Waarom ik zo denk...

[p. 299]

VII
De katholieken en de toekomst

[p. 301]

Eenheid door overleg

Toespraak op de eerste landelijke bijeenkomst van Eenheid door Democratie, te Amsterdam, op 3 Maart 1936

GAARNE heb ik de gelegenheid aanvaard, om als nederlands katholiek voor uwe organisatie te getuigen van onze wil tot eenheid met de overige groepen van het nederlandse volk. Maar dan bedoel ik een eenheid, welke wij in vrije samenwerking vormen, zonder dwang te dulden van anderen en zonder aan anderen dwang op te leggen. Een waarachtige eensgezindheid, die aan het geestelijk, maatschappelijk en staatkundig leven van ieder onzer en van allen te zamen ten goede zal komen, kan immers slechts de vrucht zijn van de spontane concordia, waarin de harten van verschillenden dezelfde samenklank doen horen.

Er is geen reden om ons te ontveinzen, dat het beginsel van zulk een spontane eendracht vaak, en ook thans, in zeker opzicht negatief is. Niet in elk opzicht, ik weet het. Maar sta mij toe eerst dit negatieve te behandelen. Misschien klinkt het paradoxaal, dat juist een katholiek zijn getuigenis aanvangt met een protest. Doch de historische en principiële meningsverschillen, waarvan de katholieke bevolkingsgroep het scherpst aan de geest en aan den lijve de gevolgen heeft ondergaan, zijn de oorzaken geworden van vele misverstanden. Ik ben mij bewust, dat onze eenheid slechts duurzamer kan zijn, naarmate ook ons protest tegen deze misverstanden gewilliger wordt aanvaard.

Alle katholieken zijn krachtens hun heiligste overtuiging verplicht, te strijden voor twee grote beginselen, namelijk de liefde en de vrijheid. Ik noem ze in rangorde van voornaamheid; gij zult mij echter toestaan, ze te bespreken in volgorde van actualiteit. Dan denkt op het ogenblik immers ieder uwer het eerst aan de vrijheid. Over den katholiek en de vrijheid zijn de misverstanden talrijk; zelfs onder katholieken komen zij voor. Niet ongewoon is het, vooral in de laatste maanden, dat men uitspraken van katholieken leest, waarin elke menselijke vrijheid met een zekere minachting wordt bejegend, alsof alle vrijheid

[p. 302]

ongeoorloofd ware, ja, alsof God aan den mens de vrijheid niet gunde! Ik weet even goed als de schrijvers van zulke laatdunkende volzinnen over de vrijheid, dat God een ‘afgunstige God’ is, zoals een aangrijpende tekst der heilige Schriftuur Hem noemt. Des te dieper besef ik echter, dat God door ons in vrijheid wil worden gediend, en wel in die volledige vrijheid, waarin de geloofsdaad met al haar vele practische consequenties een volwaardige menselijke handeling is.

Onze katholieke taak in deze wereld is eigenlijk geen andere, dan God, het Beginsel van alle goed, te beminnen uit geheel ons hart, uit geheel ons verstand, uit al onze zinnen. Wij kunnen onze handelingen in het geestelijke, het maatschappelijke, het staatkundige leven niet losmaken van deze hoogste binding, deze ‘religio’, dit nieuwe verbond van den Schepper met het schepsel, waardoor wij verlost zijn van de slavernij des kwaads, en de vrijheid der kinderen Gods genieten.

Dat het katholicisme een Kerk is, weten al zijn aanhangers en al zijn bestrijders, maar zij beiden beoordelen het verkeerd, wanneer zij voorbijzien, dat het katholicisme allereerst een religie is, en dat wij eerst dan ‘goed katholiek’ zijn, wanneer wij ons als waarlijk religieuze mensen gedragen. De vrijheid die een voorwaarde is tot het geloof en de liefde, verzet zich in beginsel en de facto tegen alle menselijke gewetensdwang.

