Simon Stevin, naer Voorduin's bekroond werk, met eenige dichtstukken

[p. 1]

Lofrede op Simon Stevin.

Les Hollandais devinrent ce que peuvent devenir des hommes libres.
villers.

Het algemeene noodlot van alle menschelyke zaken brengt mede dat zy niet met een zelfden tred bestendig voortgaen, maer dat bywylen de yvervlam verflauwt, die in de bevordering van al wat heerlyk is, by den aenvang wordt waergenomen. Verschillend zyn de oorzaken, waerom 't eene verwaerloosd, 't andere min beoefend, ja, veracht werd, en dien ten gevolge verdwenen is.

De ouden worden teregte geroemd om hoogstnuttige en voortreffelyke uitvindingen. In de middeleeuwen was daerentegen het menschdom met andere oefeningen ingenomen, en nauwelyks stonden er van tyd tot tyd hier en daer mannen op, die, niet geheel en al door de algemeene barbaerschheid medegesleept, den roem en luister der Ouden, schoon in 't kleed hunner eigen eeuw gehuld, voor den naneef hebben bewaerd.

En schoon ook in 't vervolg die barbaerschheid min sterk in de zeden doorstraelde, schoon het menschelyk geslacht zich poogde te verheffen⁽¹⁾, is echter die voortstreving slechts laet aen de Kunsten en Wetenschappen te beurt gevallen.

(1) Vergelyk van Wijn, Historische avondstonden, D. II, blz. 65 en volg.
Deze beschaving werd vooral door het aenwassen der Handelszucht bevorderd, en door de er uit ontstane rykdommen, welke tot verscheidene oorden van Nederland, voornamelyk tot Vlaenderen, overgegaen waren.
Zie over Brugge, de wieg en bakermat van onzen Stevin: Adrianus Romanus, Theatrum Urbium, blz. 50; en Van Kampen, Geschiedenis der Letteren en Wetenschappen, blz. 7. - Académie Royale de Bruxelles, 1817, blz. 15. - De doorluchtige mannen, door Brugge voortgebragt, worden opgehaeld door Foppens, Bibliotheca Belgica, boekdeel II, blz. 1181^(*).
Ten jare 1516 verplaetsten de beschaefste inboorlingen uit Vlaenderen hunne woonstede naer Antwerpen. Ibid. boekd. IV, blz. 129.
Over den algemeenen voortgang des Handels raedplege men Robertson, Inleiding tot de Historie van Karel V, blz. 130 en volg. der Nederduitsche uitgave van 1772.

(*) Vergelyk Quetelet Simon Stevin, blz. 31, 32. - F.T. Verhaeghe, blz. 3 en 15.
De vertaler

[p. 2]

Doch even als braekland alleen dan gewenschte vruchten draegt, na ten behoorlyken tyde stil gelegen, en krachten tot voller vruchtbaerheid aengewonnen te hebben, zoo hief zich het menschdom schitterend uit dit stikduistere op, en bragt allerhande meesterstukken voort.

In de middeleeuwen stelden zich de meesten niet luttel voor, als zy wel begrepen wat hun geleerd was; maer die kennispalen eenigzins overschryden dorsten zy niet, verlangden zy niet, konden zy niet. Dit is daerentegen het echte kenmerk der terugkeerende beschaving, het echte kenmerk der herstellers van Kunsten en Wetenschappen, dat zy met kracht de banden losrukken, wier knelling zy gevoelen, en dat zy, hunne hoogere zelfwaerde bewust, niet vreezen om oorspronkelyk te wezen. Door zulke mannen zyn Kunsten en Wetenschappen ontwikkeld, de Letteren herboren, en echte beschaving en kunstbebouwing vernieuwd.

Op zulke mannen roemen vreemde landen, en vooral ons eigen vaderland. Niets is er zoeters, niets bekoorlykers voor een beminnaer van zyn vaderland dan zulken te pryzen.

Ik heb my derhalve voorgesteld den lof van Stevin, onzen landgenoot, te schryven, en hem eene welverdiende hulde toe te brengen. Trouwens, hy schynt my met volle regt onder diegenen gerekend te mogen worden, die zeer merkwaerdige uitvindingen, te voorschyn gebragt, of helderder voorgesteld, of nuttiger gemaekt, en, zoo doende, Kunsten en Wetenschappen bevorderd hebben.

Wel is waer, kwam my de gedachte in den geest, dat groote mannen slechts van groote mannen naer eisch geschat en geroemd kunnen worden; en lang heeft my dit wederhouden: edoch, my hebben 's mans groote ver-

[p. 3]

diensten en de hoogachting, daeruit jegens hem ontstaen, ten krachtdadigste aengespoord, om dien arbeid aen te vangen. Het zal my loons genoeg zyn, indien deze proeve niet t' eenemael mishage. En dat ik dit doelwit welligt zoude kunnen bereiken, heb ik te gemakkelyker gemeend, daer 't my vergund is voor mannen te schryven, die in verscheidene gelegenheden, en ook in 't uitschryven dezer Prysvraeg, kennelyk bewyzen, dat zy 't Vaderland en de bevorderaren van 's Lands eer liefde toedragen.

By 't beschouwen eener Wetenschap of Kunst, zweeft noodwendig eenig beeld derzelve in hare volmaektheid voor den geest. Zy, die de kracht en uitwerksels der Welsprekendheid, en wat daertoe gevorderd wordt, willen nagaen, stellen zich het beeld van een volmaekten Redenaer voor, en houden zulk eenen te regte als dusdanig, die dit beeld het meeste nabykomt.

By de beoordeeling en waerdering van een groot man, kan men dus niets beter doen, dan dien te beoordeelen ingevolge het, tot maetstof genomen, volmaektheidsbeeld: dan, men houde tevens den tyd, waerin hy bloeide, in aendacht, en pooge te bewyzen, niet alleen hoe hy boven zyne voorgangers en tydgenooten uitstak, maer ook wat hem zyne opvolgers verschuldigd zyn.

Nu, daer Stevin, zoo wy meenen, vooral in de Wiskundige Wetenschappen heeft uitgemunt, behoort het tot

[p. 4]

ons voornemen, de eeuw, waerin hy leefde, te beschouwen, opdat wy hem als een, voor zyn tyd volmaekten, Wiskundige leeren kennen.

Vooral de zeventiende Eeuw is wegens ontdekkingen beroemd: toen verschenen Newton, Kepler, Galilei en anderen; namen door volgenden tyde niet ligt te verdooven⁽²⁾.

Men denke echter niet, dat de veranderingen, die de Wiskundige Wetenschappen op dit tydvak ondergingen, eensklaps en als met éénen tooverslag zyn ingevoerd: de gewoone gang van alle menschelyke zaken overtuigt ons van het tegendeel. Mogten de voorgaende dagen niet even helder blinken, ook onder dezelve zyn er die loffelyk onderscheiden worden. Want zy waren het tydperk van voorbereiding voor hen, die hooger klimmen en den toestand van hunnen tyd verbeteren wilden⁽³⁾.

Het is den mensch eigen, dat hy, wat hem een beter staet van zaken kan doen bekomen, uit al zyne vermogens najage, en daertoe alle middels aenwende. Schoon hy ook daerom de volmaektheid niet bereiken moge, reikhalst hy er bestendig naer⁽⁴⁾. Alle gemoederen koesteren dien gloed, maer enkel met der tyd verschynen zy, die 't groote doel voltrekken. En gelyker wyze de persoonen, die in een tooneelstuk de voornaemste rol te spelen hebben, niet dadelyk in 't volle licht staen, maer hunne optreding door anderen voorbereid wordt, zoo is 't insgelyks met den voortgang van 't menschelyke geslacht gelegen.

Het blykt wel eens, dat zy, die, in vergelyking van volgende geslachten, niet schynen uitgemunt te hebben, mannen waren, door welke anderen later hebben kunnen groot worden. De middeleeuwen staen by velen te boek als volstrekt van alle beoefening van Wetenschap

(2) Zie Montucla, Histoire des Mathématiques. Paris, an VII, deel IV, boek I, § I. Boekdeel II, blz. 2 en volgd.

(3) Zie Villers, Essai sur l'esprit et l'influence de la réformation de Luther. Metz, 1804, blz. 16.

(4) Hierover verdient geraedpleegd te worden Villers ter beroepene plaets, blz. 14.

[p. 5]

en Kunst beroofd; als een tyd, waerop de geleerden zich tot het napraten van de voorschriften der ouden bepaelden, die dan nog daerby verminkt en slecht verstaen werden als een tyd, die niets tot den groei en bloei der Kunsten en Wetenschappen heeft bygedragen. Ondertusschen ging ook dan de echte beschaving en kunstoefening voorwaert.

Inderdaed hoe vele volkeren hebben moeten beschaefd, en met elkander in betrekking gesteld; hoe vele woestheid verdreven worden, voor men tot betere tyden is kunnen geraken⁽⁵⁾. Men dient dus hoogstaendachtig na te gaen, wat of er al van de ouden in het, ons hier byzonderlyk ophoudende, vak der Wiskunst achtergelaten is, en wat gebruik er van is gemaekt, zoo door onzen Stevin, als door anderen, die zich den weg hebben weten te banen tot alles wat groot in de Wetenschap genoemd kan worden.

De Ouden muntten voornamelyk in kracht van Wysbegeerte, in kracht van denken uit. Vandaer, dat zy vele wonderen geraden hebben, die door latere waernemingen zyn bewezen⁽⁶⁾. Edoch, zy vermeenden alles alleen door hunnen geest te kunnen begrypen, en legden zich weinig op waernemingen toe⁽⁷⁾; en schier altyd in afgetrokken redeneeringen (Metaphysice) voortgaende, hebben zy in der daed zich eenigen naem in de bespiegelende Wiskunst (Pura Mathesis) verworven: dan, dewyl redeneringen de plaets van waernemingen hielden, hebben zy weinig in de toegepaste Wiskunst (Mathesis applicata), vooral in de Werktuigkunde (Mechanica) tot stand gebragt⁽⁸⁾. Archimedes en de Alexandrynsche School nam beter waer⁽⁹⁾; maer de tyd was reeds daer, waerop de Grieken hunne hoogte hadden bereikt; nu daelden zy. Daer 't de gewoone gang is, dat de Uitvinders van eenige

(5) Id. ibid., blz. 16 en volg.

(6) Zoo voorspelde reeds Philolaus 't gevoelen van Copernicus over de aerde, als niet in 't midden onbeweeglyk geplaetst, maer in een kring draeijend. Zie Diogenes Laertius, boek. VIII, blz 622 A, éditionis Casauboni, 1693.

(7) Encyclopédie. Yverdon, 1753. Boekd. 27, bzl. 742. Montucla, part. I. lib. I. § 4. tom. I, pag. 10.

(8) Montucla, deel I. boek III. § 22. boekd I. blz. 192 en volg. Dat echter de ouden niet van alle kennis in de Werktuig- of Wiskunst verstoken zyn geweest, bewyzen verscheidene plaetsen uit hunne schriften, en vooral de ontzachlyke overblyfselen van gedenkteekenen, welke zonder dergelyke hulp niet zyn te bouwen geweest.

(9) Montucla, deel I. boekd. II. § 2, boekd. I, blz. 203.

[p. 6]

zaken door mannen vervangen worden, die de werken van anderen rangschikken, en, als 'tware, herkauwen, zoo kwamen er ook te dier tyde velen te voorschyn, die zich een naem gemaekt hebben met Aenteekenboeken (Commentaria) te schryven, en 't hier en daer verspreide te verzamelen⁽¹⁰⁾. Ondertusschen hadden de Arabieren de beoefening der Wiskunst by zich overgeplant⁽¹¹⁾, en de geleerden reisden meer en meer tot hen, om in hun midden de ware kunstkennis, en de mededeeling van de schriften der oudheid te bekomen, en die, in het latyn vertaeld, aen hunne medeburgers over te brengen⁽¹²⁾. Wie durft het betwyfelen, of deze geleerden hebben zich in de Wiskundige Wetenschappen hoogstverdienstelyk gemaekt? En werkelyk, die tyd was nog niet ryp voor de nieuwigheden, die later zouden ontstaen⁽¹³⁾. Wel hebben er alsdan eenige ontdekkingen plaets gehad⁽¹⁴⁾, maer dezelve zyn enkel aengevangen en ongeschikt voorgedragen geweest.

Als voorloopers der aenstaende verbeteringen mag men Purbachius, Regiomontanus, en anderen, noemen; welke, schoon niet geheel vry van de gebreken hunner eeuw, echter eene betere Wiskundige leerwyze naderkwamen, die op waernemingen berust⁽¹⁵⁾.

'T is uit dien zelfden yvergloed om zich te verheffen, waeruit veel voortreffelyks is geboren⁽¹⁶⁾, en verscheidene poogingen zyn voortgekomen, om de vryheid in Kunsten en Wetenschappen te handhaven⁽¹⁷⁾. Wat de Geleerden zich van te voren in 't geheim, zelfs onder eede, mededeelden, werd nu vry en verre verspreid⁽¹⁸⁾. Velen echter wilden nog voor zich alleen kennissen vergaderen: zy beminden zich zelven, en niet de kunst; zy waren eerder kwakzalvers dan geleerden te noemen. Er worden van hen wondere, schier ongeloofbare zaken ver-

(10) Montucla, deel I, boek V, § 8. I. 328. Pappus en Tehon zyn onder dezen de voornaemsten geweest, die het door anderen uitgevondene, doch verspreide, verzameld en op orde gesteld hebben.

(11) Montucla, deel II, boek. I, § I, blz. 352.

(12) Montucla, deel III, boek I, § 3, blz. 501, 504, 509, en 536 elders, vooral deel III, boek III.

(13) Eenigen, gelyk Ramus onder anderen, spanden alle poogingen in, op dat de Wiskunst een grooter invloed op de andere deelender Wysbegeerte mogt bekomen, en wilden dat men eindelyk den heerschenden woordentwist zou vaerwel zeggen, en Aristoteles veronachtzamen, of ten minste beter leeren verstaen. Dan te vergeefs: de tyd was daertoe nog niet gekomen. (Montucla, deel III, boek III, § 3, boekdeel I, blz. 576.)

(14) Aldus is in de XIV^e eeuw de compas uitgevonden (Montucla, deel III, boek I, § 9, blz. 527, boekdeel I). Voor dien tyde hadden de Belgen reeds de windmolens ontdekt. (Id. ibid., § 10, blz. 530.) Vergelyk Hug. Groth Parallelon, uitg. van Meerman, kap. 23, boekdeel III, blz. 17 en Meerman in de aenteekeningen, blz. 226.
In de achtste of negende eeuw vond men de orgels der kerken uit, de uerwerken, en de glazen, die voor de microscopen en voor de verkykers dienen.

(15) Purbach om dit einde te bereiken, heeft verscheidene werktuigen uitgedacht en vervaerdigd, of aen andere, van de ouden nagelaten, gelukkige verbeteringen toegebragt. Zyn plan was om de veronderstellingen (Hypotheses) der ouden te verbeteren, of tot vaster bewys te brengen. (Montucla, deel III, boek II, § 1, blz. 539.)
Regiomontanus, geboren in 1436, was zyn leerling, en had byna de zelfde strekking. Hy verlangde vooral uit echte bronnen te putten, om echte geleerdheid te bekomen. Dit gelukte hem zoo wel, en hy won hierdoor zoo vele kundigheden, dat het ongelooflyk schynt. Zyne opsporingen ondertusschen maken slechts een gedeelte zyns arbeids uit. (Montucla, ter beroepen pl. § 4, blz. 541.)

(16) Villers, Essai, blz. 525.

(17) Id., ibid., blz. 287.

(18) Montucla, deel III, boek III, § 5, boekdeel 1, blz. 593.

[p. 7]

teld⁽¹⁹⁾, doch vermits de uitvinders dezelve niemand hebben willen overmaken, zyn hunne ontdekkingen met hen nagenoeg verloren geraekt.

De in 't publiek verspreide ontdekkingen werden echter niet van iedereen met dezelfde graegte ontvangen. Dezelfde twistzucht die in 't godsdienstige en staetkundige heerschte, was tot allen, ook tot onze Wiskundigen, doorgedrongen⁽²⁰⁾. Uit die bron vloeide er veel kwaeds voort, en luttel kwam zulk een handelwyze overeen met den aerd der Kunsten en Wetenschappen, die, dewyl zy door een onderlingen band vereenigd zyn, en de eene de andere tot steun verstrekken, insgelyks saemverbondene mannen vorderen. De geleerden zonden zich destyds uitdagingen ten kampstryde, en ten bestemden dage kwamen partyen, met een stroom aenhangers, te samen: men streed ten hevigste, en niet zelden werd men, ter eere der kunst, handgemeen.

Daerenboven waren kunst en geleerdheid destyds byna uitsluitend het aendeel der geestelyken, die 't latyn tot de tael en den scholastieken vorm by hunne studien gebruikten, en byna elkeen, als ongewyden, van hen verwyderden, die zich niet, van kindsbeen af, aen die tael en dien vorm met lyf en ziel had overgegeven⁽²¹⁾.

