'De eer des Vaderlands gebiedt, dat men streng zij'

[p. 152]

4.4 De pleegzoon

1-2 J. van Lennep, De Pleegzoon. Een verhaal. Amsterdam: P. Meijer Warnars 1833 Twee delen.

Jacob van Lennep (1802-1868). Jurist, Rijksadvocaat en van 1853 tot 1856 lid van de Tweede Kamer. Publiceerde onder meer de Nederlandsche Legenden (1828-1847), De Pleegzoon (1833), De Roos van Dekama (1836), Ferdinand Huyck (1840), Elisabeth Musch (1850-1851) en Klaasje Zevenster (1865-1866).

4 de beroemde Dichter van HET HUIS TER LEEDE: ‘Het Huis ter Leede’ is het eerste deel uit Van Lenneps vierdelige reeks Nederlandsche Legenden.

5-6, deszelfs uitmuntenden Vader. David Jacob van Lennep (1774-1853), jurist, neo-latijns dichter en classicus, vanaf 1799 hoogleraar aan het Athenaeum Illustre in Amsterdam Over het leven en werk van D.J. van Lennep, zie Van den Berg 1999, p. 167-195.

Bij zijn dood schrijft oud-student R.C. Bakhuizen van den Brink: ‘In zijne collegiezaal zat Da Costa, zat Ter Haar: onze beroemde Jacob van Lennep had aan hem meer dan het leven, had aan hem de ontwikkeling van zijn dichtertalent, van zijnen onafhankelijken dichterlijken geest te danken. Het was zijn vader die het eerst betoogde, hoe ook onze grond, hoe ook onze geschiedenis voor dichterlijke opvatting vatbaar waren, hoe ook hier het terrein lag voor verdichtingen als van Scott. Behalve de genoemden zat er iemand onder zijne hoorders en vatte met meer gretigheid die wenken op dan de fijnheden van Grieksch en Latijn. Het was Drost: hij nam eene, twee proeven en slaagde uitmuntend.’ (geciteerd door Stuiveling 1967: 168-169)

6 Redevoering: Op dinsdag 30 januari 1827 hield D.J. van Lennep in besloten kring een verhandeling over ‘Het belangrijke van Hollands grond en oudheden voor gevoel en verbeelding’; op maandag 26 februari 1827 zou hij deze herhalen voor de leden van de Amsterdamse sociëteit Doctrina et Amicitia. Al eerder, op dinsdag 29 augustus 1826, had Van Lennep tijdens een openbare vergadering van het Koninklijk-Nederlandsche Instituut zyn ‘Hollandse Duinzang’ voorgedragen, waarin hij zijn gehoor aanmaande tot respect voor het verleden. ‘Verhandeling’ en ‘Duinzang’ werden samen opgenomen in het Magazijn voor Wetenschappen, Kunsten en Letteren, jrg. 7 (1827).

Volgens Stuiveling is Aarnout Drost niet bij de voordracht van ‘Verhandeling’ en/of ‘Duinzang’ aanwezig geweest; de invloed van de verhandeling is zijns inziens vooral uitgegaan van de geschreven tekst (Stuiveling 1967: 169). Onderzoek van Wagemans (1982) en Van den Berg (1988, 1999) heeft aangetoond dat de betekenis van de Verhandeling voor het ontstaan van de historische roman in Nederland lang is overschat: het aantal historische romans dat één van de door Van Lennep aangedragen historische episoden tot uitgangspunt heeft, is veel geringer dan aanvankelijk werd aangenomen en daarnaast lijkt Van Lennep eerder gedacht te hebben aan een dichterlijke bewerking van de historische stof (zoals zijn zoon Jacob dat in zijn Nederlandsche Legenden zou doen) dan aan een historische roman.

Belangrijker dan de directe invloed die er van de Verhandeling is uitgegaan - door Wagemans (1982: 152) gereduceerd tot ‘de nicht, de student en de zoon van de spreker’ - is volgens Van der Wiel (1999) dan ook de manier waarop de tekst later, vanaf Potgieters

[p. 153]

Galama-recensie in De Vriend des Vaderlands in 1833, voor de positionering van de historische roman is gebruikt. Daarna was het vooral Kalff, die, in navolging van Potgieter, de status van de Verhandeling ‘als nationaal monument’ heeft bezegeld, terwijl Smit in 1957 de betekenis ervan ‘vergroot en verengt’ ‘door zijn aanname van de meest concrete en rechtstreekse invloed die mogelijk is: het succes bij de romanciers die hun onderwerpen door Van Lennep kregen aangereikt’ (Van der Wiel 1999: 239).

