 september 1876

12 oktober 1876

18 oktober 1876

24 oktober 1876

19 november 1876

10 januari 1877

21 januari 1877

Eastbourne 1877

26 september 1877

19 november 1877

14 december 1877

26 december 1877

7 mei 1878

19 juni 1878

1 juli 1878

1 augustus 1878

3 september 1878

Maandag 16 september 1878

Zaterdag 12 oktober 1878

Woensdag 22 januari 1879

Vrijdag 31 januari 1879

Donderdag 6 februari 1879

Zaterdag 5 april 1879

Zaterdag 3 mei 1879

Zaterdag 24 mei 1879

Dinsdag 10 juni 1879

Vrijdag 7 november 1879

7 februari 1880

24 augustus 1880.

7 augustus 1881

6 september 1881

18 februari 1882

12 januari 1883

20 december 1883

11 januari 1884

13 februari 1884

22 mei 1884aant.

6 augustus 1885

20 september 1887

23 juli 1888

14 februari 1889aant.

18 februari 1889

16 mei 1889

13 juni 1889

16 augustus 1889

4 september 1889

5 september 1889

8 oktober 1889

15 januari 1891

16 januari 1891

19 januari 1891

21 januari 1891

22 januari 1891

Vrijdag 23 januari 1891

Zaterdag 24 januari 1891

Zondag 25 januari 1891

26 januari 1891

27 januari 1891

28 januari 1891

Zondag 1 februari 1891

3 februari 1891

4 februari 1891

6 februari 1891

7 februari 1891

25 december, i^e kerstdag 1892