Ook waren de Europeesche talen nog niet genoeg beschaefd, om ten schriftgebruike te kunnen dienen: of liever de geleerden hadden dezelve door 't schrifgebruik nog niet genoeg beschaefd⁽²²⁾; voeg daerby, dat sommige geleerden zich dat gedeelte der Wetenschappen wilden voorbehouden, om te hooger boven huns gelyken uit te blinken. De Wiskunde alzoo werd wel niet geheel verwaerloosd, maer op verre na niet ten algemeenen nutte aengewend. Een afzonderlyke leergang was haer niet toegewyd: weinigen bezaten de opregte leer-

(19) Volgens het verhael van Willem de Malmesbury, onder 't jaer 999, bevond zich zelf te dier tyde in eene kerk een uerwerk, waerin de wind, door 't water in beweging gebragt, met de zoetste toonen speelde. (Montucla, deel III, boek I, § 3, blz. 501, boekdeel I.)
Albertus Magnies, zoo men leest, had een beeld gemaekt, dat de deuren van het vertrek opende en sloot. (Montucla, § 4, blz. 506.)
Men haelt de vlieg en den arend van Regiomontanus aen, welke zich van zelfs bewogen, en als levend vlogen. (Montucla, deel III, boek II, § 4, blz. 544.)

(20) Montucla, deel III, boek III, § 3, blz. 575. Men stelde vraegstukken voor die aller gemoederen geweldig schokten. (Ib., § 5, page 575.)

(21) Schoon wy bovenal aen de geestelyken verschuldigd zyn, dat vele schriften der ouden niet geheel verloren zyn, (Montucla, deel III, boek I, § 3, blz. 504) hielden zy echter de er in behandelde wetenschappen veel te lange als in pacht, of behandelden die op zoodanige wyze, dat verreweg de meesten als oningewyden daervan afgehouden werden.

(22) Tartalea heeft Euclides grondbeginselen in het ltaliaensch vertaeld, maer in eene ruwe en ongekuischte tael. (Deel III, boek III, § 2, boekd. I, blz. 365.) Merkt aen, dat dit boek luttel nuts stichtte. Men wyte het aen dezelfde oorzaek toe, dat Werner, na mede Euclides grondbeginselen in 't Duitsch geschreven te hebben, dezelve niet heeft uitgegeven. (Montucla, ter beroep. pl. § 3, blz. 581.)

[p. 8]

wyze⁽²³⁾. Men ging te weinig de grondregelen na, waerdoor men alleen een degelyk overzicht van 't geheele bekomt; men bleef te veel aen de onderdeelen der wetenschap gehecht, en sloofde er zich op af.

Weinigen hebben zich uit dien moeijelyken slag getrokken; maer allengskens werd dit alles op beteren voet gebragt, en streefde alom de menschelyke geest tot hooger ontwikkeling voort: ten getuige strekken zy, die in verschillende, ver van een gelegene plaetsen, schier allen, ter zelver tyde, velen zaken aenmerkelyke wyzigingen hebben doen ondergaen⁽²⁴⁾; ten getuige strekken de twisten over menigen uitvinder van hoogstbelangryke zaken ontstaen⁽²⁵⁾.

Billyk is het derhalve, dat zy, die in hun vak iets toegebragt hebben tot dien heilzamen omkeer, van geen lof verstoken blyven: vooral onttrekke men Stevin zyn welverdienden lof niet.

Mogt men het voorgaende als te breedvoerig en vreemd aen Stevin aenschouwen, het is gezegd om te toonen, wie in die dagen voor een volmaekten Wiskundige moest gehouden zyn, en hoe, als 't ware, die blyde dageraed is opgestaen. Trouwens, als wy die gelukkige en heilryke omwenteling in Kunsten en Wetenschappen beschreven hebben, hebben wy Stevin zelven beschreven; Stevin, die wat in aller gemoed lag verborgen, met zyn geest begrepen en in 't licht heeft gebragt. Want, even als andere herstellers van Kunsten en Wetenschappen, is Stevin in zyn vak de tolk zyner eeuw geweest; uit hem werd, als uit een algemeenen mond, datgene vernomen, wat allen dachten en gevoelden. Welaen, laet ons door opvolgelyke bewyzen, en door de beschouwing der uitvindingen en daden des voortreffelyken mans dit ten volle staven.

Onder de voornaemste gaven der schranderste mannen

(23) Montucla, deel III, boek V, boekdeel I, blz. 689.)

(24) Villers, Essai, blz. 287. Montucla, deel III, boek IV, § 3, boekdeel I, blz. 326.

(25) Veel is er onder de geleerden getwist, of Newton, of Leibritz de inbegrate telling uitgevonden hebbe; de Parysche Academie heeft Newton den palm toegewezen, doch ook nu nog deelen verscheidenen in dit gevoelen niet.

[p. 9]

dier eeuw bemerkt men, dat zy geenszins eene enkele Kunst of Wetenschap beoefenden, maer zich op verscheidene ter zelver tyde toelegden. Zy gevoelden alreeds dat er tusschen haer allen een gemeene band bestaet, waerdoor zy, ten nauwste samengesnoerd, een volmaekten stand bereiken. Dit was de denkwyze van Baco, van Newton, van Leibnitz.

Niemand echter heeft beter dan Stevin in deze eeuw bevat, hoe verre zich de Wiskundige wetenschappen uitstrekken; niemand heeft met vaster voet dit wyduitgebreide kunstveld doorloopen. Trouwens wy zien hem onder zoo vele betrekkingen uitmunten, dat slechts eene enkele derzelve ruimschoots voldoende zou zyn, om de grootste eere by het nageslacht te winnen.

Onder de Rekenkundigen (Arithmetici) was zyn roem gevestigd; later ook werd hy onder de Tel- en Meetkunstenaers (Algebri et Geometrae), alsmede onder de Natuerkundigen (Physici) zoo hoog geschat, dat niet alleen zyne tydgenooten, maer ook de ervarensten daerin van latere tyden, aen 'smans werken onschatbare waerde hebben gehecht. Stevin heeft elke dezer kundigheden zoo wel de eene op de andere toegepast, en zoo duidelyk het tussch en haer bestaende verband betoogd, dat hy even heerlyke werken opleverde in de Aerdryksbeschryving (Geographia), Sterrekunde (Astronomia), Weegkunde (Statica) en Waterweegkunde (Hydrostatica) als in de Toonkunst (Musica), en Doorzichtkunde (Optica)⁽²⁶⁾. Vermits hy nu alle deze oefeningen met die der schoone Letteren paerde, mag men in hem te regt een wysgeerig gemoed erkennen; want zulkdanig een is voor een echten Wysgeer te houden, die zich niet tot deze of gene kennis bepaelt, maer zyne geestvermogens, om zoo te zeggen, tot allen uitspreidt⁽²⁷⁾. Weinigen zyn Stevin in de omvatting dier

(26) Ger. Joann. Vossius, de artium et scientiarum natura ac constitutione, boek III, kap. 16, § 30. - Kap. 37, § 37. - Kap. 45, § 31. - Kap. 48, § 12. - Kap. 50, § 31. - Kap. 53, § 30. - Kap. 56, § 19. Kap. 59, § 25. - Kap. 60, § 8^(*)

(*) Zie mede Quetelet, Simon Sterin blz. 24-29.
De Vertaler.

(27) Dit voorschrift vindt men in Platoos Gemeenebest. (C. V, blz. 473.) Dit vooral is eene hoofdvereischte in den volmaekten Wiskundige, dat hy geen enkel deel zyner wetenschap verachte, hoe verre zy zich moge uitstrekken. Ik ben niet onbewust, dat er verscheidenen geweest zyn die in de Pura mathesis uitmuntten ofschoon zy niet in alle hare deelen even ervaren waren; maer dat zy, die ze in hacr geheel omvatten, oneindig verder komen moesten, volgt uit den aerd der zake zelve: zy echter die de toegepaste Mathesis beoefenen, in welke onze Stevin zich beroemd maekte, zouden zy ongetwyfeld die algemeene kennis van zaken niet kunnen ontbeeren. Zoo bekloeg zich Boyle, de hersteller der proefondervindelyke Natuerkunst, dat hy zich niet genoeg op de Geometria en Analysis had toegelegd (Montucla, deel I, boek I, § 6, boekd. I, blz, 18.) - Encyclopédie Yverdon, boekd. XXVII, blz. 744. - Vergelyk Gerardus Joann. Vossius, ter ber. pl., boek III, kap. 2, § 3 en 4: en Lacroix, Essai sur l'Enseignement. Paris, 1816, blz. 24.)^(*)

(*) Vergelyk mede Quetelet, Simon Stevin, blz. 8 en 9.
De Vertaler.

[p. 10]

verscheidene kennissen gelyk, en geen enkel is grooter dan Stevin geweest.

Stevin bezat eene wondere schranderheid, beschouwingsen doordenkingskracht, en behandelde alles niet naer de wyze der ouden, maer op zyn eigen wyze, welke hy in zyne schriften kunstig verklaerd en aengeprezen heeft. Hy bevroedde, wat nuttigheid er in de bespiegeling, (Theoria) aen de beoefening (Practica) gepaerd, gelegen is. Hy bewees door zyn voorbeeld ten duidelykste dat men aenvankelyk haer niet moet vermengelen, en dat zy later eerst samengevoegd, meest vruchten opleveren⁽²⁸⁾.

Zyne ervarene kunstleiding zal voornamelyk uitblinken, indien wy de groote kennisbevorderaers die zyne tydgenooten waren, van naderby beschouwen, en die met hem vergelyken.

In die eeuw maekte zich Baco Van Verulam bekend, die welligt de bespiegelende kennis (Theoria) te veel verwaerloosde, daer hy schier alles van proefondervindingen deed afhangen. Ook bloeide alsdan Cartesius, die, op eene bespiegelende wyze voortstappende, wat hy in de natuer navorschte, achter zyne afgetrokken redeneringen of metaphysische grondbeginsels stelde. Stevin daerentegen gevoelde, (zoo als 't duidelyk blykt) dat bespiegeling en afgetrokken redenering inderdaed tot de Wiskunst ontoereikend waren. Wat Copernicus betreft, welke zyne verdiensten in de Starrekunst ook mogen wezen, en schoon hy zyne zes en dertigjarige waernemingen uitgegeven hebbe, heeft hy ook al te veel op veronderstellingen afgegaen. Dit nu heeft Stevin te regt bevat, en hy heeft Copernicus niet enkel, waer 't pas gaf, berispt, maer daerby 't in hem ontbrekende behoorlyk aengevuld⁽²⁹⁾. Uit dit oogpunt vooral beschouwe men Stevin's poogingen, om Kunsten en Wetenschappen tot meer volmaektheid op

(28) Dit voorschrift omtrent het doelmatig vereenigen van Theoria en Praxis komt in Stevins werken voor, boekd. I, deel II, blz. 46 der Nederduitsche uitgave. Leyden, by Janus Bouwenz, 1608, waervan ik ter aengehaelde plaetsen heb gebruik gemaekt.

(29) Zie 's mans werken, deel III, blz. 291 en 331 in de voorrede van 't aenhangsel over de Sterrekunde. Raedpleeg over de zaek zelve La Croix, Essai sur l'enseignement, blz. 21, waer men 't volgende over den aerd der Wiskunstige Wetenschappen leest: Le goût de l'exactitude, l'impossibilité de se contenter de notions vagues, de s'attacher à des hypothèses, quelques séduisantes qu'elles fussent, le besoin d'apercevoir clairement la liaison des propositions et le but où elles tendent, sont les fruits les plus précieux de l'étude des mathématiques. Uit welke plaets ten overvloede blykt, hoe rigtig Stevin daerover heeft geoordeeld. (Vergelyk Stevin, boekdeel II, deel II, blz. 94. - Encycl, boekdeel XXVII, blz. 745. - Montucla, deel III, boek I, § 3, boekdeel I, blz. 627.)

[p. 11]

te voeren. Hy heeft zich wel gewacht van de bespiegeling (Theoria) te verwaerloozen; dan, men zoude bezwaerlyk iemand vinden, die hem in vlytig onderzoek en waernemingen by de beoefening (Practica) overtrof: hy peilde alles ten grondigste. Iets, dat hy des te meer heeft moeten doen, en gedaen heeft, dewyl hy in zulken breeden studienkring nauw iets ontmoette, dat hy niet welkom heette en aenteekende, om 't vervolgens, door nauwkeurige waernemingen getoetst, aen te nemen of te verwerpen⁽³⁰⁾.

Niet alleen verwaerloosde hy nimmer iets van alles wat hy zag, hy liet ook geene enkele gelegenheid voorbygaen om tot een juister begrip eeniger zake te komen. Gedurig onderzocht hy by de scheepslieden en andere ambachtsmannen, wat zy opgemerkt hadden, en wat hun wedervaren was⁽³¹⁾. In zyne reizen speurde hy al het eenigzins merkwaerdige met bespiedende blikken na, of ging met de inwooners der streken, die hy bezocht, over alles te rade, wat hy vermeende zyne ervarenheid te kunnen bevorderen⁽³²⁾. Want zyne gouden spreuk was (het zyn Stevin's eigen woorden) ‘dat de ervaringen de zekerste gront sijn, daermen ghemeene reghelen uyttreckt, om tot kennis der saken te commen⁽³³⁾.’ Dit is de gang, dien hy eerst van allen schynt gevat te hebben, om, zoo veel mogelyk, algemeene regelen vast te stellen.

Stevin wist grondig wat anderen gedaen en waergenomen hadden. En even als Bago den lezer in zyne Wetenschap zeer doelmatig heeft ingewyd, met er de geschiedenis van uiteen te zetten, zoo verhaelt Stevin mede ten vlytigste, waer 't past, de lotgevallen der door hem behandelde Wetenschap. Hy was de schriften der, in zyne eeuw beroemde, ouden ten volle magtig⁽³⁴⁾; iets, dat reeds daeruit blykt, dat hy de eerste geweest is, die dezelve aen een nauwkeurig onderzoek heeft onderwerpen, daer

(30) Het volgende diene tot voorbeeld: in de voorrede van het II^e boek van Eertclootschrift (D. I, stuk II, blz. 51) spreekt hy ‘van de swaricheden die in de Huysbou (Architectura) en Stercktebou (Fortificatio) te vooren commen, van wercken die deur qua gront insincken en omvallen, en daer stroom teghen comt, hoe ze met hooghe wateren afspoelen, de grachten versanden en verslemmen.’
Hy voegt er by: ‘Nu alsoo my over een tyt dergelijcke swaricheden ontmoet hadden, ick begaf my tottet ondersoucken der oirsaken, allenx alsnu alsdan opteyckenende al t'gene my totte saeck docht te dienen, en vast te gaen. T'welck syne Vorstelicke Ghenade mettet boveschreven lesen des huysbous doorsien hebbende, en daerna dadelick bevonden, dat kennis van dien tot voorcomming der boveschreven ongevallen behulpich was, so wel om te schuwen onnutten raet tegen de gemeene regel streyende, als om met welghegronde aendiening, of met sijn eyghen vonden vryelick voort te varen: soo hebbe ick t'selve onder sijn Wisconstige gedachtenissen gestelt.’ (Zie blz. 62 en 63 van 't zelfde boekdeel, deel II.)

(31) Boekdeel I, deel II, blz. 179. Zoo verhaelt hy mede (boekd. III, blz. 355) de starrekundige waernemingen van den voortreffelyken Barents, op Nova Zembla gedaen, benevens die van anderen.

(32) Dat hy den vremde bezocht blykt uit het boek I van van 't Eertclootschrift, blz. 10, alwaer hy getuigt: ‘Hemelteyckens van bezonderen aert te hebben geschildert gesien tegen de mueren van een camer op 't Coninx Hof te Krakau, in Polen’ Zyne vlyt in alles in dier voege na te gaen, straelt mede in verscheidene andere plaetsen door, en byzonderlyk Boekdeel I, deel II, blz. 67.

(33) Zie de bewysreden des VI boeks van 't Eertclootschrift over de spiegelingh van Ebbe en Vloet, blz. 178, boekdeel I, deel II.

(34) Zie boekdeel III, blz. 15 en 249, boekdeel IV, blz. 171, ter welker plaetse hy eene nauwkeurige opgave doet van hetgene by de geleerden zyner eeuw bekend was nopens het door hem behandelde deel der wetenschap.

[p. 12]

by niet aerzelde te verwerpen wat hy achtte valsch te zyn, en te voltrekken wat hy onvolmaekts daerin ontdekte⁽³⁵⁾. Met zulke begaefdheden, heeft hy zich een regtschapen Belg getoond, als een man zynde, met geen zelfbehagen behebt, wanneer hy iets slechts oppervlakkig behandeld en gevoelens had voorgedragen, die op geen vasten grondslag berustten; maer dan enkel aen het zyne hechtend, nadat hy alles rypelyk had overwogen⁽³⁶⁾.