49 Richardot: eigenlijk Jan Grusset (1540-1609). Zuid-Nederlands staatsman en junst. In de opstand tegen Spanje koos hij eerst partij voor de Staten-Generaal, maar vanaf het najaar van 1579 stond hij aan de kant van Filips II. Hij was de voornaamste politieke raadgever van de aartshertogen Albrecht en Isabelle en had een ruim aandeel in het ontstaan van de Vrede van Vervins (1598), de Vrede van Londen (1604) en het Twaalfjarig Bestand (1609).

51 Labbe: niet gevonden.

63 sobriquet: scheldnaam, spotnaam, bijnaam.

Johan van Oldenbarneveld (1547-1619). Nederlands staatsman. Was als Raadpensionaris van Holland verantwoordelijk voor het Twaalfjarig Bestand. Sloot zich in de strijd tussen Remonstranten en Contra-Remonstranten aan bij de Remonstranten en kwam daardoor in conflict met Maurits, die hem liet gevangen zetten, veroordelen en onthoofden.

71 Nieuwpoort: Slag bij Nieuwpoort (1600); de strijd werd door Maurits met moeite gewonnen, maar het eigenlijke doel van de expeditie, de verovering van het zeeroversnest Duinkerken, werd niet bereikt.

75 Oostende: de Spanjaarden probeerden de Staatse legers voorgoed van de Vlaamse kust te verdrijven door het beleg van Oostende, dat drie jaar lang verdedigd werd door de in r. 181 en 186 genoemde Francis Vere.

80 Romero's: Juan Romero was een Spaanse veldheer die in 1572 de leiding had bij een nachtelijke aanval op het legerkamp van Maurits.

Taxissen: In 1595 werden er vredesonderhandelingen gevoerd tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden. Deze werden afgebroken toen bleek dat de zuidelijke Staten geen beslissing durfden te nemen zonder eerst met de regering van Filips II te overleggen. Bij de opstandelingen ontstond de indruk dat het hele onderhandelingsproces doorgestoken kaart was geweest. Waarschijnlijk was dit wantrouwen onterecht, ondanks een onderschepte brief van de Spanjaard Bautista de Tassis (Taxis, volgens Drost). Hierin stond dat de onderhandelingen niet meer dan een handige oorlogsstrategie waren, bedoeld om de opstandige gewesten te misleiden. Deze brief verwekte natuurlijk heel wat opschudding, maar de mening die hierin werd verkondigd was alleen die van De Tassis, en hield geen verband met de intenties van de afgevaardigden van de zuidelijke Staten of de Spaanse regering.

80-81 maestro's di Campo: veldheren.

88 twee oogpunten: realisme vs. idealisme.

96-97 Deze trant, die den Franschen, en over het geheel der Romantieke School, meest eigen is en:

108 Wij vinden dezen geest van Romanschrijven meer bij onze Duitsche naburen: Drosts visie op de Franse en de Duitse variant van de Romantiek sluit aan bij het algemene beeld dat er

[p. 154]

