Tegenonderzoek

[p. 165]

Nawoord

De voorgeschiedenis van deze narede is de geschiedenis van een bekeering. Ik kende tot in het najaar van 1930 van du Perron bijna niets dat mij aantrok. Ik verwierp integendeel vrijwel alles wat ik van hem gelezen had: zijn z.g.n. gedichten (‘Poging tot Afstand’), zijn eerste verhalen (‘Bij Gebrek aan Ernst’) - en ik had, ronduit gezegd, van een vluchtig en fragmentarisch doorlezen van enkele van zijn ‘Cahiers’ een antipathieken indruk: hij dweepte met Gide dien ik abject vond, en vooral met Stendhal, dien ik toen niet goed kende, hij schreef denigreerend over Vermeulen, smalend over mijn vriend Gerard Bruning, en over mij op een manier die ik toen niet apprecieerde... Wat had ik gemeen met dien giftigen Indischman? Eén ding: wij waren beiden door niets zoo heftig gebiologeerd als door ons-zelf. Het verschil was alleen dat het phenomeen-Marsman mij de moeite van een gebiologeerd-zijn waard scheen, het phenomeen-du Perron allerminst.

Vanwaar die bekeering? Het was, allereerst, geen bekeering van mij, maar van hem. Ik oordeel over wat ik in hem verwierp niet anders dan vroeger (al begrijp ik het nu als een phase in zijn ontwikkeling), maar ik zie het nu als een déél van zijn werk, terwijl het toen nog slechts het gehéél was. In het najaar van 1930 las ik van hem het ‘Gesprek over Slauerhoff’ en een bespreking van ter Braaks' ‘Carnaval’. Deze twee stukken overtuigden mij: de fret, de sarrende kankeraar, de landerige querulant had behalve een scherpe luciditeit (die had ik hem tot mijn spijt niet kunnen ontzeggen) het hart en den moed om zichzelf te vergeten, en de diep overtuigde en overtuigende volharding om te strijden voor een zaak waarin hij geloofde. Hij was, in den grond,

[p. 166]

een gepassioneerde. Ik had hem - en ik geloof niet dat het aan mij ligt, dat dit niet eerder gebeurde - herkend.

*

Niets heeft zoozeer du Perron's interesse als de mensch, maar de mensch in een zeer beperkte beteekenis. Hij ziet hem, als zichzelf (want in den grond blijft hij enkel toegankelijk voor wat hem verwant is) allereerst als psychologisch phenomeen. Hij denkt hem los van de natuur (hij is ongevoelig voor atmosferen, en weinig gevoelig voor een landschap), los van het heelal, los van ieder buitenwereldsch principe, los van elke bestemming. Hij bekommert zich niet om de sociale structuur van den tijd waarin zijn figuren leven, hij laat hun tot hun omgeving geen andere relatie dan die der eeuwige vijandschap van het individu met de groep, hij ontneemt hun iedere solidariteit die een andere is dan die der vriendschap.

Dit besnoeid en geïsoleerd phenomeen wordt het voorwerp van zijn onuitputtelijke interesse, en het bestaat nog slechts, zou men zeggen, om door hem te worden bekeken, aangerand en gepeild. Maar in wezen bestaat het slechts om door hem te worden aanvaard of verworpen, bemind of gehaat. Want dit spel wordt niet enkel gespeeld om zich zelf, en niet alleen om zijn onvermoeibaar psychologisch analyseeren te bevredigen, het gaat om een waarde, om het eenige wat den mensch du Perron in wezen ter harte gaat, en deze schijnbaar uiterst amoralistische en relativistische psychologie staat in dienst van een norm: zij onderzoekt of een mensch den moed heeft zichzelf te doorgronden tot op zijn kern; en hoe zeer hij aan dit vooroordeel gehecht is, blijkt uit zijn haat, waar hij die volstrekte eerlijkheid mist, en uit zijn liefde waar hij die vindt: dit ‘Tegenonderzoek’ is er een doorloopend bewijs van.