De geleerden dier dagen meenden tot dit onderzoek door redetwisten te kunnen geraken; hunne onedelmoedigheid bleek daeruit, dat het den meesten min te doen was de waerheid te vinden, dan door drogredenen hunnen mededinger te overvleugelen. Maer Stevin, wel verre van met die twistziekte besmet te zyn, gaf niet alleen volgaerne aen iedereen den verdienden lof, maer plagt zyne schriften en ontdekkingen aen anderen openhartig te onderwerpen⁽³⁷⁾. Van geen ydelen waen bezeten, beschouwde hy in de studien niet zich zelven, maer de wetenschap. En deze scheen hem toch dan alleen te kunnen bloeijen als zy door verschillende, met elkander bevriende, persoonen zou beoefend worden⁽³⁸⁾. Er bestonden reeds toen in 't Bataefsche gemeenebest, evenals in andere landen van Europa, mannen, die ook nog hedendaegs een grooten naem genieten, zoo als Adriaen Romanus, Willebrord Snellius, Huig De Groot, Joseph Scaliger en anderen. Onze Stevin verzuimde niet met dezen in betrekking te komen, en hunne ervarenheid te raedplegen⁽³⁹⁾. Hy hield het door hem opgespoorde geenszins voor bewezen en waer, ten zy hy 't aen geleerden medegedeeld en hun gevoelen deswege had ingewonnen⁽⁴⁰⁾. De Inquisitie vervolgde niet langer, met gefronst gelaet, elke nieuwigheid: er bestond nu tusschen allen een vrye omgang, en de laetste hinderpael tot onderlinge mededeelingen was opgeheven⁽⁴¹⁾.

(35) Aldus verklaert hy (in de voorrede van het IV^e boek van 't Eertclootschrift, boek I, deel II, blz. 86,) dat hy slechts het door anderen overgcslagene zal leeren. Boekdeel III, blz. 246, bekent hy in alle opregtheid, dat hy voorgaendelyk het stelsel van Copernicus ten zynen behoeve heeft gebruikt, maer dat hy het vervolgens, by nadere inzage, in verscheidene opzichten heeft vermeerderd (Zie boekdeel I, deel II, blz. 153, boekdeel IV, deel I, blz. 171).

(36) Zie Siegenbeek's Museum, boekdeel III, vooral blz. 97, in de redevoering getiteld: Over het verband tusschen de taal en het volkskarakter der Nederlanders.
Raedpleeg Mann, Précis de l'Histoire naturelle des Pays-Bas maritimes, blz. 154.

(37) Telkens dat hy eenige nieuwigheden voorstelt, voegt hy er onmiddelyk by: ‘Uitgezondert beter en wyser gevoelen,’ of: ‘Daer beneven een beter nimmermeer versmaende.’ Men vindt een allertreffendst bewys zyner, ook in die eeuw hoogstzeldzame, zedigheid in de bewysreden van 't VI^e boek des Eertclootschrifts, boekdeel I, deel II, blz. 178:
‘Angaende ymant dencken mocht, datter van my voor 't uytgeven van desen vougelicker waer geweest sulcke dinghen eerst sekerlick ondersocht te hebben, of doen ondersoucken: hier op segh ick dat sulcx niet een of weynich menschens werck wesende, soo heeft my dit de bequaemste wech ghedocht, om op corten tijt veel bescheyt en sekerheyt te crijgen, want veel menschen totte boveschreven gaslaginghen vermaent sijnde, 't can ghebeuren datter hun tot verscheyden plaetsen meer toe sullen begeven, dan deur mijn besonder voordering an besonder menschen meughelick soude wesen. (Zie boekdeel III, blz. 16. - Boekdeel IV, deel I, blz. 117 en 235. - Boekdeel IV, deel II, blz. 4 en boekd. I, deel II, blz. 1 en 72.)

(38) Dit ontmoet men alom in zyne werken, vooral op die plaetsen, waer hy van de gouden eeuw (de Wysentijt) spreekt, die, zoo hy meent, eens voor de Kunsten en Wetenschappen bestaen heeft. Dan, over deze nader^(*).

(*) Stevin stelde daerom het Volksonderwys open, en werkte er krachtig toe mede. Quetelet Simon Stevin, blz. 6, 8 en 24.)
De Vertaler

(39) Zie boekd. I, deel II, blz. 10, 12 en 13. - Boekd. IV, deel I, blz. 17.

(40) Zie de opdragt zyns werks, getiteld: Vorstelycke Bouckhoudingh. Na gezegd te hebben, dat hy wel eens geloofd had aen de mogelykheid om de rekenwyze, die men de Lombardsche of Italiaensche noemt, en die de koopman in zyne boeken van inkomst en uitgave algemeen gebruikt, toe te passeu aen 't bestuer van 't gemeenebest, deszelfs schat, en de eigen inkomsten van den Prins, voegt hy er by: ‘Maer dit gheloof bestont een tijt langh alleenelick in gedachten sonder vruchten, ja sonder te dencken datter oyt vruchten af souden ghekommen hebben; want t' was verre yet te doen, gemerckt my niemant en bejegende om daer af soo te spreken dat icker af mocht verstaen worden, uyt oirsaeck dat men se soo ick meyne selden ontmoet, die hun in d'een en d'ander handel dadelick gheoeffent hebben.’ (Zie blz. 105, en de by te voegen en te verbeteren plaetsen van 't zelfde boek, 107.)

(41) Zie Villers, ter ber. pl. 279, in de aent. blz. 287 en 323.

[p. 13]

Niemand zal ligt ontkennen dat Stevin den echten weg ter bevordering zyner kunst gevonden heeft; nemaer ieder zal hem veeleer pryzen, en, ja, beminnen, zoo hy in acht neme, hoedanig 's mans grootmoedigheid daerin heeft uitgeblonken en geschitterd. Nergens schryft hy zich zelven toe wat hy aen anderen verschuldigd is; maer bekent onbewimpeld, welke zaken hy van anderen ontleende, of van anderen op eene nauwkeuriger wyze terugontving, dan hy die zelf eerst had aengegeven; ja, hy ontkent zyne voorgaende dolingen niet. Uit 's mans schriften blykt mede, hoe weinig het dik wyls gescheeld hebbe, of, met de vlek zyner eeuw besmet, stond hy, uit nederigheid, het zelfdenken voor het gevoelen van anderen af⁽⁴²⁾. Dan juist deze zelfde nederigheid heeft te wege gebragt, dat zyne uitvindingen zoo hoog geschat werden. Hy heeft geenszins by 't verzwygen van den echten naem des uitvinders den lof eeniger ontdekking aen zich zelven toegeeigend; maer zoo als 't de regtschapenheid vordert, bekent hy wat hy niet weet⁽⁴³⁾, en brengt wat hy uitgevonden heeft, zonder prael te voorschyn. Vandaer ook dat hy niet telkens zyne ontdekkingen opvyzelt, en beweert alles daerdoor te kunnen voltrekken⁽⁴⁴⁾, of zyn vernuft niet enkel aenwendt tot zaken, die ongehoord zyn. Onze landgenoot Drebbel bezat zulken hoogmoed, dat hy dan eerst over zich zelven voldaen was, wanneer hy allen in bewondering voor zich had weggesleept⁽⁴⁵⁾. Maer ook om die reden kon deze onmogelyk onzen landgenooten behagen, of hunne gunst aenwinnen. Ook is zyne faem uit dien hoofde zeer weifelachtig. Stevin daerentegen, vry van deze kleingeestigheid, heeft door zyne kunst geenen lof nagejaegd, maer dien van zelf verworven.

Dan, nog een ander gebrek kleeft velen uitvinderen van nieuwigheden aen: zy zelven loopen er zoo hoog mede,

(42) Zie de boven aengehaelde plaets, boekd. III. blz. 246.

(43) Zie de beroepen voorrede, boekd. I, deel II, blz. 178 en aldaer blz. 62.

(44) Gedurende deze eeuw hebben er vele Alchymisten bestaen. Zie over hen Stevin, boekd. I, deel II, blz. 62.

(45) Zie over Drebbel, Van Cappelle's Bydragen tot de geschiedenis der Wetenschappen en Letteren in Nederland. Amst. 1821, in de schets van dezen man, doch byzonder blz. 73.

[p. 14]

dat volgens hen niemand die zoude kunnen ontbeeren; zy dringen hunne waer aen allen op⁽⁴⁶⁾. Ook hiervan heeft Stevin zich gewacht. Zoo als velen in die dagen het deden, pronkte hy geenszins met het zyne; en nog veel minder pronkte hy met iets dat van een ander was. Maer dat gaf hem ook het regt, om hetgeen hy voor anderen deed, voor zich zelven in gelyker mate te vorderen. Van deze zyne verhevene gezindheden en echte regtschapenheid getuigen al zyne geschriften, en vooral is daer van ten onwedersprekelyken bewyze de Voorrede, aen het hoofd zyner werken geplaetst⁽⁴⁷⁾.

Deze edelmoedigheid en ware geleerdheid ontdekt men in zyne Aenteekenboeken (Commentaria). Hy heeft Aenteekeningen op Diophantus geschreven, die de goedkeuring der geleerden van zynen tyd byzonderlyk hebben weggedragen⁽⁴⁸⁾. Hy wendde de boeken en vraegstukken van Aristoteles en Euclides (benevens het later ontstane stelsel van Copernicus) tot zyn eigen gebruik aen, om er by tyde en wyle de vruchten van uit te geven.

Hy heeft zich derhalve jegens de Wetenschappen zeer verdienstelyk gemaekt. In dezelve niet min ervaren dan zyne tydgenooten, doorzag hy ten volle al wat er reeds bestond, om zoo 't menschdom tot opbrengst van 't nieuwe voor te bereiden; terwyl hy boven alle anderen hierin heeft uitgemunt, dat hy die kennissen niet uitsluitend in zyn geheugen prentte, maer zich deze geheel en al eigen maekte, ten einde door zyn vry geestvermogen 't nieuwe voort te brengen. Trouwens, Stevin blyft immer een zelfdenker en oorspronkelyk; ook dan als hy een andermans ontdekkingen mededeelt. Alles wordt door hem op die wyze bewerkt, waerop verhevene geesten 't plegen te doen; en wel indervoege dat hy de uitvindingen van anderen niet bloot

(46) Aldus dryft P. Marsenne de redenaren ten sterkste aen, om het licht hunner redevoering aen de Wiskunst te ontsteken. (Zie Montucla, deel I, boek I, § 10, boekd. I, blz. 35. Alwaer er andere ongerymdheden van dien aerd voorkomen.)

(47) Nadien sijn vorstelicke ghenade (Prins Maurits), hem in de Wisconsten geoeffent hadde meer dan na de gemeene manier, uyt oirsaeck dat een meer dan ghemeene inbeelding hem dede gelooven 't selve hem in syn beroup nut en noodich te sijn, heeft benevens het deurgronden van eenighe Wisconstige stoffen, uytghcgheven by ettelicke Schrijvers in gedruckte boucken, hem ook geoeffent in ander ongedruckte, die ik na mijn stijl beschreef, en als Wisconstige gedachtenissen bewaerde: welcke syn Vorstelicke Ghenade in 't reyzen met hem nemende, niet sonder perikel van te meugen verloren worden, te meer dat die reizen de crijchfortuynen gemeenlick onderworpen waren, soo gedenct my hem somwijlen becommert gesien te hebben, vreesende dat byaldien sulck ongeval daerover quaem, ten deele te verliezen (vermits dattet onmeugelick is alles hy gedacht t'onhouden) de middel om hem te behelpen alst noot waes, mettet gene daer hy syn tyt soo vlietelyk in besteedt hadde. Twelck ick overleggende en nog daer benevens, dattet niet alleenelick sijn schriften van anderen, maer gemengt met sijn eygen vonden, als int volgende blijcken sal; ja sulcx dattet in dese stof voor een Vorst met soo veel sware saken becommert niet wel geloovelick en soude schijnen, ten waere ick 't sijnder plaetse de reden verclaerde: soo heeft my om sulck ongeval te voorcommen, de sekerste wech gedocht, dese Wisconstige gedachtenissen te doen drucken, daer in vervoughende 't gene vryelick en oirboirlick scheen int ghemeen te moghen commen, op dat eene of meer die boucken commende te verliesen, dese anders altijd verkrygelick souden sijn.^(*)
‘Angaendeymant seggen mocht dat men sulcx sonder drucken soude hebben connen voorcommen, met dezen handel tot twee of driemael te doen uytschrijven, dat en heeft soo niet willen vallen, om drie merckelicke redenen:
Ten eersten, dat eenige die schriften ter handt commende, souden ons arbeyt en vonden (soo men dergelicke wel ziet gebeuren): hun selfs toe mogen schryven, om welck ongeval te voorcommen, het uytgheven van desen de sekerste middel scheen.
Ten anderen, salder noch dit voordeel uyt te verwachten staen, te weten: soo der eenige sijn die daerin faut mercken, dat sy se sullen meugen verbeteren, en ten gemeenen beste ander nieuwe vonden daer by vougen, streckende tot nog meerder vernoughen desgeens daer se voor geschreven sijn.
Ten derden, nadien ick in 't volgende verclaren sal, mijn gevoelen te wesen, dat de groote Consten tot geen volcommenheyt en connen raken, gelijk se in den Wijsentijt waren, dan deur heele groote gemeenten, die in hun eygen spraeck daeraf handelen, en dattet nabeschreven werck geformt is met opsicht tot zulk eynde streckende, soo en soude 't verberghen dezer boucken niet overeencommen met haer inhoudt, noch met mijn voornemen.’

(*) Dat deze rede zeer gegrond was, is later gebleken. Trouwens des schryvers zoon, uitgever van 's vaders nagelaten werken, verzoekt in de voorrede der Burgerlicke stoffen, de bezitters der vermiste stukken ‘alsoo hy door verscheyden onachtsaemheden van de meest volmaekte der werken van S. Stevin was ontbloot gheworden’ die uit te geven, of hem toe te vertrouwen, ‘waerom hy gheerne het genot des Octroys zou willen afstaen.’ Wat verder zegt hy: ‘Daer is eene onnutte kennis der dinghen, die men in ettelicke gewaer wort, namelyk daer isser die sich verlustighen met in hoofd en cas op te sluyten. en als gheheyme verborgentheden te bewaren, 't ghene sy gelooven haerluyden alleen, of weynige andere benevens haer, bekent te wesen, sonder meyning dat oyt der werelt ghemeen te maken, gerakende somwylen, na hun onver-t dacht overlyden, in onbedachte handen, ja deur verlies met haer te sterven, tot groot achterdeel des voordeels, dat men daer uyt zoude connen getrocken hebben, waert onder velen bekent geweest, waeraf den schryver in zyne Vernieuwing des Wysentyts eyghentlick handelt. 'T is oock ongeschickt datmen spelende met ander luyden vonden en leeringen die voor de syne uytroept. Welke becommering op de eerstgedruckte Ghedachtenissen van zyn Vorstelicke Ghenade geweest te hebben, blycken can uyt derzelver voorreden. Stevin en ontmoette gheen licht, 't sy van hem selver ontstoken of door ander ontfonckt, dat hy niet, tot bevordering des Wysentyts, ter eere van diet toequam an den dach en brocht.’
De Vertaler.

(48) Over Stevins verklaring van Diophantus spreekt Montucla, blz. 3, boek III, § 8, boekd. I, blz. 615, ofchoon dezelve van minder belang zy dan 's Bruggelings verdere schriften.

[p. 15]

opgeeft, maer de zaek vollediger voordraegt, dan de Uitvinder zelf het had begrepen^(*).

Stevin heeft de eerste in zyne Cyferkunst de tiendeelige (decimale) berekening van Regiomontanus gebruikt. Dit werk over de Cyferkunst is (volgens de getuigenis van Adrianus Romanus) zoo voldoende, ‘dat, indien oock niet anders dan dit van Stevin verwacht wierde, hy van ieder moest gesegt worden der wereld ten hoogste nuttig geweest te sijn.⁽⁴⁹⁾’ In dit treffelyk gewrocht beveelt hy ten sterkste die rekenwyze, ten gebruike van den handel en 't muntstelsel, aen. Hoe diep hy de zaek ingezien heeft, getuigt en Maet- en Muntstelsel zoo schrander by de Franschen ingerigt en het daerover uitgevaerdigde besluit van Willem I, Koning der Nederlanden.

Er straelt onbetwistbaer veel oordeel en doelmatige keus in den man uit, die niets onaengeroerd heeft gelaten dat verbeterd en tot juister uitvoering kon gebragt worden.

Welligt is er dan ook niemand ooit geweest, die beter dan Stevin bewezen hebbe, wat het zy alles ter behoorlyke plaets naer goede schikking voor te dragen, en wat, byzonderlyk in de Wiskunst, doorzicht vermoge. Vòòr hem was er nog niets verschenen, met zoo veel nauwkeurigheid en klaerheid bewerkt. En 't is vooral daeraen toe te schryven, dat men zyne werken waerdig geoordeeld heeft, om in verscheidene talen overgebragt te worden. Snellius gaf ze in 't latyn en in 't fransch uit; Grotius heeft 's mans voortrefflelyk gewrocht over de Havenvinding (Limenheuretica) in 't latyn gesteld. Ook in 't engelsch verscheen hetzelve, opdat elke Natie, die destyds voor

(*) Kernachtig drukt Quetelet dit uit, als hy van Stevin zegt, bladz. 9: C'était un esprit essentiellement organisateur.
De vertaler.