bij Nederlandse lezers ten aanzien van deze richtingen bestond. Van den Berg (1990) heeft de Nederlandse receptie van Franse, Duitse en Engelse Romantische geschriften in de eerste decennia van de negentiende eeuw als volgt samengevat: ‘De taxering van deze Europese romantiek wordt in sterke mate bepaald en gericht door het veelal negatieve beeld dat men zich van de Franse romantische school en in het bijzonder van Victor Hugo vormt. Er ontwikkelt zich heel snel een typische afweerhouding geënt op zowel esthetische als ethische bezwaren tegen de Franse literatuurproduktie. Wie de kritieken leest, waant zich eerder in een debat over naturalisme dan over romantiek gezien de vehemente aanvallen op het al te grote realisme dat men meent aan te treffen. Romantisch is bij velen alles wat vies en voos is. Men attakeert de “gezochte en uitgerafelde beschrijvingen”, de aandacht voor het wanstaltige, monsterachtige, afzichtelijke de dooreenmenging van het edele en triviale, de uitbeelding van redeloze driften. De Franse romantische literatuur zou ontuchtig, liederlijk en ziekelijk zijn, te bizar ook te buitensporig, te wild, te woest en te weelderig. [...] Romantisch wordt een scheldwoord, waarmee men zich de Franse letterkunde van het lijf probeert te houden. En die negatieve connotatie hangt ook rond de term als deze naar de eigentijdse Duitse letterkunde verwijst, zij het dat aan de Duitse letterkunde precies de tegenovergestelde verwijten worden gemaakt: zij zou de realiteit nu juist te veel uit het oog verliezen, te zeer opgaan in mystieke Sehnsucht en fantatische dromen. Zij is te nevelig en te schimmig voor het “Hollandse hoofd”. De enige eigentijdse buitenlandse romantische school, die allerwege sympathie en welwillendheid ontmoet is de Engelse.’ (Van den Berg 1990: 82) Voor de receptie van de Franse literatuur in Nederland in de jaren 1830-1840, zie ook Van Zonneveld (1978) en de in noot 12 bij diens artikel genoemde bronnen.

130-133 Zoo herinnerde ons de wijze, waarop in het tweede deel, Bouke zijn' vertoornden meester ten voordeele van Joan tracht te verbidden, het beroemde tooneel uit Kotzebue's menschenhaat en berouw: zie Van Lennep 1833: deel II, p. 263-269 (hoofdstuk 28).

August von Kotzebue (1761-1819). Duits toneelschrijver. Met ‘het beroemde tooneel’ uit Menschenhaß und Reue (1789; er bestond ook een Nederlandse vertaling onder de titel Menschenhaat en berouw) doelt Drost waarschijnlijk op het tweede toneel van het eerste bedrijf, waar de knecht Frans zijn verbitterde meester Meinau milder probeert te stemmmen in zijn oordeel over de mens.

136-137 dat een weinig later Victor Hugo op den inval gekomen, om in zijne Notre Dame de Paris...: In het tiende boek, hoofdstuk 5, ‘Het bidvertrek van heer Lodewijk van Frankrijk’, doet koning Lodewijk XI een onbezonnen uitspraak. ‘Toen zweeg hij plotseling, beet zich op de lip, alsof om zijn half uitgesproken gedachte in te slikken vestigde zijn doordringende blik beurtelings op de vijf mensen die hem omringden, en greep onverwachts zijn hoed met twee handen vast, keek ernaar en zei: “O, ik zou je verbranden als je wist wat er in mijn hoofd omging!”’ Victor Hugo, De klokkenluider van de Notre-Dame. Herz. uitgave. Amsterdam: L.J. Veen, 1996. Vertaling Halbo C. Kool [Pandora-reeks], p. 460.

Victor Hugo (1802-1885). Frans schrijver. Zijn eerste dichtbundel Odes (1822) lanceerde hem onmiddellijk als één van de belangrijkste dichters van zijn tijd. Als toneelschrijver ondervond hij meer tegenstand, maar zijn Préface bij het toneelstuk Cromwell groeide uit

[p. 155]

tot hét manifest van de romantische school. De première van Hernani (1830) markeerde de overwinning van de romantiek op de cultuur van de Franse bourgeoisie. Als romanschrijver werd Hugo vooral bekend door zijn Notre Dame de Paris (1831) en Les Misérables (1862).

149 Iffland: August Wilhelm Iffland (1759-1814). Duits toneelschrijver en tevens de meest gevierde toneelspeler van zijn tijd. Als regisseur was hij een voorstander van niet-retorisch, natuurlijk toneelspel, in tegenstelling tot het declamatorische van de heersende Weimar-stijl. Zijn moraliserende burgerlijke treurspelen vol larmoyant sentiment werden tijdens zijn leven zeer vaak opgevoerd.

150 ab ovo usque ad mala: letterlijk: ‘van het ei tot de appelen’. De Romeinen begonnen hun maaltijd veelal met eieren en eindigden die met vruchten. Vandaar: ‘gedurende de hele maaltijd’, ‘van begin tot eind’. (Horatius, Satiren I.3.6.)

156 piquant, prikkelend, belangstelling of nieuwsgierigheid opwekkend.