Ik wil dit duidelijk herhalen, omdat men het zo vaak vergat: wij, katholieken, zijn van huis uit vijanden van gewetensdwang. Wij eisen voor eiken individuelen mens het recht op, zich in volkomen vrijheid eerlijk te verhouden tegenover God. Wie op deze vrijheid een aanslag beraamt, vindt onverzoenlijk twintig eeuwen van kerkelijke tucht tegenover zich.

De menselijke vrijheid tot handelen volgens de inzichten van de rede, is een groot goed. Wij willen en mogen ons deze vrijheid niet laten ontroven door heden, die de hoogste zedelijke normen menen te vinden in irrationele drijfkrachten als de instincten van het ras, de slag van het bloed, de gebondenheid aan de bodem. Van de vrijheid der kinderen Gods staat geschreven dat zij ons uit de slavernij van het kwaad bevrijdt. Van deze dwingende gebondenheid aan ras en bloed en bodem moet het tegendeel getuigd worden. Zij werpt ons terug in de slavernij, waaruit wij verlost werden.

[p. 303]

De rassentheorie, die berust op een onontkoombaar determinisme, zoekt niet alleen het zogenaamd minderwaardige ras te verslaven aan het zogenaamd superieure ras; zij maakt ook het individu tot den slaaf van zijn geboorte. Ze beneemt hem zelfs de gelegenheid, uit deze slavernij te ontkomen. Want ook al zou hij het begeren, de jood mist volgens deze theorie de vrijheid, ja, de mogelijkheid, een volwaardige te zijn. Al laat hij zich dopen tot christen, hij blijft jood. Hij heeft de vrijheid niet om met de rasgebondenheid te breken. Zowel de Ariër-paragraphen van 1933 als de Neurenberger wet van 1935 geven uitdrukking aan dit fatalistisch determinisme, waarmede de katholieke vrijheidsgedachte onverzoenbaar is.

Heviger echter dan met het grote beginsel van de vrijheid, is de tyrannieke theorie van ras, bloed en bodem in strijd met het allereerste beginsel der katholieke religie: het beginsel van de liefde.

Zou het evangelie onder ons, onvolmaakte mensen, volmaakt vervuld worden, dan zou de liefde van mens tot mens zó groot zijn, dat er over het recht nauwelijks gesproken behoefde te worden. De liefde twist niet. Zij geeft altijd meer dan het recht vraagt. Daarom gedoogt zij niet, dat aan het recht wordt te kort gedaan.

De gelovige denkt niet gering over zijn medemens, in wien hij Gods beeld en gelijkenis heeft te erkennen. Hoe deerlijkerdoor het kwaad geschonden, hoe minder zichtbaar voor het oog der wereld deze gelijkenis werd, des te aantrekkelijker was dit beeld steeds voor die grote minnaars van God en de mensen, de heiligen. Door langdurige oefening overwinnaars geworden van baatzucht en wellust, zochten zij tot in den meest verworpen zondaar het beeld van God. Hoe wilt gij, dat katholieken, wien van de eerste jeugd het voorbeeld van deze heiligen werd voorgehouden, zich dan ooit zouden verenigen met een staatsleer, die de haat der rassen tot grondslag heeft?

Voor ons bestaat geen jood en geen heiden, voor ons bestaat alleen de plicht tot liefde, waarin wij misschien duizend maal te kort schoten, individueel of collectief, maar die wij nooit kunnen verloochenen zonder van het katholicisme het leven zelf te deren, immers de Geest van onze Kerk is de Liefde. Gelooft mij, dat de nederlandse katholiek de valse beschuldiging

[p. 304]

verstaat, die inhoudt, dat men krachtens zijn leer, of krachtens zijn geboorte geen goed vaderlander kan zijn! Gelooft mij, dat speciaal de nederlandse katholiek uit de Zuiderprovincies herinneringen draagt, die hem als nederlands onderdaan en vaderlandlievend mens tot den geboren tegenstander maken van elke uitsluiting ener groep uit het staats- of volksleven. Ik doel op het anti-semitisme, dat een wezenlijk bestanddeel is van het racistisch nationalisme.