(49) Cappelle, blz. 8 ter ber. pl. Wat het vraegpunt betreft, of de uitvinding der tiendeelige rekening aen Stevin of aen Regiomontanus toe te schryven zy, men raedplege deswege de aenteekeningen van F.-T. Verhaeghe, die daer van den lof aen Stevin wil behouden. (Zie zyne redevoering in den Bundel der Koninklijkl. Maatsch. van Taal en Letterk. te Brugge, voor 1821, blz. 10-14 en blz. 62-76.)^(*)

(*) Vergelyk vooral Quetelet, Simon Stevin, blz. 19-23.
De Vertaler.

[p. 16]

beschaefd doorging, met de verhevene gedachten van onzen Landgenoot bekend zou geraken⁽⁵⁰⁾.

Stevin had teregt begrepen wat moeijelykheden het tevens aen leeraers en leerlingen wekt, indien men midden en einde dooreensmyt, en wat noodwendig reeds is verstaen, gedurig weêr te berde brengt. Stevin had begrepen, hoe veel wegs men zou vorderen, met alles wel te rangschikken, en hoe veel gemakkelyker men langs dien weg tot het eenige doelwit, dat men wil beschieten, tot de ware kennis der zaek, moest geraken⁽⁵¹⁾. Hy heeft derhalve voor ieder zyner Tractaten tabellen geplaetst om de orde des onderwerps en deszelfs samenhang, zonder moeite, aenschouwelyk te maken⁽⁵²⁾.

Hy oordeelde dat, zoo iemand de woorden en spreekwyzen der door hem beoefende kunst niet grondig verstond, zulks ten sterkste de duidelykheid moest benadeeligen, en tot een blooten woordenstryd (zoo als meest alle redetwisten destyds waren) aenleiding geven. De eerste wet derhalve, die hy voorschreef, was datmen allernauwkeurigst de kracht en beteekenis van alle de kunstbewoordingen zou magtig zyn.

Wat dit vermag, getuigt Stevin als hy zegt:

‘Tis ghebeurt dat ick van eerdewercken, ryswercken, timmering, metsing, smeding, (en diergelycke daer in den Huysbou breeder af geseyt sal worden) meer behoufde te weten dan ick door boucken of Wistconstnaers leeren conde: hier toe verstreckten my de werckluyden elck in haer const, voor beste meesters. Maer om in myne leering goede voortganck te cryghen, ik volghde de Wysentyts oirden, vraghende vooral den Eerdewerckers in eerdewercken, Ryswerckers in ryswercken, Timmerlien in timmering, etc. Na de beteyckening van haer eygen woorden, die ick my noodich

(50) Welke vertaling Stevin zelf schynt voorzien te hebben, boekd. I, deel II, blz. 16.

(51) Zie Stevin, boekd. I, deel I, blz. 353. - boekd. III, blz. 119.

(52) Zelfde werk, boekd. I, deel II, blz. 44.

[p. 17]

bevont, en niet en verstont, welcke ick als bepalinghen oirdentlyck opgetekent hebbende, en die van buyten geleert, ick sprack terstont met hun soo dat se my verstonden, en ick hemlien; als hadde ick langhe tyt met die handtwercken omgheghaen, en gherocht alsoo met lichtigheyt tot kennis van 't gene anders veel langer tyt soude behoeft hebben. Nu, ghelyck dit versamen en leeren der bepalinghen eermen an de saeck comt, oirboir is in tuighwerckelycke consten (Mechanicis Artibus), alsoo ist oock in de vrye (Liberalibus Artibus)⁽⁵³⁾.’

Zoowel in 't beoefenen der werken van anderen, dan in het streven naer orde en doorzigt, is Stevin aldus te werk gegaen. En 't is door dit alles aen te wenden, dat hy (zoo wy reeds aenteekenden) den menschelyken geest kneedde, om allerlei nieúwigheden in 't licht te brengen.

Gelukkig voor den man, dat hy in een tydstip geleefd hebbe, waerop die ontdekkingen zelve oorspronkelyk te voorschyn kwamen! Indien de hoogste roem zyner eeuw daerin ligt, is ook Stevin een dier weinigen, die regtmatige aenspraek op dien zelfden roem hebben.

Trouwens, zyne Werktuigkunde (Mechanica) was niet enkel de eerste op die wyze en in die orde opgesteld, maer muntte boven al de te dier tyde verschenen werken, door een aental nieuwe vonden, uit. Even als onze landgenooten voor de herstellers der Scheikunst (Chymia) gehouden worden⁽⁵⁴⁾, zoo stemmen allen, welke de geschiedenis der Werktuigkunst behandeld hebben, daerin overeen, dat onze Stevin de hersteller dier Wetenschap is geweest⁽⁵⁵⁾.

Alleen Guido Ubaldi kan schynen met Stevin te wedyveren, en hem naer de kroon te steken; dan schoon hy in de Scheikunst hebbe uitgemunt, is zyn roem door Stevin verdonkerd. Wy bekennen, dat Ubaldi de dolingen zyner

(53) Zelfde werk, blz. 43. Hy zelf stelt de oefening dier leerwyze uiteen Boek II, deel II, blz. 83. - Boekd. III, blz. 31. - Boekd. IV, deel I, blzz. 10, 59, 123, 172 en elders.^(**)

(**) Hetzelfde middel wendde Vondel aen, in wiens Leven, blz. 77 staet: ‘Zyne leergierigheid was spitsvondig. Om op elke stof en zaak de rechte spreekwyzen te vinden, onderzocht hy by allerley slach van menschen, wat Duitsche woorden elck omtrent zyn werk, hanteering en kunst gebruikte... Dit strekte tot opbouw der taale, en om op al wat hem voorquam met woorden die de zaake eigen waaren, te spreken.’
De Vertaler.

(54) Zie Meerman in zyne uitgave van de Vergelyking der Gemeenebesten, door Grotius, boekd. III, blz. 154, die een goed deel van 't hiertoe betrekkelyke heeft verzameld.

(55) Zie S.G. Busch, Encyclopedie van de Hist., Wijsg. en Wisk. Wetenschappen. Amst. 1778, boekd. II, kap. I, Afd. I, § 13. - Montucla, deel III, boek V, § 1, boekd. I, blz. 691, welke zegt: C'est à Stevin le premier que nous devons la résolution exacte de ce problême mécanique (de schryver spreekt van het hellend vlak), aussi bien que de divers autres.
Zie het geheele deel IV, boek III, § 1, boekd. II, blz. 179, alwaer men 't volgende leest: Les premiers qui aient ajouté quelque chose au peu que contenait la Mécanique ancienne, sont Guido Ubaldi et Stevin. On a déjà parlé du premier dans la partie précédente de cet ouvrage. (Deel III, boek V, § 1, boekd. I, blz. 69.) A suivre exactement l'ordre des dates, c'eût été aussi le lieu de faire connaître les travaux du Mécanicien Flamand; mais ses découvertes m'ont paru une introduction si avantageuse moderne, que j'ai cru devoir différer jusqu'ici à en rendre compte, d'autant plus qu'il a vécu assez avant dans le XVII^e siècle, pour être réputé lui appartenir. Indien men deze plaets by eene andere van denzelfden schryver voegt (welke voorkomt deel IV, boek I, § 1, boekd. II, blz. 2 en volg.), alwaer hy de leerwyze derzelfde eeuw beschryft, zullen wy de kunstachting, die Montucla hem toedroeg, niet kunen betwyfelen. De plaets luidt aldus: Parmi les siècles qui ont successivement contribué à l'avancement des Sciences, celui qui vient de s'écouler, doit sans doute tenir jusqu'ici le premier rang, et cet avantage ne lui sera probablement ravi par aucun de ceux qui le suivront. Nous sommes bien éloignés de prétendre fixer des bornes à l'esprit humain: qui sait quels sont les derniers termes de connaissance où il peut atteindre? Cependant quand on fera attention à l'essor prodigieux qu'ont pris les Sciences et surtout les Mathématiques dans le XVII^e siècle, il faudra convenir que, quelque perfection qu'elles reçoivent des suivants, une grande partie de la gloire en doit revenir à celui qui a si heureusement ouvert la carrière. Vervolgens geeft hy de vermeerderingen op door verschillende schryvers aen de Wiskunde toegebragt, en tot het deel, door Stevin behandeld, komende, zegt hy: Si de là nous portons nos regards sur les Mathématiques mixtes, nous ne serons pas moins satisfaits de l'accroissement que nous leurs verrons prendre. Hetgeen hy op zulke wyze uiteen zet, dat hy grootendeels op Stevin schynt het oog gehad te hebben.
Zie mede over onzen Stevin: Valerius Andreas, Bibliotheca
Belgica, in-4°, blz. 813. - Sweertius, Athenae Belgicoe, blz. 677. - Foppens, Bibliotheca Belgica, deel II, blz. 1102. - Bayle, Dictionnaire critique, historique, philosophique, in vooe. - Moreri, laetste uitgave, in voce. - Encyclopedie d'Yverdon, boekd. XXXIX, blz. 311. - Kok, Vaderlandsch Woordenboek, in voce. - Grotius, Parallelon, waer men de volgende plaets ontmoet: ‘De eerste, die met de grootste en algemeenste toejuychingen ondernomen heeft onze tael op te luisteren en in dezelve Mathematische Weetenschappen in het licht te geven, was Stevyn, met wien ik in de nauwste vriendschap en betrekking sta, de uytvinder der gewichtigste dingen, tot wiens lof ik hier niets meer kan toevoegen, dan dat hem de doorluchtigste Prins Maurits in zyne studien raedpleegt.’ - Zie mede F.T. Verhaeghe's aengehaelde Redevoering. - Capelle, die in 't beroepen werk zeer geschikt heeft byeen gebragt wat Stevin aenbelangt, en van wiens werk ik veel gebruik heb gemaekt tot het opstellen dezer Lofrede.
Ook heeft de Dichter R.H. Van Someren een fraei gedicht op Stevin geschreven, bekroond door de Koninklyke Maetschappy van Vaderlandsche Tael- en Letterkunde, te Brugge.
Het is waerlyk te bejammeren, dat er volstrekt niets bekend is wegens Stevins eerste jaren. Hy schynt te Brugge geboren in den jare 1550, en in 1633 overleden, volgens opgave der Encyclopédie d'Yverdon.^(*)
My dunkt echter deswege iets of wat opgemerkt te hebben in de sierlyke, hier boven reeds geprezene, opdragt, die zyn werk voorafgaet, getiteld: Vorstelicke Bouckhouding, blz. 6: ‘Doirsaeck die my tot dese verlijcking beweeghde, is dusdanigh gheweest: nadien ick my dadelick gheoeffent hadde in coopmansche bouckhouding en cassierschap; daer na in stof van finance (t'een t'Antwerpen, t'auder in Vlaender, int quartier van de Vryen) en in dese sake soo veel ghesien als my de omstandigheden toelieten.’ Er is nog eene plaets, in het Tractaet getiteld: Van de Coopmansche Bouckhouding, blz. 33, waer hy verhaelt dat hy bezigheid had ondernomen in de ontwarring der aenteekeningen eener Handelsocieteit. Wat gevolgtrekkingen uit deze plaetsen op te maken zyn, is my duister: anderen mogen het er uit halen^(*)
Dit verlies spyt my te meer, dit ik, by het huldigen van Stevin, my in de onmogelykheid heb gesteld gezien, te melden, uit wat geslacht hy geboren is, hoe hy zyne studien voortgezet - wat hy als burger en als beambte verrigt - hoe hy geleefd heeft, en gestorven is, en eindelyk wat er na zyn dood betrekkelyk hem gebeurd is (Zie H. De Bosch, over de vereischten in eene Lofrede, in de Werken der Maetschappy van Leyden, D.V). Hadden wy deswege eenige inlichtingen over den man, wiens zedig- en matigheid ons gebleken zyn, hy zou denkelyk niet min pryzenswaerdig in 't Staetkundige, Godsdienstige en Huisselyke, dan in 't Wiskundige wezen.
Er komt echter eene plaets voor in de opdragt der vertaling van onzen Stevin, door Albert Girard, die ik hier niet kan achterlaten: Voici une pauvre veuve (zegt deze tot de Staten-Generael) avec onze enfans, orphelins, auxquels le mari et le père, décédé il y a un an, n'a laissé qu'une bonne réputation d'avoir fidèlement servi et employé tout son temps à la recherche des plus beaux secrets des Mathématiques. Eene plaets, waeruit elkeen van zyne strenge eerlykheid kan oordeelen in de verschillende, door hem uitgeoefende ambten^(**)

(*) Blykens het opschrift van 's mans portret, te Leyden bewaerd, is hy geboren in 1548 en overleden te 's Hage in 1640. Zie onze Voorrede.
De Vertaler.

(*) Vergelyk Stevin door Goethals en Quetelet, blz. 4 en 5.
De vertaler.

(**) Indien men deze plaets te twyfelachtig mogt aenschouwen om er iets uit te trekken, zou men er kunnen byvoegen de getuigenis van des Schryvers zoon, Hendrik Stevin, die in de uitgave der Burgerlicke stoffen, in de voorrede zegt, ‘dat zyns vaders ghepeynsen en daden tot gheen ander eynde en streckten dan om sijn heeren en meesters te behaghen, en na, sijn vermoghen, de ghemeene welvaert te helpen bevorderen, met groote verachtering en versuim ran sijn eighen saken.’
De Vertaler.

[p. 18]

eeuw bestreden heeft, maer hy ook is er niet geheel en al aen ontsnapt⁽⁵⁶⁾. Hy sloeg verscheidene zaken van 't hoogste belang over, die den naem van Stevin doen uitschitteren. Dit blykt ten duidelykste in 's mans overbekend gevoel wegens de evenredigheid tusschen gewigt en magt op het hellend vlak^(*): iets, dat hy de eerste wel verklaerd heeft; terwyl daerentegen Ubaldi het algemeen gevoelen dat eene doling was, had gevolgd. Zoo heeft Stevin mede aengevuld het gene gebrekkig was in Aristoteles omtrent het juist uiteenzetten der kracht, die verscheidene magten van verscheidene soort op elkander uitoefenen⁽⁵⁷⁾. Wat meer is, hy heeft klaerlyk getoond, op wat wyze men zou kunnen volmaken wat Archimedes heeft nagelaten, schoon men toen algemeen geloofde, dat deze niets onvolledigs den nageslachte had overgemaekt⁽⁵⁸⁾.

Maer laet ons een voor een den lof onderzoeken, dien men zyne uitvindingen toezwaeit. Niet alles van dien aerd moet aen 't menschelyke vernuft toegeeigend worden; daer, waer zy toevallig ontstaen zyn, kan het toeval een goed deel des daeruit vloeijenden roems invorderen. Doch wat mensch die gezond verstand bezit, zal aen het toeval de ontdekking van den Zeilwagen toeschryven, waerdoor Stevin zich veel roem by den vreemde, en de zangen van H. De Groot, heeft verworven⁽⁵⁹⁾? Wie zal aen het toeval toeschryven de berekening des gewichts van het vocht in een vat, dat niet van gelykmatigen omvang is^(**).

Is hy iets in dit alles aen het toeval schuldig, hy heeft het zoo wel uitgewerkt, dat het uit zyn brein oorspron-

(56) Zie Montucla te ber. plaetse, deel III, boek V, § I, boekd. I, blz. 691.

(*) Men zie vooral Quetelet's Simon Stevin, blz. 11. Hier uit ontleende Simon Stevin de printverbeelding op het titelblad zyner werken met het opschrift: Wonder en is geen wonder (Zie vierde stuck der wisconstighe gedachtenissen, Boekd. IV, blz. 37 en volgg.).
De vertaler.

(57) Dezelfde deel I, boek III, § 20, boekdeel I, blz. 187. - Zie Cappelle, blz. 12, en de plaets die hy aenhaelt uit Aristoteles Mécan. vragen, blz. 151. - Vergelyk hier mede de plaets in Stevin, boekd. IV, deel I, blz. 181 en vol.: van het Tauwicht^(*)

(*) Alsmede Quetelet, Simon Stevin, blz. 13.
De vertaler.

(58) Vergelyk Cappelle, blz. 12 en 13. - Hiervan zie men een blyk in de verclaring der gedaenten en omstandigen der oneindelyke crachten, boek IV, I, CXII, waerby Stevin den Charistion van Archimedes verbetert en tot zyn nut onder den naem van Almacht beschryft.

(59) Zie Groth Poëmata, in-12. Lugduni, Batavorum, 1639. Farraginis, lib. I, blz. 195, Iter currus veliferi, en byna 't geheele II^e boek der Epigrammata, waervan het 19^e aldus luidt:

Ventivolam Tiphus deduxit in aequora navim,

Iupiter in stellas aethereamque domum,

In terrestre solum virtus Stevinia: nam nec,

Tiphy, tuum fuerat, nec Iovis istud opus.

