Provo. De geschiedenis van de provotarische beweging 1965-1967

[p. 2]

[p. 6]

[p. 7]

Inleiding Mijnen vegen

In mei 1985 was het twintig jaar geleden dat wij het stenciltje verspreidden met de aankondiging van het nieuwe tijdschrift Provo, dat het middelpunt van een beweging zou worden. Dat leek Cor Jaring en mij een goede gelegenheid om het Provo-archief open te leggen. Voor al die scholieren en studenten die nu - in een volgende ronde van dezelfde noodtoestand - werkstukken over Provo maken of lezingen over de jaren zestig voorbereiden. Maar meer nog voor alle jongeren die zich, op andere manieren dan toen maar met dezelfde inzet, verzetten tegen onderwerping en vernietiging. De meisjes en jongens van de vredesbeweging, de anti-kernenergiedemonstranten, de krakers, de vrouwenbeweging. Het nieuwe provotariaat dus.

Provo was, na de ondergang van de oude anarchistische beweging in de Spaanse burgeroorlog, een nieuw startschot voor anti-autoritaire actie. Daarbij stelde Provo heel direct het probleem aan de orde dat voor ons, eerste generatie welvaartskinderen, veel zichtbaarder was dan voor de vroegere anarchisten: dat van het milieu.

Provo verscheen op het moment dat, althans in Nederland, de problemen van overvloed en consumptieve verslaving die van de armoede begonnen te overschaduwen. Het was de eerste, woedende reactie op het ontstaan van een technocratische massacultuur. De fiets, witte kleren en krenten(die Koosje Koster op straat illegaal uitdeelde, als toespeling op Paulus' brieven over de liefde uit Korinthe) werden er de symbolen van. Ze stonden tegenover de kankerverwekkende auto, het ontmenselijkende uniform en het plasticvoedsel uit supermarkten.

En de rookbom? Ook dat was, als geweldloze bom, zeker een Provosymbool. De beroemdste toepassing ervan was die waarmee de huwelijkskoets van Beatrix en Claus in rook werd gehuld. Daardoor werd Provo in de hele wereld bekend als anti-monarchistische beweging. Het zal wel geen toeval zijn dat de man en de vrouw die zó trouwden later de meest verlichte vertegenwoordigers op de troon zijn geworden sinds ik weet niet wie. Getrouwd op de dag van de anarchie, en dat klinkt - zij het soms nog aarzelend - door in hun toespraken. Ondertussen maken financiële affaires, zoals de onbeschaafde uitkering voor prins Willem-Alexander, duidelijk dat Provo gelijk had met zijn kritiek op de monarchie als instituut. Wat wij met die rookbom op 10 maart 1966 echter vooral hebben willen raken was het sprookje van de samenleving die zo gelukkig is van bovenaf geleid te worden. Het zwarte sprookje van het autoritaire denken.

Provo heeft een internationale doorwerking gehad. Niet alleen ontstonden, zoals in hoofdstuk vijf zal blijken, in vele landen Provo-bewegingen, maar toen in mei 1968 in Parijs de verbeelding aan de macht

[p. 8]

leek te komen, waren daar Provo-zaadjes aan het ontkiemen, evenals dat het geval was in de Praagse studentenbeweging gedurende die jaren.

Ik meen wel een verklaring te hebben voor het feit dat wij Nederlanders als bedenkers en dragers van de Provo-ideeën hebben mogen dienen. Er bestaat in ons land niet alleen sinds Domela Nieuwenhuis een inheemse anarchistische traditie, maar er is ook een oer-Hollands instinct dat zich verzet tegen nieuwe jaren zestig-zonden van verspilling en natuurbederf. Soberheid en zindelijkheid zijn onze klassieke, calvinistische deugden. Een mengsel van anarchisme en calvinisme zat er dus zeker in de rookbommen uit Holland. Maar dat mengsel had niet zó gewerkt als er niet ook een typisch Amsterdams ingrediënt bij had gezeten: de magie van de Amsterdamse plekken, die vooral Robert Jasper Grootveld heeft ingebracht. De magie als wapen tegen de rationalistische grondslag van de terroristische consumptiemaatschappij. Wat dat betreft greep Provo terug op een ervaring die veel ouder is dan het calvinisme: het wonder van Amsterdam. Het wonder waarvoor ook nu nog elk jaar een stille omgang gemaakt wordt.

Opmerkelijker dan dat Provo begon is misschien nog dat het eindigde. Waarom eindigt een beweging die, ondanks alle te verwachten, negatieve reactie, zo'n invloed heeft? In de pers fluisterde men destijds over tweespalt tussen ‘straatprovo's’ en ‘intellectuele provo's’. Ik denk dat veel wezenlijker is dat de gedachten van Provo niet gericht waren op het tot stand brengen van een permanent instituut. ‘Provo's zijn het principieel met elkaar oneens’, dat is geen uitgangspunt voor langdurige stabiliteit. De uitsluitende ironie waarmee het begrip ‘Provoleider’ door ons gehanteerd werd maakte het groeien van een goed georganiseerde, permanente tegenmacht moeilijk. Geen wonder dat we na twee jaar actievoeren in die geest enigszins uitgeput waren. Provo was, door zijn aard, meer een ideeënbom dan een vaste structuur.