Ik weet, dat men zeggen zal: de joden zijn geen Nederlanders; ze behoren tot een oosters ras. Het argument is even waardevol als te beweren, dat de Catten, de Kimbren en de Bataven toch eigenlijk maar duitse emigranten waren! De joden hebben zich vreedzaam onder ons gevestigd en ze hebben de rechten van eiken ingezetene verworven. Zij zijn tot de onzen gaan behoren, de offers brengende aan ons staatsleven, die wij brengen en dan ook terecht de voordelen van het staatsbestel genietende, welke aan ons niet worden onthouden.

Zijn er misdadigers onder hen? Men strafffe deze dan als alle andere misdadigers, maar niet omdat zij joden zijn. Er is geen wet, die gestrenger aandringt op de bestraffing van misdadigers dan de mozaïsche wet. Deze misdadigers kunnen dan ook geen misdadigers geworden zijn, omdat zij zulke echte joden waren, want echte joden verafschuwen de misdaad. Die afschuw zit hun in het bloed, indien het bloed een argument kan leveren! Nog verwijt men den joden, dat zij zich slecht aanpassen. Ligt het aan hen? Niemand past zich slecht aan op een plaats, waar hij het zo goed heeft als van de joden wordt gezegd dat zij het hebben. Indien zij het echter slecht hebben en zich dus ook slecht aanpassen, moet men hen medelijdend tegemoet treden. Wellicht verbetert men dan met hun toestand ook hun aanpassingsvermogen.

De argumenten waarmede het anti-semitisme (ik herhaal: een wezenlijk bestanddeel van het chauvinistisch of racistisch nationalisme) zich redelijk zoekt te verantwoorden, zijn onhoudbaar door zwakte. Het anti-semitisme is dan ook niet redelijk. Het beantwoordt aan een instinct. Wie het propageert, maakt den mens tot een slaaf van de natuurdrift, en het enige in de gehele schepping, waartegen de katholieke Kerk protesteert, is de slavernij van den mens aan de natuurdrift.

[p. 305]

Tot zover het protest, waarmede ik wilde beginnen, en dat het negatieve element onzer eensgezindheid, en, hoop ik, onzer nederlandse volkseenheid bepaalt. Dat wij het eens zijn in deze weerstand, is een krachtige waarborg, maar het is een onvoldoende waarborg. Wij moeten niet alleen hetzelfde afwijzen, wij moeten ook hetzelfde nastreven.

Wat kunnen wij, die behoren tot zo verschillende groepen, partijen en genootschappen, waardoor ons volk een eenheid uit verscheidenheden is, te zamen ondernemen? Wij kunnen in deze historische eenheid de harmonie aanbrengen, bewaken, versterken. Wij allen weten, dat er een andere eenheid bestaat, die geen verscheidenheden erkent of verdraagt. Het is de dodende eentonigheid, waarbij men ten slotte in slaap valt. Hoe strijdig met de beweringen van allerlei tot-eenheid-dwingers dit ook moge klinken: het is een onontkoombare wet, dat de eentonigheid vermoeit, en verslapt. Het organisme van verschillende pas ‘ontwaakte’ volkeren zal zich aan het slaapwekkend effect der eentonigheid niet onttrekken.

Een draaglijke eenheid is alleen de harmonische eenheid van samenklinkende verscheidenheden. Zelfs de hemel heeft vele woningen, meent gij dan, dat er in Holland maar één huis zou staan? Onze wensen en overtuigingen kunnen geschakeerd zijn, maar deze schakering herinnert aan een schoon woord van Sint Augustinus: ‘Diverso stilo, non diversa fide.’ - ‘In verschillende stijl verdedigen wij het zelfde vertrouwen.’ Dit is het vertrouwen, dat een krachtige, maar spontane en vrij-gevormde eenheid van het nederlandse volk weerstaan zal aan de tyrannie en dat onze eenheid-door-overleg de dwang tot eentonigheid zal voorkomen. Indien te luisteren naar mij u hiervan evenzeer overtuigde, als te spreken voor u mij in dit vertrouwen bemoedigde, meen ik gedaan te hebben, wat mijn opdracht was.

Maart 1936