Volgens de vertaling van Vollenhove:

Een schip van Tifis eerst gebouwd doorsneed de baren,
'T quam door Jupijns bevel de starren ingevaren.
Een zeilend schip te land is 't konstwerk van Stevijn:
Want zulken wonder wrocht noch Tifis, noch Jupijn.

Zie Meerman op Grotius Vergelyking der Gemeenebesten, boek III, blz. 213.^(**)

(**) En Quetelet Simon Stevin, blz. 19. Wy hebben dit onderwerp behandeld in een werkje, waerin wy, onder andere, al de gedichten van Grotius op den Zeilwagen hebben nagevolgd, en dat, als een aenhangsel tot deze Lofrede, onder de pers ligt.
De Vertaler.

(**) Zie vooral Quetelet's Simon Stevin, blz. 14-16.
Dezelfde.

[p. 19]

kelyk schynt ontsproten. En wezenlyk, hy sloeg niet alleen iets getrouw gade, maer bewees dat de zaek uit haren aerd niet anders kon wezen⁽⁶⁰⁾.

Terwyl er niets de uitvinders van nieuwigheden meerder benadeeligt dan gebrekkelykheid in het daerstellen hunner werken en duisterheid in 't beschryven derzelve, heeft Stevin dikwyls de eer eener volmaekte en duidelyke verklaerde ontdekking verdient. Daeruit ontstond een dubbel voordeel: dit heeft namelyk te wege gebragt, dat zyne werken niet zyn vergaen, maer tot het nakroost hetwelk ze wel verstaet en begrypt, zyn overgekomen. Hier door heeft Steyin den roem zyner uitvindingen ten volle ingeoost: immers, daer men by 't bestaen van onvolledige gewrochten mannen verlangt, die ze verbeteren, en zulke verbeteraers wel eens boven de uitvinders zelven gesteld worden, heeft Stevin door de inrigting en volmaking zyner ontdekkingen, zoo veel te wege gebragt, dat hy van allen als een man is erkend, die 't door hem eerst ontdekte te gelyk ten hoogsten trap van volledigheid heeft weten op te voeren.

Uit al het voorgaende schynt my ten duidelykste te volgen, dat de, met zoo vele gaven verrykte, man zich als een voor zynen tyde volmaekten Wiskunstenaer vertoont. Zeker, heeft hy geenzins alles wat later is voortgebragt, kunnen bewerkstelligen, of op eens zulk toppunt bereiken (iets, dat in alle menschelyke zaken onmogelyk is); maer hy heeft voor de Wetenschappen zulk een spoor ontsloten, dat zy die er na hem in mogten voorttreden, deszelfs eindpael zouden kunnen bereiken.

Indien de andere herstellers van Kunsten en Wetenschappen in die zelfde eeuw een onsterfelyken roem verworven hebben, als die de eersten de vaen des voortgangs opstaken, dan mag men alzoo ook in onzen Stevin

(60) Montucla, deel IV, boek III, § 1, boekd. II, blz. 180.

[p. 20]

den volmaekten hersteller der Wiskunstige wetenschappen gereedelyk herkennen.

Ik gevoel 't echter al te wel, er ontbreckt iets aen deez' myne Redevoering. 'T is niet voldoende, Stevin enkel om zyne uitvindingen en de heerlyke leerwyze, door hem in de studien gebragt, te pryzen, een burger moet een burger vooral pryzen, om dat hy het gemeenebest nuttig is geweest. Trouwens de deugd, of elke andere uitstekendheid, schynt dan eerst ten schitterendst uit, als zy tot welvaertvan anderen, en vooral van 't gemeenebest, wordt aengewend^(*). Wys te zyn is heerlyk, en den mensch waerdig; maer veel heerlyker, den mensch veel waerdiger is 't het Vaderland door zyne wysheid te behouden. Ieder eeuw verheft den roem van Archimedes, om zyne hulpvaerdigheid ter verdediging zyns Vaderlands; dan, past het niet insgelyks, dat wy met onzen Stevin te voorschyn komen, die in dergelyken tegenspoed al zyne vermogens heeft aengewend, om zyn Vaderland mede te redden? Hem moet derhalve dezelfde eerekrans zyn gevlochten^(**).

Het was den vreemden vorsten niet ontsnapt, welken invloed zulk een man in het grondvesten en uitbreiden der welvaert zyns lands moest uitoefenen. Ook ontzagen

(*) On y trouve (zegt Quetelet met juistheid, blz. 24,) l'homme qui domine son sujet et qni fait plier impérieusement la Science aux besoins de la société.
De vertaler.

(**) Over zyne staetkundige denkwyze zie men 's mans staetkundig leven. gedrukt 1591 en 1594. 's Quetelet Simon Stevin, blz. 4-6.
Dezelfde.

[p. 21]

zy zich geene moeite, om hem, door 't aenbod van eereposten en geschenken, naer hunnen kant te trekken⁽⁶¹⁾. Dan te vergeefs: want hy doorpeilde den staet van 't Nederlandsch gemeenebest⁽⁶²⁾, dan nog zeer ellendig; dewyl 't door zich zelven niet kon bestaen, en grootendeels de hulp van anderen noodig had. De eenige hoop tot herstel der vervallen zaken rustte op prins Maurits. Geen wonder derhalve dat de Staten generael op hem van jongs af een wakend oog sloegen, en allervlytigst in zyne opvoeding voorzagen⁽⁶³⁾. Pas achttien jaren oud werd Maurits door hun aen 't hoofd van 't gemeenebest geplaetst: want in dien jongeling straelde eene wondere kracht van geest, rypheid van oordeel en staetkundige voorzichtigheid door. Dan, tot schut van het tegen stormen worstelend gemeenebest, was een opperhoofd by 't leger noodzakelyk: allen verwachtten zoodanig een vorst en held in Maurits te vinden; en, waerlyk, de uitkomst heeft die hoop niet gelogenstraft⁽⁶⁴⁾.

In dit tydstip stapten er twee legerhoofden het strydperk binnen, Maurits en Spinola van welken de laetste door eenen langdurigen wapenhandel by zyne medeburgers en den Koning van Spanje in eer stond: de andere, nog een jongeling, zonder ondervinding, en die in de Krygskunst versteken was gebleven van zoo meenige lessen en voorbeelden van doorluchtige vorsten als zynen vyand te beurte gevallen waren. Niet te min blonk die kunst in ons Vaderland zoo heerlyk uit, dat er uit alle de oorden mannen naer hem ter onderwyzing gezonden werden. Vooral muntte Maurits in die zaken uit, waervan men de kennis minder door ondervinding dan door studie aenwint, zonder welke er nooit volmaekt veldoverste kan bestaen⁽⁶⁵⁾.

Doch, welke was de man, die, te midden dier kieskeurige

(61) Zie de plaetsen aengehaeld door Capelle, blz. 8.

(62) Wagenaer, Vaderlandsche Historie, boekd. VIII, in den beginne.

(63) Kok, Vaderlandsch Woordenboek, boekd. XXII, blz. 301, 28,12.

(64) Zie Heemskerk, Batav. Arcadia, in de aent. blz. 325, waer er verscheidene getuigenissen over Maurits aengehaeld worden.

(65) Folard, Supplément à l'Histoire de Polybe, in zyn tractaet: Nouvelles découvertes sur la guerre, kap. II, getiteld: Erreur de s'imaginer que la guerre s'apprend par routine, c'est une science plus spéculative qu'expérimentale, boekd. VII, blz. 4. - En dezelfde Folard, over den Erycynschen Oorlog, kap. II, getiteld: Que le coup-d'oeil militaire produit le grand et le beau d'une guerre; qu'il peut s'acquérir par l'étude et l'application. Erreur de ceux qui prétendent que c'est un présent de la nature. Alwaer hy vooral aenbeveelt de plaets van Plutarchus in Philopoemen, blz. 358. (Ed. Xylandre), als de beste lessen voor veldoversten bevattende.

[p. 22]

meesters, te midden dier zorg, vlyt en yver, waer Maurits mede is opgekweekt, waerdig is gehouden, dat hem de jongeling, de hoop des kommerrollen vaderlands, tot versiering van zyn geest en tot opleiding van alles wat groot heet, veilig toevertrouwd zou worden? Wie anders dan Stevin. Wie heeft Maurits bestendig met zynen rade bygestaen? Stevin. Wie hem, tot het einde van dezes leven, onderwezen? Stevin⁽⁶⁶⁾. Wie eindelyk is jegens Maurits, en allen die het met den Vaderlande wel meenden, een man van beproefde trouw geweest? Wien zyn er de gewigtigste ambten tot 's lands verdediging opgedragen? Wie was er zoo vele onderscheiding en lof door zyne ervarenheid en vaderlandsliefde hoogstwaerdig? Was het niet dezelfde Stevin?

Zoo er ergens eene landstreek bestaet, die door 't geweld der wateren werkelyk verdedigd wordt, dan is het wel Holland. Wat zeg ik?... verdedigd worde; ja, die enkel door het beteugelen niet enkel van de stroomen, maer van den Ocean en de inwendige zee, kunne bestaen. Neem dit weg, en gy neemt het voornaemste en tevens gelukkigste deel van 't land weg. Uitstekend zyn onder die betrekking Stevin's diensten geweest. Hy leerde niet alleen de eerste aen de burgers om de steden te versterken (iets, waerin hy ten hoofdschut tegen Spanje is geweest), maer rigtte tevens de haer omringende grachten tot zeer geschikte haven in⁽⁶⁷⁾; ook bragt hy oneindig veel toe ter bevordering van Handel en Landbouw⁽⁶⁸⁾, door het uitvinden van Watermolens en Sluizen⁽⁶⁹⁾.

Hoe goed dit alles tydens Maurits verordend is geweest, getuigen zelfs de Spaensche historie-schryvers. En wie anders heeft het bestier dier zaken gehad dan onze Stevin? Zien wy niet in hem de kennis van waterweeg- en waterleiwerken (Hydrostatica et Hydraulica) zoodanig uitblinken,

(66) Hetgene blykt uit die geestige gesprekken, waermede de Vorstelicke Bouckhouding doorweven is. Vele uitvinders van nieuwigheden stelden die aen Prins Maurits voor: dat alles zelfs niet kunnende onderzoeken, of te boek stellen, om den aenbieders te antwoorden, nam by de hulp van Stevin te baet. (Zie boekd. I, blz. 86 en boekd. II, deel I, blz. 10.)

(67) Zie Busch, ber. pl., kap. V, afd. II, § 23, boekd. II, blz. 281.

(68) Zie Capelle, blz. 15.

(69) By ons Vangsluizen genoemd. (Busch, ter ber. pl., kap. IV, afd. I, § 24, boekd. II, blz. 121.) Zie Nieuwe manier van Sterctebou door Spilsluysen, beschreven door Symon Stevin, van Brugghe. Rotterdam, 1617.^(*)

(*) Vergelyk Quetelet Simon Stevin, blz. 18.
De Vertaler.

[p. 23]

dat het magistraet der vermaerdste steden van Europa zich deswege bestendig tot hem wendden, en hem raedpleegden⁽⁷⁰⁾, die aen het hoofd des Hollandschen Waterstaets stond, en aen wiens ervarenheid zoo vele zaken overgelaten waren.

Men roemt Maurits, en te regte, om zyne schranderheid in de keuze eener legerplaets⁽⁷¹⁾; dan, 't was Stevin, die hem naer eisch had geleerd, in hoeverre hier de bespiegelende kennis en de ondervinding geldend, waren en hem immer te rade stond in 't verschansen des legerplaetsen, dat mede zyn overzicht was toevertrouwd; schoon hy, nederig als hy was (men moet het tot zynen lof zeggen), noch op de titels zyner boeken, noch elders op die hooge ambten roem gedragen hebbe. Simon Stevin van Brugghe was de eenige titel die daer wordt gelezen^(*).

Prins Maurits wist in den oorlog niet enkel de ontdekkingen van anderen nuttig aen te wenden, maer 't is door zyn eigen vernuft, dat alles wat meest tot den krygshandel dient, hoofdzakelyke veranderingen heeft ondergaen: dan de uitstekende bevelhebber nam telkens een andermans raed, en vooral dien van Stevin te bate⁽⁷²⁾.

Hy had bemerkt, dat er niets ongewoons of onverwachts een' volmaekten veldoverste mag overkomen, opdat den vyand, is 't mogelyk, alle gelegenheid afgesneden worde om hem nadeel te berokkenen. Voor en aleer derhalve eenige stad te omeingelen, teekende Maurits zelf er 't plan van, ten einde anderen te gemakkelyker te kunnen raedplegen, en de gegevene bevelen te verduidelyken. Daer hy indit plan-afteekenen naer zyn zin niet gelukte, riep hy Stevin's hulp in, die den prins niet heeft laten gaen dan na de noodige kennis daerin opgedaen te hebben⁽⁷³⁾.

(70) Zie Capelle, blz. 15. Namelyk van Dantzig, Elbing, Braunsberg.

(71) Dit blykt uit de besluiten der Staten-Generael, en uit de Gedenkpenningen in dien tyde geslagen ter vereeuwiging der zegepralen, door Maurits behaeld. Trouwens op het grootste deel derzelve is afgebeeld de kunstige wyze, waerop Maurits de steden innam. (Zie Van Loon, boekd. I, blz. 567, en Boizot, Medalische Historie van Holland, byzonder blz. 88.)

(*) Zie Quetelet 's Simon Sterin, blz. 2.
De Vertaler.

(72) Wy bedoelen hier het Vierde deel des byvoughs der Weeghconst, van de Toomprang. In het Cort begrijp schryft Stevin: ‘Hebbende sijn Vorstelicke Ghenade, van kintsche daghen af tot noch toe, hem gheduerlick met grooten yver seer vlietigh gheoefent in de Ruyterconst, en benevens mondelicke 't samenspraeck mette ervarenste die men in dese stof ontmoetede, noch deurlesen veel verscheyden schrijvers daer af handelende, soo wel nieu uitcommende als oude, en heeft nochtans door woorden noch schriften, noyt connen geraken tot grondelicke kennis der reden van 't geprang des toomen, 't welc door cleyne verlanging en cromming der toomdeelen haest groote onseker veranderinghen crijgt int regieren des peerts. Sulcx dat onder anderen oock dit hem seer begeerlick maeckte te verstaen de voorgaende Weechgconst, verhoopende daer deur tot grondelicke kennis dier saeck te commen, gelick tot sijn vernoegen ook gebeurde: sulcx dat hy nu toomen doet maken, niet onsekcrlick tastende gelijk te vooren, maer met kennis der reden. Al 't welek op Wisconstighen gront gebout sijnde, my heeft behoirlick gedocht, 't zelve (dat hier om de voorgaende redenen in 't gemeen toomprang ghenoemt wort) by zyn Wisconstighe gedachtenissen te vervoughen. Te meer dat anderen dit ter kont commende, noch meer daer in sullen meughen mercken tot voordering deser stof streekende.’ (Zie boekdeel IV, bladz. 204 en volgende.)

(73) Stevin boekd. II, deel II, boek 1, bladz. 2 Van de Verschaeuwing.

[p. 24]

Ook gebruikte deze in den oorlog een aental werktuigen, 't zy om den vyand tegen de stad zelve aen te tasten, 't zy om diens aenval tegen de belegeraers af te wenden. Stevin ontdekte of verbeterde er niet enkel ettelyke andere, maer voorzag behendig wat er 't gebruik van kon benadeeligen, en wist dit te verbeteren⁽⁷⁴⁾. In het besturen der krygszaken, in het schikken der wapenhuizen, in het goed inrigten der bewyzen van ontvangst en uitgave, bragt Stevin, en geenzins Maurits, de voornaemste veranderingen te wege, en is 't hy geweest, die een hoogstgeschikten dwarsboom tegen de in den oorlog gevaerlyke bedriegeryen heeft daergesteld⁽⁷⁵⁾.

Iedereen, dunkt my, kan hieruit gemakkelyk bevroeden, wat kracht Stevin in den oorlog heeft uitgeoefend. Dan, dit is over 't algemeen het lot der onderhoorigen, dat hun naem zelden tot den nageslachte overga, terwyl de vorsten zelven, die zy met raed en daed bygestaen hebben, ten hemel geheven worden. Velen hebben Maurits roem toegezwaeid; maer onlangs is er eindelyk een geleerd man opgestaen, welke Stevin, wiens eer nog niet naer waerde geschat werd, volle regt heeft laten weervaren.⁽⁷⁶⁾

Hebben de geschiedschryvers dit verzuimd te doen, het blykt ten overvloede uit de werken van onzen Wiskunstenaer, dat hy ten beste der oorlogszaken vlyt genoeg besteed heeft, om onder de voornaemsten geteld te zyn, door welken Nederland het jok heeft afgeschud⁽⁷⁷⁾.