*

[p. 167]

De Nederlandsche critiek heeft - om den schrijver voorgoed on schadelijk te maken - het ‘Gebed bij de Harde Dood’ en ‘Het Drama van Huize-aan-Zee’ tot du Perron's meesterwerken gecanoniseerd, om hem daarna des te hardnekkiger te kunnen vervolgen met zijn mislukkingen, waaronder ‘Een Voorbereiding’ naar haar meening de kroon spant; en ook deze ‘Cahiers’ zullen een redelijk quantum aan bestrijding en ergernis wekken. Daarmee is hun doel dan bereikt: want ik kan niet inzien dat een andere drijfveer dan deze van de vroegere particuliere editie een publieke gemaakt heeft. Aan altruïsme kan men moeilijk gelooven, aan optimisme nog minder: de schrijver ontzegt aan de Nederlandsche literatuur zelfs de mogelijkheid om tot het peilen van haar laatste waarheden te komen, hij ontzegt haar intelligentie en luciditeit. Hij zal niet gelooven dat zij ook maar in staat is van hem iets te leeren, en ook medelijden zal hem tot publiceeren in wijdere kring niet hebben geleid, want hij haat haar. Maar waaraan ontleent hij het recht haar voortdurend lastig te vallen, terwijl hij bovendien weet hoe graag zij met rust wordt gelaten? Hij ontleent, zoo noodig, behalve al aan dit laatste feit op zichzelf, het recht haar te kwellen - en wie weet toch tot haar voordeel? - aan zijn ergernis, aan het feit dat zij hem slag op slag in zijn verwachting, althans in zijn hoop, heeft teleurgesteld. Want hoe weinig du Perron's tropisch temperament en fransche intelligentie geschikt zijn om in de Nederlandsche literatuur weerklank, en omgekeerd, waarden te vinden, hij zoekt onvermoeid naar het laatste en misschien ook naar het eerste. Hij vindt noch het een noch het ander, hij vindt nog eender eenige waarden dan weerklank, maar hij vindt vooral domheid, benepenheid, hysterische grootspraak en burgerlijkheid, en hij haat dat. Ik voor mij zou bij een dergelijke

[p. 168]

ongeneeslijke incompatabilité de caractères voortdurend sterker geneigd zijn de zaak den rug toe te keeren, du Perron schimpt en vecht alsof er nog iets te bereiken viel, - en als minste, ik vrees als eenige resultaat bereikt hij dan dit: dat zijn gal gelucht wordt.

Toch kwam er een keer in het droevige huwelijk tusschen hem en de hollandsche muze, en voor mijn gevoel ligt die kentering ongeveer in den tijd tusschen ‘Vriend of Vijand’ en ‘Tegenonderzoek’. Ik wees al op zijn warme bewondering voor Slauerhoff en ter Braak. Ik zou verder, in een eenigszins ruimer verband, vooral kunnen wijzen op zijn studie over ‘Lady Chatterley's Lover’ (Forum, Juni 1932), waarin hij in de geijkte tegenstelling tusschen Huxley en Lawrence de menschelijkheid van den laatste verkiest boven de overwegende intellectualiteit van den eerste. Ik zeg niet, dat hij tevoren de intelligentie als alleenzaligmakend gezien heeft, - zijn liefde voor Dostojewski en Stendhal zouden het tegendeel kunnen bewijzen, - maar dat hij, uit die duistere behoefte om niet alleen anderen maar vooral ook zichzelf te kort te doen, zijn intellectualiteit vooral in dienst stelde - niet alleen van zijn haat, maar zelfs van zijn wrok, van zijn slechte humeur, van zijn arroganties en préjugés. Niemand kan, denk ik, uit zijn werk begrijpen, welke positieve karaktertrekken, welk een hartstocht achter dit gemelijk en faciel cynisme verborgen lag - en nog heeft hij slechts een glimp laten zien van den gloed en de sterke, romantische krachten van zijn natuur. Maar de toon is volkomen veranderd.

Voor sommigen is du Perron vooral de schrijver van deze ‘Cahiers’, voor velen van ‘Nutteloos Verzet’; voor mij is hij eigenlijk vooral de schrijver van zijn brieven en van zijn nog ongeschreven Autobiografie. Hij heeft bijna de

[p. 169]

plicht deze laatste te schrijven, zeker de mogelijkheid, het talent. Het zou, als niet alles bedriegt, zijn sterkste boek kunnen worden: zijn indische jeugd, zijn verblijf in Europa, zijn liefdes, zijn vriendschappen, zijn haat, zijn denkbeelden, zijn lectuur, zijn fronde - en dit alles geheel onverhuld en gezien door zijn scherpe intelligentie, die dàn zeker niets meer zal zijn dan ‘de knecht der ziel’.

Augustus 1932

H. MARSMAN.