159 vaudeville: luchtig toneelstuk, doorspekt met vrolijke en komische liedjes.

160-161 het bas-comique: het kluchtige, burleske.

172 Scott: Sir Walter Scott (1771-1832). Schots dichter en romancier. Studeerde rechten in Edinburgh en werd in 1792 beëdigd als advocaat. Maakte aanvankelijk naam als dichter (Minstrelsy of the Scottish Borders, 1802-1803), maar toen Byron op het toneel verscheen, erkende Scott in hem zijn meerdere en begon hij zich toe te leggen op het schrijven van historische romans. Deze Waverley-novels werden anoniem of onder pseudoniem gepubliceerd; hoewel iedereen vermoedde dat Scott de auteur was, gaf deze zijn geheim pas in 1827 prijs. Intussen had hij een landhuis gekocht in Abbotsford en zich in speculaties gestort, die in 1825 leidden tot een bankroet. Pas bij zijn dood konden de schulden door verkoop van de auteursrechten worden vereffend. Scott was een fenomenaal harde werker: hij publiceerde niet alleen vele romans, maar ook een groot aantal historische en letterkundige studies, hij gaf het werk van Dryden en Swift uit, en schreef honderden brieven; daarnaast hield hij ook nog eens een uitvoerig dagboek bij.

Vissink (1922) behandelt Scotts invloed op het werk van negentiende-eeuwse Nederlandse schrijvers zoals Aarnout Drost, Jacob van Lennep, A.L.G. Bosboom-Toussaint, J.F. Oltmans en H.J. Schimmel. Van Lennep, ‘the Dutch Scott’, is volgens Vissink vooral een handige navolger van de Engelse meester geweest die, in tegenstelling tot schrijvers als Drost en Bosboom-Toussaint, niets aan het genre heeft toegevoegd (Vissink 1922: 151-218).

Den Tenter (1984) heeft de zogenaamde ‘Scottomanie’ in Nederland kwantitatiet onderzocht. Zij stelt vast dat tussen 1824 en 1826 18 romans van Scott in Nederlandse vertaling het licht zagen en één roman die ten onrechte aan Scott werd toegekend; tussen 1828 en 1834 zouden er nog eens 10 vertalingen volgen. In verhouding tot andere Europese landen kwam de belangstelling voor Scotts historische romans in Nederland laat op gang. Ook was het aantal herdrukken in Nederland minimaal en de verschijning van Scotts verzameld werk zou tot 1872-1874 op zich laten wachten. Den Tenter schrijft deze relatief geringe belangstelling voor Scotts romans toe aan de hoge prijs van boeken, de rol van de leesgezelschappen en uitleenbibliotheken en de mogelijkheid dat men Scott, zo niet in het Engels, dan toch in een Duitse of Franse vertaling las. Volgens Den Tenter was

[p. 156]

het aantal boeken dat van Scott vertaald was, ook niet bijzonder hoog. Van Carl Franz van der Velde waren er tussen 1823 en 1832 8 romans in vertaling verschenen van Spindler tussen 1828 en 1832 7 en tussen 1833 en 1847 nog eens 24 en van Von Tromlitz tussen 1825 en 1833 9. En van de sentimentele Duitse schrijver August Lafontaine werden er tussen 1802 en 1824 maar liefst 67 romans in het Nederlands vertaald! Den Tenter concludeert dan ook dat er geen kwantitatieve gegevens zijn die het bestaan van een ‘Scottomanie’ in Nederland zouden kunnen bevestigen.

Van der Wiel (1999) is wel bereid om toe te geven ‘dat het beeld van een werkelijk buitensporige populariteit correctie behoeft’ (Van der Wiel 1999: 182). Maar zij hecht meer belang aan de aanname die er bij de contemporaine critici geheerst moet hebben dat er wel degelijk een rage gaande was, omdat deze aanname de oordeelvorming over Scotts werk negatief beïnvloed zou hebben. Van der Wiel vat de reacties op de romans van Scott samen met de oppositie ‘overrompeling versus verveling’ (Van der Wiel 1999: 151-190); het feit dat er in de buitenlandse kritiek al een complete negatieve Scott-canon op gang was gekomen toen in Nederland de eerste vertalingen nog moesten verschijnen, kan ertoe bijgedragen hebben dat positieve en negatieve aandacht in de Nederlandse receptie vrijwel gelijk op gingen. Maar ondanks de bezwaren die er tegen Scotts werk bestonden, groeide hij in de Nederlandse kritiek begin jaren dertig uit tot een vast ijkpunt waar het de historische romans van ándere auteurs betrof: ‘De bedoelde bijzetting van Scott is vanaf ongeveer 1833 een feit. Auteur en genre zijn dan onlosmakelijk gekoppeld. De schrijver geldt dan als “vader” van een school en als “uitvinder” van een romantype. Simpel uitgedrukt: wie toen aan een historische roman dacht, en het genre verdedigde of aanviel, dacht aan Scott.’ (Van der Wiel 1999: 192)