Men denke echter niet, dat wy aen den roem van Stevin te veel willen toeschryven, en alles aen Maurits willen onttrekken, wat dezen eere kan bystellen. Dat de Prins ook in de Wiskundige wetenschappen uitgeblonken heeft; dat hy in het beoefenen en toepassen derzelve een groot man is geweest⁽⁷⁸⁾, getuigen de schriften van

(74) Wy bedoelen hier vooral Stevin's Vertoog der vlietende topswaerheyt: ‘'T isghebeurt (zegt Stevin) dat men wilde bereyden seker schuiten, met leeren daer in overeynde staende, ontrent 20 voeten hooch, om crijchsvolck daer op te gaen. Maer alsoo men in twijfel stont, oft niet te groote topswaerheyd by en soude brengen, sulcx dat de schuyt mocht ommeslaen en 't volk int water vallen, men bereyde, om versekert te sijn, een schuyte met haer leere en toebehoorten; daerna versocht men dadelick. Dit veroirsaeckle my te overdencken of 't niet meughelick en soude syn sulcx te weeten door Wiskunstige teekeningen op gestelde formen en swaerheden, sonder de saeck eerst int groot te moeten maecken, en daerna dadelick te versoucken. Tot dien eynde vonden en beschreven wy het volgende vertooch, enz. (Boekdeel IV, bladz. 200 en volgende.)

(75) Zie Ghemengde stoffen, boekd. IV blz. 2, alwaer Stevin de Italiaensche boekhouding toepast op domein- en finantie- saecken
en op de vorstelicke dispensen, en in het algemeen op de financien van den Staet. Hooft pryst in zyne Brieven (boekd. I, blz. 5) Prins Maurits by uitnemenheid, en acht hem een beschamend voorbeeld voor alle huisvaders als die zoo bescheidelijk zijnes stofs met zuinigheit wist te mengen, en met zijn geschikte heerlijkheit haer slordige onmaatigheit al stilswijgend beschaamde.’ Dit ondertusschen had Maurits van Stevin geleerd: “En ghelijck men (zegt Stevin Bouckh. des Vorst. Dispens, blz. 53) mach dencken hoet mette copeien gaen soude, die sulex al op gewissen der facteurs lieten aencommen, zonder bewijs, also machmen dencken wat de vorsten worden die dergelijke doen! -” Want wat batet den heer dat men in zyn magazyn brengt goede leverbaer waren, tot behoirlicken prys, zonder bedroch in de betaling, als die tot sijn ghebruyck niet en commen?’^(*)

(*) Vergelyk Quetelet, Simon Stevin, blz. 18.
De Vertaler.

(76) Zie de voorreden van Cappelle op Stevin. Hy voldeed aen den wensch van Prof. Schrant, in zyne inwydings-redevoering over het beoefeningswaardige der Nederlandsche tale, zoo om haar zelve, als om hare voortbrengselen, blz. 77.

(77) Onder de plaetsen, waer Stevin zyne waernemingen deed, komt (Boekd. I, II, blz. 61 en 62) buiten Hulst en Grol overigens (zoo ver my bekend is) geene plaets voor, uitschitterend door eenig wapenfeit. Ik geloof dit aen zyne zedigheid te moeten toeschryven; want als Kwartiermeester-generael stond hy zeker in alle zyne veldtogten Prins Maurits op zyde.^(**)

(**) Zie deswege onze Voorrede.
De Vertaler.

(78) Van Capelle in zyne aengevoerde Bydragen heeft, (blz. 129-166) een zeer treflyk traktaet geschreven over de Wiskundige verdiensten van Prins Maurits. ‘De lof van een goed krijgsman geweest te zijn (zegt diesch ryver blz. 33), wordt aan Maurits zelfs niet ontzegd door degenen, die anders ongunstig over sommige van zijne openbare handelingen denken. Maar weten zij wel, met hoe groot eene naarstigheid, met hoe veel overleg hij dat werk heeft bearbeid? Hoe hij het geheele veld der Wiskundige bespiegelingen heeft onderzocht, met eene nauwkeurigheid en oorspronkelijkheid, die tot verbazing strekt by eenen man, in zoo vele moeijelijke bezigheden, van wege zijn gewigtig ambt, ingewikkeld? Zij kunnen het weten, niet, omdat een der grootste vernuften, waerop ons Vaderland zich verheft, de onsterflijke De Groot, in een uitvoerig gedicht, den lof van Maurits als Wiskunstenaer heeft bezongen (Grotii Poemata omnia, p. 47 en 99, ed. 1645; blz. 55-64, ed. 1639) maer dewijl een van de grootste Wiskundigen die Nederland ooit heeft voortgebragt, Simon Stevin, van dit alles, met aenhaling van voldoende bewijzen, getrouwe Rekenschap heeft afgelegd.’

[p. 25]

Stevin zelven, waervan de titel veeleer Maurits naem, dan dien van zyn leermeester op den voorgrond schynt te stellen.⁽⁷⁹⁾ Slechts aen weinigen valt even als Maurits, het geluk ten deele, een lofverkondiger als Stevin te bekomen. Roemryke daden en doorluchtige handelingen worden wel inderdaed van de geschiedschryvers verhaeld, maer niet immer wordt de uitvoerder dier daden en handelingen met de vereischte waerdigheid afgeschilderd. Die taek is best aen hun vertrouwd, die deszelfs geest en huiselyke studien met kennis van zaken verhalen, en onder zulken mag men Stevin, als lofspreker van Maurits, met onderscheiding stellen⁽⁸⁰⁾.

Met de bevalligste zedigheid vermeldt hy bestendig, hoe ervaren de Prins in de Kunsten is geweest; met wat schranderheid hy alles, wat tot zyn doelwit kon samenloopen, heeft in- en doorgezien; met wat onverzaedbaren leer- en opsporingsyver hy zich op verscheidene, allermoeijelykste Wetenschappen heeft toegelegd, en, ja, hoe veel door hem de leermeester zelf is gevorderd. Wat deze zoo gulhartig zynen Vorstelyken leerling heeft toegeschreven, willen wy den Prins volstrekt niet ontnemen: dit echter moeten wy tot Stevin's eere zeggen, dat hy, zich zelven voorbygaende, de eerste is geweest, om hem, dien wy insgelyks zoo gaerne huldigen, den lauwer toe te reiken.

Daer in ligt Stevin's hoogste roem, dat hy door zyne studien den Vaderlande heeft getracht nuttig te zyn, en in zyne schriften Maurits alleen als het waerdig hoofd des Vaderlands heeft geprezen. Ja, Stevin was een dier edele wezens, die de zaek van 't gemeenebest hartstochtelyk beminnen, en op een tydstip dat 's lands vryheid van allen ten wedstryd verdedigd werd, was er geen enkele die meer dan hy er aen verkleefd was.

Uit dit alles besluiten wy, dat Stevin denzelfden over-

(79) De titel is: Wisconstige gedachtenissen, inhoudende 't gheene daer hem in gheoeffend heeft den Doorluchtichsten Hoochgebooren Vorst en Heere, Maurits, Prince van Oraengien, enz., beschreven door Simon Stevin, van Brugghe. Men zie verder de ontwikkeling in de Voorreden. (Aenteekening 47 hier boven.)

(80) Eene zoodanige beschryving van de gesprekken en oefeningen van Prins Maurits als Stevin heeft geleverd, moge wel voor eene lofrede doorgaen, grooter en bestendiger dan alle beroemende lofspraken. Men zie H. De Bosch, de eo quod in laudatione requiritur in de Werken der Leydsche Maetschappy (D.V. blz. 86 en de daer aengehaelde plaets.)

[p. 26]

treffelyken aerd bezat, 't zy men in hem den Wiskunstenaer of den Burger beschouwe. Want (gelyk wy 't hier voren reeds aenmerkten) heeft de Kunstenaer, alle banden trotserend, eene groote vryheid in 't denken getoond, geene mindere vryheidsliefde heeft de burger in al zyn handel en wandel aen den dag gelegd.

Edoch, nog een ander slach van roem moet in Stevin herdacht worden. De menschen, vooral in der tyde, dat zy hunne vryheid uit den klauw der dwinglandy rukken, dulden niet, dat de geringste band hen ontknelle: zy willen dan ook, dat, even als in 't staetkundige en godsdienstige, alles in de tael en letteren hun eigen, alles vaderlandsch, alles met de vryheid eenstemmig weze⁽⁸¹⁾.

Immers begeerde Stevin niet alleen, dat de Belgen al wat heerlyk mag heeten, zouden behandelen, maer dat het ook in een vaderlandsch gewaed zou optreden; dit, ja, was zyn vurigste wensch. Groot zyn mede onder dit opzicht 's mans verdiensten. Daerin vooral blykt hy zelfstandig geweest te zyn⁽⁸²⁾, en zien wy hem naer 't zelfde doelwit streven, waer zy naer stonden, die, gloeijend van Vaderlands- en Vryheidsliefde, billyk als de eer en steun der Nederlanden aenschouwd worden. Hoe zelfstandiger zich ons volk vertoont, te beter, te zuiverder komt zyne tael voor: want deze geeft, onzen aerd weder, en spiegelt (als 't ware) zyne beeldtenis voor⁽⁸³⁾. De aloude zuiverheid onzer tael⁽⁸⁴⁾ was door

(81) Zie De Vries, Proeve eener Geschiedenis der Nederduitsche Dichtkunde (Blz. 69 en volg.)

(82) De volgende plaets strekke ten bewyze: ‘Ant voorgaende siet men merckelick hoe veel datter an goe verstaenlicke constwoorden gelegen is, en hoe sy dwalen die de vermenging der uytheemsche woorden voor de fransche talens suyvering en verrijcking achten, dat nochtans niet dan haer vervuylling en veraerming en is. Maer sal ymant seggen, nadien t' gemeen gevoelen deur gantsch Europa anders is van geleerden, ongelcerden, eel en oneel, die t' samen eendrachtelick als uyt een mont loven de suyverheyt en rijkheyt, die de fransche tael deur sulck middel gecregen heeft: wilt ghy de saeck beter alleen verstaen als d'ander al t' samen? Ick antwoorde dattet met my hier in gaet, gelijct misschien met u soude, so ghy deur gantsch Turckie saeght en hoordet de menschens gemeen gevoelen van Mahomets heylicheyt, en sijn religiens sekerheyt; want gelijck de veclheyt der hondert duijsenden u niet en can bewegen dat te gelooven, also en can de veelheyt der hondert duysenden my niet bewegen te gelooven dat de fransche tael rijck, suyver of goet is. En gelijck d'alderervarenste in Mahomets religie, die hun vermeten t' meeste bescheet te weten van Mahomets heylicheyt, na u oirdeel minst verstaen wat heylicheyt is: also d'aldergeleerdste die hun vermeten t' meeste bescheet van de goedheyd der fransche tael te weten, die geloof ick minst te verstaen wat goedheyt van tael is. En gelijck ghy misschien niet geern u hooft en sout breken, met int besonder te weerlegghen de redens des ervaren Mahometisten, om dat ghy haer eerste stelling, en t' vervolgh d'een metten anderen, voor een hoop beuselingen houdt: alsoo en soude ick niet geern mijn hooft breken, noch tijt verliesen, met int besonder te weerstaen de redens der ghene die my de goetheyt der fransche tael willen wijsmaeken, immers na de manier diemen tot noch toe ghebruyct heeft, omdat ick haer eerste stelling en al 't vervolgh van dien voor ongeschikt houde, en datse van dinghen spreecken buyten hun verstant: want te segghen, dat ghelijck bloemen van verscheyde verwen een cruythof vercieren, alsoo verscheyden vreemde talen het françois, tis alte hinckende ghelijcknis, gheen weerlegghingh weerdigh, etc.’ Boekdeel I, deel II, blz. 22.

(83) Zie Siegenbeek in zyne verhandeling: Over het Verband tusschen de taal en het volkskarakter der Nederlanderen, vooral blz. 92 en 121, boekd. III en IV, blz. 227 van zyn Museum. - Vergelyk Schrant, in de beroepene Inwydingsrede, blz. 4, waer de Redenaer aldus spreekt: ‘Elk volk, dat nog eenig gevoel van eigen zelfstandigheid overgehouden heeft, zal, ofschoon het andere talen niet verwaarloost, zijne moedertaal vooral op prijs stellen, en haar eene zorgvuldige beoefening waardig achten.’ Raedpleeg de Redevoering deszelfden schryvers Over de beoefening der Vaderlandsche taal, den Regtsgeleerden bijzonder aanbevolen, vooral blz. 9.

(84) Zie Ypey, Beknopte geschiedenis der Nederduitsche taal, blz. 347. - Vergelyk Van Wijn, Hist. Avondstonden, I, blz. 300.
- Ik had hier het oog op Maerlant, Melis-Stoke, Van Heelu. Zie De Vries, blz. 3 en 7.

[p. 27]

buitenlandsche overheering en vreemde zeden aengetast⁽⁸⁵⁾: vandaer hare ellendige verbastering. Dit ging zelfs zoo verre dat zulke Rederykers voor de beste doorgingen, die zich door uitheemsche sieraden deden onderscheiden, en van de oorspronkelyke, onze taelkenschetsende, taelonvermenging afgeweken waren.⁽⁸⁶⁾ In 't Zuiderdeel van ons vaderland lag alles, wat tot beschaving kon opleiden, onder den voet, terwyl de strengste plakkaten uitgevaerdigd werden tegen de beoefening der Letteren, en men de tael veronachtzaemde.⁽⁸⁷⁾ Dien ten gevolge weken schier al de geleerde mannen, die de eigen zucht voor de Letteren koesterden, naer Noord-Nederland over, zoo als een Van Baerle, een Heinsius, een Zevecoten. Onder dezen telde men Stevin, die, te samen met hen, in 't andere deel des vaderlands bekwam, wat hy zoo zeer verlangde. Veelvermogend waren hunne vereenigde krachten⁽⁸⁸⁾. Ook hem was 't niet genoeg, met deze herstellers onzer tael, over haer diep verval te jammeren⁽⁸⁹⁾, hy bevlytigde zich tevens, en door geschikte voorbeelden, en 't door uitgeven van daertoe strekkende voorschriften de tael van de smet der bastaerdy te zuiveren⁽⁹⁰⁾. Inderdaed, hy had den grond en styl onzer tael genoeg beoefend, om eene nederduitsche Redenconst te schryven⁽⁹¹⁾.

Ook andere talen was hy magtig: 't Fransch hadt hy wel eens geschreven, en zeker dat hem 't Duitsch, Italiaensch, Grieksch en Latyn niet vreemd zyn geweest. Hy heeft deze talen met de onze vergeleken, en uit die vergelyking is er hem gebleken, opdat ik de woorden van II. Grotius gebruike (waer mede Stevin instemde) hoe byzonder geschikt de Nederduitsche tael is ter behandeling van allerlei zeken: want ‘geene zaek treft men by ons aen, hoedanig die ook zy, waervoor men niet ter zelver tijde, indien

(85) Gedurende de minderjarigheid van Graef Floris V, was syne moei en voogdes, Alyd, Gravinne van Henegauwen, alwaer de Fransche tael in gebruik was. Dese oefende in die tyden reeds eenen invloed uit, bekwaem om onze tael te besmetten, en te verbasteren. Daer het huis van Henegauwen sedert 1299 regeerde, was dit kwaed al verder doorgedrongen, vooral om dat ten hove meerendeels Waelsch gesproken werd, en ook toen des Prinsen voorbeeld magtig was. De dusgenoemde Hofstyl (Stilus curiae) nam hand over hand toe, om dat de genen die in den Hoogen Raed zitting hadden, meerendeels vreemdelingen en vooral Franschen waren. (Vergelyk Wagenaer's Brieven, brief XL.) Dezen steeds genegen om hunne eigen tael boven de onze te stellen, bragten hunne benamingen in onse tael over, zoo als nog in de Regtspractyk heden het geval is (Zie Boey, in de voorrede des werks: Woordenboek ofte verklaring der voornaamste onduytsche en andere woorden in de hedendaagsche en aloude Rechtspleging voorkomende. - Schrant, Red. bladz. 25, en nota 17 bladz. 77.) Maer onze voorouders hielden vast aen hunne tael: zoo moest de Graef zyne beden in de landtael opstellen. (Zie Meerman op Grotius Parall. III, bladz. 494.) In de regeringsakten werd de zuiverheid der tael bewaerd (Ypey, bladz. 367.) De Graven zelve stelden dus wel een slagboom tegen het bederf, maer het baette luttel (Ypey, bladz. 348); overal in zeden en in tael was de verbastering doorgedrongen. (Meerman op Grotius Parall. III, bladz. 266.) Men zie het Referein van Anna Byns, waer zy geestig de zeden van haren tyd doorstrykt, by De Vries, bladz. 35.

(86) Zie Stevin, boekd. I, deel II, blz. 20. Onder de Rederykers was dit verderf zoo diep ingekankerd, dat men alleen zulke schryvers door zuiverheid van tael ziet uitblinken, die deze zoogezegde Redescholen vreemd gebleven zyn (Ypey, blz. 397). Voorbeelden er van biedt Kops in zyne Schets eener geschiedenis der Rederykers, te vinden in de Werken der Maetschappy van Leyden, boekd. II.
Het lust my hier het slot eens gedichts van Casteleyn, excellent poëet moderne genoemd op den titel zyns werks Conste van Rethorycken. Deze namelyk, na de fabel van Pyramus en Thisbe verhaeld te hebben, besluit aldaer:

Om te concludeeren na onzer begrijp,

Dezer historie moraliseerende,

Is in den verstande wel accordeerende

Bij der Passie van Christus ghebenedijt.^(*)

Ypey, blz. 491 haelt dergelyk voorbeeld aen uit onzen Houwaert.