Maar als zodanig is Provo nog lang niet uitgewerkt. Het vond een vervolg in de Kabouter-beweging. Scherven van de ideeënbom kwamen terecht in partijpolitieke formaties zoals D'66, Nieuw Links, de ppr en tenslotte zelfs (na een lange periode van geblindeerdheid) de cpn. In de jaren tachtig zijn veel opstandige en emancipatorische activiteiten ondenkbaar zonder die eerste aanzet twee decennia terug.

Provo was het protest. Het heeft de eerste antwoorden gegeven op de vraag naar een alternatief voor de bestaande orde. Wat mij betreft heb ik die antwoorden nu in de vorm van groene politiek gegoten, evenals bijvoorbeeld Luud Schimmelpenninck dat doet. Maar degenen die de voortzetting van Provo in rode of zwarte politiek zoeken zal ik niet lastig vallen met Provo-dogmatiek; ons blijft juist de stelling dat Provo's het onderling principieel oneens zijn verbinden. Ik heb voor dit boek aardig wat explosieven opgespoord en samengebracht. Het was mijnen vegen. Allereerst uit het arsenaal van Cor Jaring, die een ongelooflijke verzameling negatieven heeft. Ik durfde er amper uit te kiezen. Toen - moet ik bekennen - heb ik weleens gedacht, wat moet die snor er toch altijd bij. Nu begrijp ik dat juist Cor een van degenen is geweest die Provo groot gemaakt heeft omdat Provo als weinig andere bewegingen via het beeld communiceerde. Cor wist die beelden als geen ander vast te leggen en hij bracht die beelden, ook toen al, over de

[p. 9]

hele wereld. Zonder Cor was Provo zichzelf niet geweest.

Het witte gevaar (Meulenhoff 1967) heb ik gekozen als verhaal. Het is de geschiedenis van Provo. De hoofdstukken over dada en het ‘preprovo’ anarchisme in Nederland heb ik eruit gelaten; ik kwam toch al ruimte tekort voor alle Provo-documenten. Want Provo is, gedurende een jaar of twee, een als een nieuwe zonde om zich heen grijpende beweging geweest.

Daarnaast heb ik bij elk van de hoofdstukken uit Het witte gevaar stukken gezocht uit het tijdschrift Provo. Van dat tijdschrift zijn zestien nummers uitgekomen. Uit Provo nr. 1 heb ik het stuk ‘De praktiese anarchist’ niet weg willen laten omdat het een historisch document



is, dat inzicht geeft in de manier waarop wij het geweld belachelijk hebben gemaakt. Al eens eerder heb ik een bloemlezing uitgegeven: Het Beste uit Provo (De Bezige Bij 1967). Dit keer heb ik een uitgebreidere bloemlezing gemaakt, met meer aandacht voor het ‘bewegingsnieuws’. Bijzonder aan Provo was toch ook de manier waarop het zo veel anonieme jongeren tot spontane initiatieven aanzette. Door deze selectie heb ik dat willen laten zien.

Had ik het hierbij gelaten, het resultaat zou te veel een beperkte, Amsterdamse indruk van onze beweging hebben gegeven. Immers, zoals Praag gedurende de late middeleeuwen een centrum van opstandige ideeën was, dat door zijn invloed Europa rijp gemaakt heeft voor de reformatie, zo is Amsterdam sinds Provo voor de gezagsuitoefenaren in binnen- en buitenland een gevreesde broedplaats van afwijkende meningen, mythes en mirakels. Provo als geweldloze nationale en internationale ketterbeweging - dat heb ik willen laten zien door pamfletten, brieven, kranteknipsels. Het meeste materiaal daarvoor heb ik uit mijn archief bij de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam gehaald. Archivaris Tjebbe van Tijen had daar mijn papieren op een heerlijke manier geordend en hij kon me moeiteloos de weg terugwijzen. Dankjewel, Tjebbe.

Elk hoofdstuk van dit geschiedenis- en ideeënboek bestaat dus uit drieën: Het witte gevaar, het tijdschrift Provo en diverse documenten. Tot dat laatste behoort ook een aantal commentaren en reacties op Provo die ik geknipt heb uit een als zodanig weggelaten hoofdstuk uit Het witte gevaar. Wat kan ik verder doen dan tenslotte mijn dank uit te spreken aan al die grote en kleine koppen van het monster Provo, die ongeweten aan dit boek bijgedragen hebben?

Roel van Duijn