173 den Franschman Jacob: Paul Lacroix (1807-1884), pseudoniem: ‘le Bibliophile Jacob’. Samensteller van bibliografieën en catalogi; tekstediteur. Schreef onder meer Soirées, Nouvelle Soirées de Walter Scott à Paris, La dance macabre en Contes du bibliophile Jacob à ses petits-enfants. Jacob liet zijn personages spreken in de taal van hun tijd. Archaïserend taalgebruik was een onderwerp dat in recensies en bespiegelingen over de historische roman regelmatig terugkwam, en dan niet zelden met een verwijzing naar Jacob. Van der Wiel beschouwt Drost als degene die de kwestie in Nederland ‘zowel in theorie als in praktijk’ heeft geëntameerd. ‘De stijl van Henningard is misschien nog slechts vaag archaïserend te noemen in die zin dat het al te moderne lijkt vermeden, maar in onder andere Meerhuyzen is er sprake van een doelbewuste poging de taal van Hooft of Vondel te incorporeren in de tekst, een poging die door Potgieter en Bakhuizen in hun transformatie van De pestzegen tot De pestilentie te Katwijk is herhaald.’ (Van der Wiel 1999: 315) Ook buiten de kring van De Gids hield men zich met deze kwestie bezig. ‘Er lijkt dus - met gradaties, want De gids maakt met het streven naar archaïsch taalgebruik de meeste ernst - wel een zekere consensus te bestaan: de spreektrant dient die van het verleden niet te imiteren, maar wel degelijk een oudtijdse sfeer te ademen.’ (Van der Wiel 1999: 317)

181 Vere: Francis Vere (1560-1609) kwam in december 1585 met Leicester naar Nederland. In augustus 1589 werd hij opperbevelhebber der Engelse hulptroepen in de Nederlanden. Vere was een vertrouweling van zowel Maurits als Van Oldenbameveldt.

[p. 157]

Belangrijk was zijn rol tijdens de Slag bij Nieuwpoort, waarin hij de voorhoede commandeerde en herhaaldelijk ernstig gewond raakte. In 1601 was hij bevelhebber van het belegerde Oostende, dat hij tot 7 maart 1602 bleef verdedigen. Vere was niet geliefd, maar werd beschouwd als de beste legeraanvoerder na Maurits en Willem Lodewijk.

199 Van der Werven en Hildebrands: Pieter Adriaanszoon van der Werff (1529-1603): burgemeester van Leiden tijdens de belegeringen van 1574 en 1575. Hildebrand: met gevonden.

203-204 het gesprek van Uitenbogaert met den Spaanschen gezant te Brussel: Johannes Uyttenbogaert (1557-1644). Predikant in Den Haag en van 1501 tot 1517 hofpredikant van Maurits. Vriend van Arminius en in 1610 de belangrijkste opsteller van de Remonstrantie. Na de staatsgreep van Maurits en de onthoofding van Van Oldenbarneveldt in 1619 moest Uyttenbogaert naar het buitenland uitwijken; hij werd bij verstek tot vijftien jaar ballingschap veroordeeld en zijn bezittingen werden verbeurdverklaard. In Antwerpen richtte hij de Remonstrants-Gereformeerde Broederschap op. De Spaanse regering in Brussel zocht toenadering tot de invloedrijke godgeleerde en bood hem geldelijke ondersteuning, maar Uyttenbogaert heeft deze hulp altijd geweigerd.

223 hic niger est: hij is de slechtaard (Horatius, Satirae I, 4, r. 85).