Nu ghepresupponeert, dat jemandt is eloquent,
En dat hij inder Rhetoricke is excellent,
En dat hij Philosophelick can argumenteren,
Dat hij de Harmonye der Musycken kent,
Mitsgaders den loop weet van 't firmament,
En dat hij alle hantwercken kan useren,
Dat hij de Republycke weet te regeren,
Dat hij kennis heeft van de Nigromencye,
Dat men hem in de Rechten heeft sien doceren
Dat hij geleert is in alle const en clergye,
Soo en weet hij nochtans niet ten selven tije,
Ten sij dat hij weet te doen den wille van Godt!
Die buyten Godts woord wilt wijs sijn, is sot.

(*) Deze Auderaerdsche Rymer kon ondertusschen ook wel zonder stadhuistermen schryven: ten bewyze daervan strekke het allerliefste stukje 't alderbeste leven, dat aen Martialis overbekende Phaleucium: Vitam quoe faciant beatiorem doet herinneren. Deze regelen komen voor in 's mans Conste van Rhetorycken, en zyn mede in Wellekens Amintas (Amst. 1713, blz. 191) te vinden:
Vraeght ghy wat alderbest leven doet? lck sal 't u verclaren met ter spoet. Niet ont-paert, maer achterbleven goet. Vruchtbaer lant, in den heert altoos gloet. Een middelbaer cleet. Half sot, half vroet. Wijse simpelheit, onder niemants voet. Ghesont lichaem, natuerlic bloet. Taefle sonder conste, ende volle vloet. Los van sorgben. Eert die u bestoet. Vroegh opstaen. Vry van 't nyders gebroet. Wilt dat ghy meught. Hebt pais in dyn hehoet.
Nog in veel later tyde dan van d'Excellent Poëet Moderne, behoorde het gebruik der basterdwoorden tot het Rhetorikaet stelsel. Een der puntigste Vlaemsche schryvers stelde nog in de voorrede zyner Neder-Duitsche Epigrammen (Mechelen 1617): ‘De oude excellente Latynsche Poëten en hebben niet voor schuymsel geacht de Grieksche woorden die zy in hare Poesye gebruyckt hebben, maer die gehouden als een schoon ciraet of ornament tot hun Latynsche Carmina; maer om dat hedendaechs de vremde natien malcanderen meer frequenteren dan hier voormaels, Waer door datter veel van hunne bequame en wel luydende woorden hier in 't ghemeyn ghebruyck zyn ghecomen, waerom salmen die dan meer ongheschreven dan onghesproken laten, aunghesien oock dat men perfeckt ghenoech verstaet dat de Poësye daer deur seer gelustreert en vereiert wordt?
(Versteger.)
De Vertaler.

(87) Zie Willems, Verhandeling over de Nederduytsche Taelen Letterkunde opzichtelyk de zuydelyke provincien der Nederlanden, boekdeel II, n^o 1, blz. 1-13.
Deze vergelykt zeer bondig den staet van Noord-en Zuid-Nederland en wat daer uit voortvloeide.

(88) Byzonder aengenaem en welkom waren zy den Amsterdammers, in welker stad er reeds sedert der jare 1585 twee Brabandsche Rederykkamers voorkomen. (Zie Wagenaer, Amsterdam, boekdeel II, 393, en boekdeel III, blz. 203, uitgave in-fol. - Kops, beroepen werk, blz. 267.) Ook de Haerlemsche Rederykkamer maekte zich verdienstelyk wegens taelbeschaving in den pryskamp, voorgesteld ten jare 1613. N aopgave der prysstoffe om door de Rederykkamers te worden behandeld, werd toegevoegd:

Nederduytsche spraek,
Met zoet vermaek
Wilt reyn verhalen.
Bastaertwoorden vreemt
Uytlants niet neemt.
Mijt ander taelen.
Soo weel doenlijck is,
Haer rijckheid wis
Wilt nemen in acht.

Zie Kops, blz. 209. In Zuid-Nederland waren ook vaderlandslievende mannen, die de Tael wilden zuiveren. De Antwerpsche Kamer had ten prince M. Schets, ten hoofdman A. Van Stralen: door wiens deerlyk overlyden het voortreffelyk begonnen werk te niet ging. Marnix van St-Aldegonde, die Van Stralen opvolgde, trachtte den moed weder aen te wakkeren. (Vergelyk Ypey, blz. 404. - Kops, blz. 234.)

(89) Het schynt ons der moeite waerd, hier Brederodes brief by te voegen, daer uit dezen duidelyk blykt het gene wy in den text aengevoerd hebben, en men uit denzelven de voortreffelyke taelherstellers en hunne poogingen leert kennen. De brief nu luidt aldus:
‘De Amstelredammer oudecamer der Egellentier, in liefd' bloeyende, vrede, vrientschap, gheluck en eeuwigh welvaren. Nadien ick, eenvoudighe medeborghers, hebbe vermerkt, dat eenighe uwer Camer-broeders, over eenige jaren, doende waren de Nederlantsche spraeck te verrijcken en te eyghenen, die door inne-breken der uytheemsche taelen, heel verarmt en verbastert scheen: so dat wy ons eygen moeders-tael (die doch, na 't seggen van Becanus, een taelmoeder is) selfs haer eygentscap niet en wiste, noch haer rijckdom niet en kende, maer huys-morsten, en coosen het behulp der vreemder tonghen. Dese schandelicke kancker heeft so seer inghegeten, dat menich waenden dat dese wonde ongeneeslijck ware: over sulcx zijn eenige van u voornaemste Cameristen, als voornamelijk Hynderick Spieghel, Gedeon Fallet saligher en Roemer Visscher, beweecht met kloeksinnige yver dese nóóde-lóóse pracherije eens af te schaffen, en de troggel-sack met al de bedelbrocken eens na Vranckerijck (ofte elders daer sy armer van schoone woorden als wy sijn) te senden, gelijck als sylieden claerlick bewezen in de Nederduytsche Redenkavelingh en Neerlantsche Spelling, en meer andere goede boeken, waer inne onse rijckdom ten vollen blijckt, als in de eeren-ampteren van Cicero en het stichtelick boeck van Wel-levenskunst; mitsgaders in het troostelick boekxken van Boethius, by Dierrick Volkaartsoon Kooren-hart saligher, den gemeenen Duytschen in klaer duydelick Duytsch verduytscht. 'T zedert deze heerlicke grontlegghers hebben de tael-kundige Nederlanders mannelick opgetimmert haer voorghenomen werck. In sulcker voegen, datse nu geen talen, spraecken, noch tonghen hebben te wijcken. Dit mogen alle liefhebbers der vaderlantsche, u mijn lantsluyden met alle billicheyt danck weten. Doch so daar yets sou mogen aen ontbreken, sal den gheleerden en constigen Steven Stevyn om het ghemeene beste gaerne volmaecken. Het waer doch te jammeren, dat een soo spitssinnighe volck, dat alle andere volkeren in 't spreken can na trotsen, haer eyghen rijcke taal so reuckelóós soude verwaarlóósen. 'T is doch een geckelicke saeck van eenighe opgeblasen verwaende sotten, die haer redeneering soecken te verweren met latijnsche, fransche, spaensche of italiaensche tarmen, recht oft eenige bevalligheid inbrachte, het welcke by de rechtsinnighen recht anders verstaen wert. Lust iemand sijn wetenschap te bewijsen, die toonhet in een onghevalschte suyvere tael, niet als dese nederlantsche papegayen, die veeltijdts niet en weten wat sy rabbelen, als sy haar gestolen, of met groote moeyten aenghewende wóórden spreken. (Hier haelt hy een vry luimig voorbeeld aen.) En duysend diergelicke dingen hoort men dagelicx onder de eerlicke cooplieden, onder de naem-rechtsgeleerde, doch ook insonderheyt, in sommige brootsche tael-mannen, of goeddunckende voorspraken; oock in jonghe doctoren, die haer eygen bralwoorden in haer moeders spraek niet weten te verduytschen, daer se nochtans so overvloedich in onse tael te vinden sijn: maer de brood-doncken luyicheit is vervaert voor den arbeyt, om die te soecken; daerom behelpense haer met het gereetste. O vremde hoverdy! die ons eygen lants-ingheboren een revelduytsch, een krom-tongh en een koeter-wael maeckt! O ghy Nederlanders! Waect op, scheurt u betóóverde óógen open, aenschout u eyghen blintheyt, laet niet langher dese onwetende duysterheyt u helder gesicht benevele; jaecht dese hoochmoedige vremdeling, die hier dus langh de meester gemaekt heeft, onweerdich, wederom naer huys, en haelt met eerbiedicheyt u verjacchde en schier ontmunte eygenaer in, gelijck als onse oude Cameristen met groote (doch willige) moeyten hebben gepoocht. Voor hetwelcke ic tot erkentenis van deze weldaet, enz.’
Van Capelle (bladz. 29 en 249) zegt, dat men in gemelden brief van Simon Stevin gewaegd, maer er staet inderdaed Steven Stevyn. Op het ontzag van dezen schryver voel ik my ligt geneigd, om aen dergelyke lezing niet te twyfelen, die mogelyk in eene andere uitgaef van Brederode voorkomt dan in de gene die ik ten gebruike heb gehad, namelyk de vierde druk, Amsterdam, by Cornelis Luidewyckz Vanden Plasse, anno 1638. Wie deze Steven Stevyn verders moge geweest zyn, verklaer ik niet te weten. Van Capelle (bladz. 7), zegt dat onze Stevin op zyn minst twee zoonen heeft gehad, van welken de jongste nog een kind zynde is overleden: de andere heeft zyns vaders werken uitgegeven. Bayle daerentegen (in zyn Dictionnaire Historique onder 't woord Stevin), in de aent. B., bladzyde 280), beweert dat hy deze twee kinderen heeft achtergelaten. Ik laet een kundiger de beslissing over, of gemelde Steven Stevyn een uit dezen geweest is, dan wel Simon Stevin, de vader.^(*)

(*) Men zie voorts de opdrach in prosa, door Petrus Scriverius toegebracht aen den Zweedschen Afgezant Van Dyck, der Gedichten van Dan. Heinsius (Nederduitsche Poëmata, Amst. 1616, 1618, 1622 en 1650.) Na dat Scriverius had aengemerkt hoe men voorlange in de Moedertael elders gedicht had, zegt hy: ‘Wy alleen, ondanckbaer tegen onze spraeck, hebben tot noch toe meestal of dezelve veracht, of se laten schoffieren door die ghene, die gheen ander en oonden en teenemale blindt en onwetende waren.’ (Vergelyk Meerman op De Groot, Parall., III, blz. 369 en volg.)
De vertater.

(90) Ik bedoel hier de verschillige, ter dezer tyde verschenen, verhandelingen over den aerd en 't gebruik der tael. Zoo gaf Koornhert uit: Tweespraek van de Nederduitsche Letterkunde; S. Vander Werve, schat der duitscher tale; Hoffmann, woordenschat, en anderen. (Zie Ypey, bladz. 406.)

(91) Van Cappelle, bladz. 29.

[p. 28]

men wil, het woord kan vinden; en er is niet eens schranderheyd of byzondere vlijt van nooden om er naer te zoeken: er ontvallen dikwyls woorden aen de kinderen onder 't spelen en dartelen, zonder dat zy er zelve om denken, die wel nieuw zijn, doch geen de minste gedaente van nieuwigheyd vertoonen; en die men niet alleen verstaet, maer zelfs niet anders aenhoort dan de zulke, waer aen men dagelijks gewoon is.’⁽⁹²⁾ Stevin heeft te regte de hebbelykheid onzer tael ter woordkoppeling nagegaen, en fraei uiteengezet. Welk eene menigte van woorden hebben wy hem niet te danken, waervan hy als de eenige schepper mag doorgaen! Treffend heeft hy datgene in zuiver Nederduitsch uitgedrukt, wat tot dus verre slechts in 't Latyn of Grieksch was gehoord. Ook vindt men by hem geen misbruik van overvloed van woorden, gelyk by de Rederykers, die door een opeenstapeling van uitdrukkingen hunne schriften duister maekten.

‘Tis wel waer (zegt hy) dat men deur een gebruyck 't verkeerde doet, en sulcke woorden van een selve beteyckening soo versheyden souckt als mense vinden can, achtende elck haer daerin als Redenaer (Rhetoricus) de regelen der Redenconst (Rhetorica) te volghen, betoonende dat in hem gheen gebreck van overvloet der woorden (copia verborum) en is. Doch ick ben daeraf van een ander ghevoelen, want t'is in de Redenconst een rhegel der rhegelen dat den Redenaer moet trachten om den toehoorders of lesers te doen ghelooven of toestaen sijn eyntlick voornemen. En die daertoe de bequaemste woorden gebruyckt, die volgt best de const⁽⁹³⁾.’

Om deze kracht van welsprekendheid te bekomen, vormde hy zich door 't lezen van uitheemscheschryvers en

(92) Grotius, Parall., kap. 25, bladz. 67, boekd. III. - Stevin, boekd. I, deel II, bladz. 39.)
Stevin beweerde, dat onze tael zoodanig, onder betrekking van sommige woorden uitmuntte, dat men door haer de Gouden Eeuw kon herstellen (boekd. I, deel II, blz. 40). Die voortreffelykheid zocht hy vooral in den overvloed van ééngrepige werkwoorden, wier getal hy, ten bewyze, op 742 by de Belgen, by de Latynen slechts op 5 en by de Grieken op 45 brengt. Het getal van éénlettergrepige woorden (bynamen, voorzettingen, enz.), stelt hy in de Nederduitsche tael 1428, in het Latyn 158, in het Grieksch 220. Daeruit leidt Stevin (boekd. I, 2, blz. 25 en volg.) af, hoe smeedbaer onze tael is, en ‘datse in de saemvouging benevens meerder cortheyt, oock meerder sekerheyt hebbe dan de Grieksche; 't zelve blyckt daeran dat de ongheleerde die A noch B en can, de 't saemvouging doet sonder daerop te dencken, of sonder dat syt weten, en dat deur de talens eygenschap, en der reghels wel ghevorderde vastigheyt.’^(*) (Zie Siegenbeek Museum, III, blz. 107, in de verhandeling over de handhaving van den echt Nederlandschen geest in de beoefening der Fraaije Letteren en Kunsten in 't Museum, boekd. III. - Vergelyk Stevin, boekd. I, deel II, blz. 39.)

(*) Quetelet, Simon Stevin, blz. 9.
De vertaler.

(93) Zie Stevin, boekd. I, deel II, blz. 45.

[p. 29]

van dichters⁽⁹⁴⁾, terwyl hy de grondige kennis, den rykdom en de heerlykheid der Moedertael uit de oude Vlaemsche schryvers heeft opgedolven. Hy gaf in alle zyne schriften blyken van taelzuiverheid en de sierlykheid van styl.

Het bleef voor onze eeuw bewaerd, uitstekende mannen, zoo niet in ons Vaderland, ten minste in Frankryk, Engeland, Duitschland te zien leeren, dat ieder zyne tael moet gebruiken om zyne eigen denkbeelden goed te verklaren^(*). Stevin had dit reeds destyds ingezien, en heeft zulks door zyne schriften bewezen. Hadden de nakomelingen zyn voorbeeld gevolgd, mogelyk had de kennis onzer tael zich met de voortreffelyke schriften der Nederlanders voller uitgebreid: dan tydens Stevin oordeelden de meesten, dat onderscheidene Kunsten en Wetenschappen in 't Nederduitsch geener wyze konden behandeld worden: luttel was 't getal dergenen die anders dachten; en onder dezen stonden Grotius en onze Stevin aen 't hoofd: de eerste namelyk verklaerde in de Moedertael de Regtsgeleerdheid⁽⁹⁵⁾, eene zoo moeijelyke taek dat zelfs nog hedendaegs velen haer als onmogelyk aenschouwen; de tweede wendde 't Nederduitsch ter voordragt zyner wiskundige Voorstellingen aen, en dit wel met dien uitslag, dat beide werken nog als gedenkstukken van den rykdom onzer Tale aenschouwd worden.

Deze scheen ook aen Stevin geschikter dan de oude talen, namelyk Latyn en Grieksch, ter behandeling van wetenschappelyke onderwerpen: immers mag men by zulke niets voegen, noch nieuwe zaken met nieuwe woorden bestempelen, of zy vallen onder 't getal der basterdwoorden, en steken geweldig af by dit zuivere en eigenschappelyke, die talen ten voornaemsten sierade.

(94) Zie denzelven, ib. deel II, bl. 23.

(*) Vergelyk Quetelet's Simon Stevin, blz. 9.
De Vertaler.

