Op zoek naar de olifant

[p. 5]

Aan onze pioniers Matthijs en Celia

Grant me that I never criticize my neighbour
unless I have walked seven miles in his mocassins

Indiaans gebed

[p. 7]

Woord vooraf

Tussen volkeren bestaan vele misverstanden; hoe verder ze verwijderd zijn van elkaars grenzen des te groter is de legendevorming. Want de reiziger die naar huis terugkeert, houdt er van sterk gekleurde verhalen te vertellen. Als een curiositeitenverzamelaar vergaart hij de zonderlingste zaken, van alles het vreemdste, oudste, uitzonderlijkste of mooiste, om die aan zijn landgenoten in het thuisland te laten zien. Bovendien is hij geneigd om voorbarig conclusies te trekken uit de enkele aspecten die hij van de hem vreemde samenleving onder ogen krijgt. Uit die conclusies bouwt hij dan weer een eigen wereldje op, gefundeerd op een mengsel van werkelijkheid en schijn, om daarop een etiket te plakken met de naam van het door hem bezochte land.

Zo herinner ik me dat een Amerikaan eens tegen mij zei: ‘Jullie in Holland zijn dol op lopen, is dat niet zo?’ Ik moest mij even bezinnen, ik dacht: misschien denkt hij dit omdat wij minder auto's hebben dan de Amerikanen, maar waarom zegt hij dan niet: dol op fietsen? Dat springt immers meer in het oog. De verklaring die hij gaf was verrassend: ‘Er is toch een feest waarop jullie allemaal vier dagen lang lopen...’ zei hij. Hij had foto's gezien van de Vierdaagse en verkeerde nu in de mening dat de ganse natie vier dagen lang op de been bleef.

Maar soms zijn de misverstanden pijnlijker. De Californische professor in wiens huis wij een tijdlang woonden, keerde gedeprimeerd van een maandenlang verblijf in Europa naar zijn paradijselijke woonoord terug. Hij had het gevoel dat de Europeanen hoofdzakelijk aan Amerika dachten in termen van geld, macht en oorlog. ‘In Spanje,’ zei hij, ‘zag een hoteleigenaar op mijn paspoort dat ik Amerikaan was; de man richtte een denkbeeldig geweer en zei: “Amerika, pief, paf, poef.” In Italië maakten mensen het gebaar van geld tellen en zeiden: “dollars...” Maar ook onder de intellectuelen blijkt een soort onwillig ongeloof te bestaan dat velen van ons net zo zouden zijn als zij, dat ook wij er van houden om voor ons plezier muziek te maken en Simone de Beauvoir te

[p. 8]

lezen. Het lijkt wel of Europeanen de Verenigde Staten voornamelijk zien als het land van echtscheidingen, geld, ontwortelde jeugd en rassendiscriminatie. Misschien is er een tijd geweest na de Tweede Wereldoorlog, en ook nog wel in de tijd van Kennedy, dat de Europeanen in Amerika een voorvechter zagen voor de vrijheid van de mens. Misschien komt het door Vietnam, misschien ook door de recente rassenonlusten, maar het lijkt me dat Europa teleurgesteld is in Amerika.’

Ik moest erkennen dat ik vreesde dat hij gelijk had; ook ik geloof dat Europa in Amerika teleurgesteld is. Maar terwijl zij met een scherp observerend haviksoog op Amerika toezien, vergeten de Europeanen dikwijls dat zij slechts de buitenkant te zien krijgen van een ontstellend gecompliceerde problematiek, en dat bovendien de kranten die zij lezen vaak van sensatie moeten bestaan. Waarvan zij te weinig te zien krijgen is de zeer boeiende menselijke strijd die hier gestreden wordt om de bestaande problemen tot een goed einde te brengen.

Maar ik heb in deze serie artikelen die oorspronkelijk geschreven is voor de Volkskrant, niet in de eerste plaats geprobeerd misverstanden uit de weg te ruimen; hoogstens heb ik geprobeerd ze niet te vergroten, alhoewel ook ik me bezondigd heb aan de passie van de curiositeitenverzamelaar die verheugd een bizar exemplaar voor zijn collectie mee naar huis neemt.

Het enige dat ik steeds duidelijker ben gaan inzien, is dat Amerika oneindig gevarieerd is, een gecompliceerd organisme, van staat tot staat weer anders van karakter. Dat de mensen in wezen hetzelfde zijn als wij, van eenzelfde grondstof gemaakt, maar op het aambeeld van de geschiedenis geslagen tot een andere beeldenaar, door een sneller en heter vuur gevormd. De geschiedenis heeft niet veel geduld gehad met de Amerikaan, en de Amerikaan kon niet veel geduld hebben met zichzelf omdat hij allereerst moest zien te overleven, zich een plaats moest zien te veroveren in dit chaotische werelddeel.

Toen wij naar de Ver. Staten kwamen, hadden wij slechts vage voorstellingen. Wij vertrokken vrij onverhoeds toen mijn man, toneelregisseur Erik Vos, gevraagd werd in het Californische

[p. 9]

Stanford een nieuw beroepsgezelschap te komen regisseren, en gelijktijdig college te geven aan het Drama Department van de universiteit; de tweede helft van het jaar zouden wij in Pittsburgh doorbrengen.

Anders dan in Europa, en nieuw voor ons, was allereerst al het feit dat de band tussen de kunsten en universiteiten in Amerika veel groter is. Veel jonge schrijvers, musici, schilders en acteurs worden aan de universiteit opgeleid, en een groot aantal keert vroeger of later onder haar beschermende vleugels terug om als docent op hun beurt weer de volgende generatie te helpen vormen. Misschien heeft het isolement dat de creatieve mens, buiten grote steden als New York, in de enorme uitgestrektheden van dit land bedreigt, er toe bijgedragen dat hij zijn heil binnen de grenzen van de universiteit is gaan zoeken.

En zo vormen de universiteiten, overal verspreid, de oasen, de vitale stimulerende organen, de hersencellen van Amerika. Des te levendiger door de aanwezigheid van talloze buitenlandse studenten en professoren. Steeds viel het mijn man op hoe gretig de honger van zijn studenten was om zich nieuwe ideeën eigen te maken, hoe geestdriftig de acteurs waarmee hij samenwerkte zich inzetten om tot een gemeenschappelijk resultaat te komen. Verschillende onder hen hadden Hollywood en New York verlaten om te ontkomen aan de commerciële mallemolen.

Openheid en een levendige neiging tot zelfonderzoek, dat zijn de karaktereigenschappen die ons misschien het meest in de Amerikanen hebben gefrappeerd. - Verrassend Amerika. Dynamisch, zoekend, veranderend van jaar tot jaar. En immens. Ik heb me soms gevoeld als een hondje dat aan een gigantisch beest, een olifant, snuffelde en geen begin en geen einde aan het beest kon vinden. Maar de tijd hielp me, al die maanden dat we leefden met deze Amerikaanse mensen, landschappen en steden. De tijd hielp me en wikkelde kleine onderdelen uit de nevelen, - ik raakte geboeid. Maar ik besef dat wat ik gezien heb slechts onderdelen zijn en dat ik een geheel leven nodig zou hebben, en meer dan dat, om het geheel, het ganse gigantische organisme: Amerika, te kunnen overzien.