230-231 de Jezuïtsgezinde vrouw van Panne, waarvan de geschiedenis melding maakt: Pieter Christiaensz. Bor vermeldt in Oorsprongk, begin en vervolgh der Nederlandsche oorloghen, beroerten, en borgerlyke oneenigheeden... Mayken Boyets, de ‘jegenwoordige Huysvrouwe’ van de ter dood veroordeelde Pieter Panne, ‘(seer Jesuijts gesint zijnde)’ (Bor 1684: 453).

236 ώϛ απο δρυοϛ παλαιΦατου ηδ απὸ πϵτρηϛ (oorspronkelijk, ού γαρ άπο δρυοϛ ὲσσι παλαιΦατου ουδ´ άπο πετρης): ‘want je bent met ontstaan uit een oude eik of uit een rots’ (Homerus, Odyssee XIX. 163). Volgens een oud verhaal ontstond de eerste mens uit bomen en stenen (vergelijk het verhaal van Deucalion en Pyrrha uit Ovidius' Metamorphosen). Wat Drost met dit citaat bedoelt, wordt in het vervolg van de zin uitgelegd: ‘men ziet hunne beweegredenen, maar met derzelver inwendige roerselen’.

238 een goeden eerlijken jongen: cf. Van Lennep 1833: II, p. 316.

241 gebabbel: Van Reede wordt in het holst van de nacht bij graaf Maurits ontboden; het aankleden geschiedt met nogal wat omhaal van woorden, cf. Van Lennep 1833: 112-113.

241-242 de maskerades van Czaar Peter of Jozef den tweeden: Peter de Grote (1672-1725). Tsaar (sinds 1682) en ‘alrussisch keizer’ (1721-1725). De regeringsperiode van Peter de Grote begon na de dood van zijn moeder in 1694 en zijn broer Ivan in 1696. Tot dan toe had hij zich vooral beziggehouden met westerse techniek, scheepsbouw en het trainen van de ‘speelregimenten’ die hem later goed van pas zouden komen. Drost doelt hier waarschijnlijk op de reis die Peter I in 1697 ondernam: met een groot Russisch gezelschap reisde hij incognito door West-Europa om er diplomatieke contacten aan te knopen en zich op de hoogte te stellen van de nieuwste scheepsbouwtechnieken. Met dat doel bracht hij ook een bezoek aan de Nederlandse scheepswerven in Zaandam.

Jozef II (1741-1790). Hervormingsgezinde Duitse keizer (1765-1790). Had de gewoonte om incognito te reizen. Zo maakte hij eind 1776 onder de schuilnaam ‘Graaf Falkenstein’ een tocht naar Parijs, waar hij arriveerde met slechts één koets en één bediende.

[p. 158]

254 Van Meteren: Emanuel van Meteren (1535-1612). Nederlands geschiedschrijver. In 1599 verscheen zijn Belgische ofte Nederlantsche Historie van onsen Tijden. Dit zeer degelijke werk maakte dadelijk opgang, maar wekte de ergernis van enige hooggeplaatsten, die bij de Staten-Generaal hun beklag indienden tegen op hen betrekking hebbende passages. In 1608 verzorgde Van Meteren een nieuwe uitgave, Commentarien ofte Memorien vanden Nederlandschen Staet, Handel, Oorloghen ende Geschiedenissen; dit boek verscheen zonder octrooi van de Staten en met een gefingeerde naam van drukker en drukplaats. Na Van Meterens dood hebben de Staten de tekst enigszins laten veranderen; deze herziene versie Historie der Nederlandschen ende haerder na-buren Oorlogen, werd nog tot 1786 herdrukt.

258 nachtstuk: naam voor een schilderstuk waarop men geen ander licht waarneemt dan dat van de maan, een kaars of een lamp. Het WNT geeft een citaat van Potgieter, waarin deze het woord in letterkundig verband gebruikt, blijkbaar in navolging van Nuit, de titel van vier beroemde gedichten van Alfred de Musset (WNT dl. IX, kol 1427).

264-265 dewijl hij een nieuw en ongebaand spoor betreedt: Van Lennep was'met helemaal de eerste die Nederlandse historische romans leverde: Mej. de Neufville (De Schildknaap, 1827) en Drost (Hermingard van de Eikenterpen, 1832) gingen hem vooraf.