(95) Grotius, in zyne Inleyding tot de Holl. Rechtsgeleerdheyd.

[p. 30]

Grotius, die hierin op Stevin schynt gezien te hebben, wenscht zich geluk, dat men ‘de Kunsten had begonnen in die tael voor te lezen en beschryven, die wy niet in de school, maer in de wieg hebben angeleerd. Wint dit veld (voegt hy er by), wy zullen, er is geen twyfel aen, of de volledigste kennis aller wetenschappen of aen of herwinnen⁽⁹⁶⁾.’ Grotius gevoelde, even als Stevin, dat de tyd vast naderde, waerop zeer velen ter beoefening der Kunsten en Wetenschappen niet slechts zouden toegelaten, maer geroepen en uitgelokt worden. En dat het voornaemste steunpunt daertoe in eene algemeene tael moest gezocht worden, dit leerde Stevin de eerste. Niet alleen oordeelde hy, dat alles in 't Vaderland moest in de Vaderlandsche tael behandeld worden, maer bedoelde nog iets verheveners: hy beweerde namelyk dat men het Nederduitsch, als de beste aller talen, in alle zaken moest gebruiken, en dat dan eerst de Kunsten en Wetenschappen konden bloeijen, als die in 't Nederduitsch zouden beoefend en de Nederduitsche tael alom zou vernomen worden.

In dier wyze zyn wy tot dit hoofdzakelyke voorschrift van Stevin gekomen, waerin, om zoo te zeggen, al zyn roem te samen smelt. Want, daer wy in hem den geleerden en vryzinnigen Wiskundige, even als den uitmuntenden burger en warmen vereerder der Moedertael gevonden hebben, proeven wy 's mans geleerdheid, taelbeschaving en vaderlandsliefde uit zyn gevoelen over den Wyzen tyd, of de gouden eeuw der kennissen.

De beoefening der Kunsten en Wetenschappen was namelyk in Stevin's tyd op eene wonderlyke wyze aengegroeid; en de geleerden, scheppers der gelukkigste veranderingen, hadden opgemerkt, dat onder hen alreeds een meer gevorderde eeuw tot stand was gekomen. Zy bewonderden haer vooral, by het in aendacht nemen der

(96) Grotius Parall., kap. 25 blz. 71. - Stevin, boekd. I, deel II, blz. 20. - Vergelyk Villers, blz. 292.

[p. 31]

duisternis, waeraen zy zich onttrokken hadden. Nogtans, waer dit alles heen wilde, konden zy nauwelyks begrypen. Zy veronderstelden derhalve, of trachtten uit de schriften der ouden te bewyzen, dat er voortyds eene gouden eeuw voor de Kunsten en Wetenschappen had gebloeid, en wedyverden uit al hunne krachten om die te herstellen. Op het tydstip, waerin Stevin bloeide, heerschte de volmaekste vryzinnigheid, zoo regt geschikt ter bereiking van dit doelwit: allen werden aenvaerd ter gemeenzaemheid, om den haet, de yverzucht en samenbotsingen te voorkomen, en dien edelen nayver op te wekken, die byzonder geschikt is, om groote zaken voort te brengen; de geleerden oordeelden dat al die voordeelen, uit de gomeenschap voortspruitende, ten gemeenen nutte, vooral ten behoeve des vaderlands moesten aengewend worden: want op dit tydstip straelde de burger in alles door, en werd alles uitsluitend lot den Vaderlande terug gebragt.

Zie daer wat Stevin hoofdzakelyk in de afschetsing dier gouden Eeuw zocht, en door zyn eigen voorbeeld staefde.

Dan die zoo volzalige gemeenzaemheid moet door een uitwendig teeken onderscheiden zyn: dit teeken ligt vooral in de tael, waerin alles behandeld wordt, en waerin allen, als broederen van éénen en zelfden huize, moeten vereenigd zyn: zulke algemeene tael hebben Leibnits en onze Stevin verlangd daer te stellen; met dit onderscheid evenwel, dat de eerste eene gantsch nieuwe heeft willen uitvinden, terwyl de andere, door vaderlandsliefde geleid, en na grondige inzage der zaek, beweerde dat zyne landstael daertoe de geschiktste was, alswezenlyk uit dien Wyzen tyd herkomstig. Ja, 't scheen hem toe, dat zy verre boven alle andere de hoofdgave bezat om eigenaerdig en wysgeerig de gewigtigste onderwerpen, te behandelen en af te werken.

[p. 32]

Dit dan was Stevins zinryke droom, die hem met de vermaerdste mannen van dit tydstip gemeen is geweest⁽⁹⁷⁾, en waer hy zynen aerd, op eene treffende wyze, in heeft uitgedrukt. Hy geloofde namelyk, dat die mededeelzame geleerdheid, die taelyver, die vaderlandsliefde, die hem bezielden, voor heen en wel in dien Wyzen tyd, 't gelukkig aendeel des menschdoms waren geweest: hy geloofde, dat, indien die gevoelens in ieders boezem herleefden, die gouden Eeuw insgelyks op aerde zou wederkeeren.

'T is billyk, dat ieder in den grooten man, die dergelyke verhevene denkbeelden zoo veel mogelyk heeft voorgestaen, een der schoonste sieraden van Nederland herkenne; het is billyk, dat ieder hem bewondere, en beminne, als den hersteller dier gouden Eeuw van Kunsten en Wetenschappen, die, onmiddelyk na de yzeren middeleeuwen, het menschdom met zegen heeft overgoten!

(97) Dit gevoelen nopens de Gouden Eeuw (Wysentyt) der Wetenschap heeft ook anderen behaegd, zoo als Grotius Parell., kap. 25, blz. 71. - Vergelyk Villers, blz. 285.
Het komt, in den vorm van schets, uit Stevins schriften door ons opgemaekt, nagenoeg hier op neder (Vergelyk boekd. I, 2, blz. 9 en volg.):
A. Er heeft eens eene Gouden Eeuw voor de Kunsten en Wetenschappen bestaen.
I. Voorgaendelyk hebben de menschen zeer uitgemunt in de kennis der Starrekunst. Men mag de schriften van Hipparchus en Ptolomaeus als gedenkteekens en afschauwingen rekenen van dien Wysentyt.
II. De Telkunst (Algebra) is den Romeinen en Grieken onbekend geweest, maer is ons toegekomen door de Araben, wier voorouderen die kunst met het beste gevolg beoefend hadden.
III. De Meetkunst (Geometria) heeft vóór Euclides in die gouden Eeuw gebloeid. De Grieken hebben ze vervolgens van daer gehaeld, eveneens als
IV. De Damphoogte (Atmaoria).
V. De Stofscheiding (Alchimia) heeft wel door de Araben herleefd, maer verminkt. Hermes Trismegistus heeft deze gekend, hy schynt in den Wysentyd geleefd te hebben.
VI. De Geesthandel (Magia) (‘waerin men seght dat over seer langhe tyt eenighe volcken met kennis der oirsaken hun vleeselick gheoeffent hebben,’ bestaet niet meer.
Dit gevoelen emtrent het voortyds bestaen van een Wyzentyd, heldert hy op door vele plaetsen der oude schryvers, hem door Hugo Grotius medegedeeld.
B. Om dien Wyzentyd te doen herleven, geeft Stevin hoofdzakelyk op als daertoe dienende middelen:
I. ‘Ten eersten (zegt hy), ghebreken ons zeer veel dadelicke ervaringen, daer men de Consten een vasten gront op gheeft. Om tot sulcke ervaringhen te gheraken, soo souden hun seer veel menschen t'samen daertoe moeten begheven.
II. Om te gheraken tot soo grooten menichte van menschen als hier toe noodich sijn, soo souden de voorschreven ervaringhen en oeffeningen der Consten ghehandelt moeten worden by een geslacht (Gentem) in sijn eyghen angeboren tael, weleke om wat besonders daer in uyt te rechten, besonderlick goet soude moeten wesen, t'welk ick sedert den Wijsentijt niet en merek gheschiet te sijn, uytghenomen by de Griecken; maer dit alleenlick in 't stick der Meetconst: want de rest en treft niet.
III. Nadien goede talen noodich sijn, men soude, om na goede talen te connen trachten, vooral moeten weten, waerin talens goetheit bestaet, want die rechte kennis helpt soo weinich menschen, dat ze met d'oude Wetenschappen des Wijsentijds verloren schijnt.
IV. Anghesien goede oirden in beschryving en leering der Consten, tot haer bevordering seer behulpich is, 't ware oirboir daer op vlietich te letten, en met goede oirdeel van dies 't beste te verkiesen. Tot welck eynde ick in stof der Wisconsten gheen beter en merck, dan d'ouden des Wijsentijts.’
Op vele andere plaetsen straelt de verheven en edele geest van Stevin heerlyk door. Ik vergenoeg my uit zoo vele deze plaets uit het Boek I, 1,169, aen te halen:
‘My gedenckende van 't mishaghen dat ick somwijlen gehadt heb in de strijtredens ettelicker schrijvers, welcke gedreven van haer ghemoet, ander persoonens dwalingen in Consten soo verachtelick berispten, dat sy daer mede een ghetuich gaven van haer veel slimmer dwalinger in de seden, ende dat my daer benevens overvloedige stof ontmoet was, om te connen weerlegghen veel dolinghen van de wichtige gedaenten door som, mige beschreven: heb ghevreest in 't verclaren derselver, den leser van my een vermoeden te meughen gheven, van sulex als my in anderen misviel. Nochtans achtende hier benevendattet ganschelick verswijghen (want wy met voorset daar af in de voorgaende boucken niet en hebben willen roeren om de leering met gheen strijding te verduysteren) den sommighen eenich misverstant ende achterdeel mocht beoirsaken, heb my gepoocht naer 't middel te trachten, en in de plaets van
veel besonder dwalinghen, alleen haer gemeene oirspronck door de twee eerstvolgende hoofdsticken te verclaren; niet tot vermindering des naems van so weerdigen schrijvers, maer veeleer om die met danckbaerheyt te helpen vermeerderen, als van beweghende oirzaken haerder nacommers, sonder welcke veel besonderheden dickmael ongheroert souden gebleven hebben.’

(*) Vergelyk Quetelet Simon Stevin, blz. 31, 32. - F.T. Verhaeghe, blz. 3 en 15.
De vertaler

(*) Zie mede Quetelet, Simon Sterin blz. 24-29.
De Vertaler.

(*) Vergelyk mede Quetelet, Simon Stevin, blz. 8 en 9.
De Vertaler.

(*) Stevin stelde daerom het Volksonderwys open, en werkte er krachtig toe mede. Quetelet Simon Stevin, blz. 6, 8 en 24.)
De Vertaler

(*) Dat deze rede zeer gegrond was, is later gebleken. Trouwens des schryvers zoon, uitgever van 's vaders nagelaten werken, verzoekt in de voorrede der Burgerlicke stoffen, de bezitters der vermiste stukken ‘alsoo hy door verscheyden onachtsaemheden van de meest volmaekte der werken van S. Stevin was ontbloot gheworden’ die uit te geven, of hem toe te vertrouwen, ‘waerom hy gheerne het genot des Octroys zou willen afstaen.’ Wat verder zegt hy: ‘Daer is eene onnutte kennis der dinghen, die men in ettelicke gewaer wort, namelyk daer isser die sich verlustighen met in hoofd en cas op te sluyten. en als gheheyme verborgentheden te bewaren, 't ghene sy gelooven haerluyden alleen, of weynige andere benevens haer, bekent te wesen, sonder meyning dat oyt der werelt ghemeen te maken, gerakende somwylen, na hun onver-t dacht overlyden, in onbedachte handen, ja deur verlies met haer te sterven, tot groot achterdeel des voordeels, dat men daer uyt zoude connen getrocken hebben, waert onder velen bekent geweest, waeraf den schryver in zyne Vernieuwing des Wysentyts eyghentlick handelt. 'T is oock ongeschickt datmen spelende met ander luyden vonden en leeringen die voor de syne uytroept. Welke becommering op de eerstgedruckte Ghedachtenissen van zyn Vorstelicke Ghenade geweest te hebben, blycken can uyt derzelver voorreden. Stevin en ontmoette gheen licht, 't sy van hem selver ontstoken of door ander ontfonckt, dat hy niet, tot bevordering des Wysentyts, ter eere van diet toequam an den dach en brocht.’
De Vertaler.

(*) Vergelyk vooral Quetelet, Simon Stevin, blz. 19-23.
De Vertaler.

(**) Hetzelfde middel wendde Vondel aen, in wiens Leven, blz. 77 staet: ‘Zyne leergierigheid was spitsvondig. Om op elke stof en zaak de rechte spreekwyzen te vinden, onderzocht hy by allerley slach van menschen, wat Duitsche woorden elck omtrent zyn werk, hanteering en kunst gebruikte... Dit strekte tot opbouw der taale, en om op al wat hem voorquam met woorden die de zaake eigen waaren, te spreken.’
De Vertaler.

(*) Blykens het opschrift van 's mans portret, te Leyden bewaerd, is hy geboren in 1548 en overleden te 's Hage in 1640. Zie onze Voorrede.
De Vertaler.

(*) Vergelyk Stevin door Goethals en Quetelet, blz. 4 en 5.
De vertaler.

(**) Indien men deze plaets te twyfelachtig mogt aenschouwen om er iets uit te trekken, zou men er kunnen byvoegen de getuigenis van des Schryvers zoon, Hendrik Stevin, die in de uitgave der Burgerlicke stoffen, in de voorrede zegt, ‘dat zyns vaders ghepeynsen en daden tot gheen ander eynde en streckten dan om sijn heeren en meesters te behaghen, en na, sijn vermoghen, de ghemeene welvaert te helpen bevorderen, met groote verachtering en versuim ran sijn eighen saken.’
De Vertaler.

(*) Alsmede Quetelet, Simon Stevin, blz. 13.
De vertaler.

(**) En Quetelet Simon Stevin, blz. 19. Wy hebben dit onderwerp behandeld in een werkje, waerin wy, onder andere, al de gedichten van Grotius op den Zeilwagen hebben nagevolgd, en dat, als een aenhangsel tot deze Lofrede, onder de pers ligt.
De Vertaler.

(*) Vergelyk Quetelet Simon Stevin, blz. 18.
De Vertaler.

(*) Vergelyk Quetelet, Simon Stevin, blz. 18.
De Vertaler.

(**) Zie deswege onze Voorrede.
De Vertaler.

(*) Deze Auderaerdsche Rymer kon ondertusschen ook wel zonder stadhuistermen schryven: ten bewyze daervan strekke het allerliefste stukje 't alderbeste leven, dat aen Martialis overbekende Phaleucium: Vitam quoe faciant beatiorem doet herinneren. Deze regelen komen voor in 's mans Conste van Rhetorycken, en zyn mede in Wellekens Amintas (Amst. 1713, blz. 191) te vinden:
Vraeght ghy wat alderbest leven doet? lck sal 't u verclaren met ter spoet. Niet ont-paert, maer achterbleven goet. Vruchtbaer lant, in den heert altoos gloet. Een middelbaer cleet. Half sot, half vroet. Wijse simpelheit, onder niemants voet. Ghesont lichaem, natuerlic bloet. Taefle sonder conste, ende volle vloet. Los van sorgben. Eert die u bestoet. Vroegh opstaen. Vry van 't nyders gebroet. Wilt dat ghy meught. Hebt pais in dyn hehoet.
Nog in veel later tyde dan van d'Excellent Poëet Moderne, behoorde het gebruik der basterdwoorden tot het Rhetorikaet stelsel. Een der puntigste Vlaemsche schryvers stelde nog in de voorrede zyner Neder-Duitsche Epigrammen (Mechelen 1617): ‘De oude excellente Latynsche Poëten en hebben niet voor schuymsel geacht de Grieksche woorden die zy in hare Poesye gebruyckt hebben, maer die gehouden als een schoon ciraet of ornament tot hun Latynsche Carmina; maer om dat hedendaechs de vremde natien malcanderen meer frequenteren dan hier voormaels, Waer door datter veel van hunne bequame en wel luydende woorden hier in 't ghemeyn ghebruyck zyn ghecomen, waerom salmen die dan meer ongheschreven dan onghesproken laten, aunghesien oock dat men perfeckt ghenoech verstaet dat de Poësye daer deur seer gelustreert en vereiert wordt?
(Versteger.)
De Vertaler.

(*) Men zie voorts de opdrach in prosa, door Petrus Scriverius toegebracht aen den Zweedschen Afgezant Van Dyck, der Gedichten van Dan. Heinsius (Nederduitsche Poëmata, Amst. 1616, 1618, 1622 en 1650.) Na dat Scriverius had aengemerkt hoe men voorlange in de Moedertael elders gedicht had, zegt hy: ‘Wy alleen, ondanckbaer tegen onze spraeck, hebben tot noch toe meestal of dezelve veracht, of se laten schoffieren door die ghene, die gheen ander en oonden en teenemale blindt en onwetende waren.’ (Vergelyk Meerman op De Groot, Parall., III, blz. 369 en volg.)
De vertater.

(*) Quetelet, Simon Stevin, blz. 9.
De vertaler.