Verbeelding en historie. Verschijningsvormen van de Nederlandse historische roman in de negentiende eeuw

[p. 110]

Hoofdstuk V
De in de geschiedenis ingepaste roman

Deze kategorie van historische romans vormt een duidelijke tegenstelling tot de historische avonturenroman, als men bij zijn beschouwing uitgaat van de verhouding tussen historische stof en geheel of gedeeltelijk fiktieve romanhandeling. In de in het vorige hoofdstuk besproken kategorie prevaleert duidelijk de romanhandeling, terwijl in de hier te bespreken romans de historische stof de hoofdzaak is. De auteur wil een historische gebeurtenis of periode uitbeelden, en hij kiest daarvoor de romanvorm omdat hij zodoende de aandacht meer gespannen hoopt te houden. Het is de methode, die in principe een Barthélemy¹ en een Strutt² al toepasten; alleen stelde men na het optreden van Scott hogere eisen aan de onderhoudendheid en zelfstandigheid van de romanhandeling.

De romans, die we in deze groep indelen, vertonen lang niet zo'n samenhang als die in de eerste kategorie. In de eerste plaats kan de historische stof, die uiteraard in hoge mate bepalend is voor het karakter van deze boeken, van zeer gevarieerde aard zijn. Verder kan ook de romanhandeling op verschillende manieren gebouwd zijn: men kan een eenvoudige avonturenroman-intrige gebruiken, maar ook meer psychologisch te werk gaan, terwijl in verschillende gevallen het verloop van het historisch gebeuren zèlf reeds de stof voor een goede intrige oplevert.

De waarde van dit soort romans wordt bepaald door de verhouding van de schrijver tot zijn historische stof. In zijn primitiefste vorm is de in de geschiedenis ingepaste roman een uittreksel van één of meer geschiedwerken, waarin een eenvoudig gefingeerd verhaal over al dan niet historische personen geweven wordt. Van veel meer waarde is een roman uit deze kategorie wanneer de auteur zèlf als historicus te werk gaat, zich óók door bronnenstudie een oordeel vormt over de periode waar hij zich mee bezig houdt, en zich zodanig inleeft, dat hij in staat is een organisch met zijn stof samenhangende roman-

1 Cf. boven, pag. 19.

2 Cf. boven, pag. 21.

[p. 111]

handeling te geven. Uiteraard komt het werk uit deze kategorie in de buurt van de ‘romantische historie’. Daarvan blijft het o.i. echter nog gescheiden door de bewuste opzet een romanhandeling, die ook op zichzelf aandacht vraagt, met de historische stof te verweven.

We behandelen hier slechts een paar romans, waarvan er één werkelijk van waarde is. De werken van De Neufville en Krabbendam zijn kennelijk ontstaan door het volgen van een literaire mode, en ze zijn zeer primitief. Mejuffrouw de Neufville kan als pionierster nog aanspraak maken op een zekere waardering, maar het besproken werk van Krabbendam is, hoewel beter dan zijn Eleonora van Lichtevelde³, alleen interessant als symptoom. Anders is het met de Jan Faessen⁴ van Lodewijk Mulder. Als echte geleerdenroman staat dit werk, dat in principe een objektief-historische rekonstruktie van een belangrijk gebeuren is, voor zover wij kunnen zien, in ons land alleen. Het werk van mevrouw Bosboom - Toussaint, dat nog de meeste overeenkomst met het zijne vertoont, behoort door de wijze waarop de stof wordt benaderd tot de historische ideeënroman en wordt in het volgende hoofdstuk behandeld.

3 Cf. boven, pag. 107-109.

4 Cf. beneden, pag. 127 vlg.

I. M.J. de Neufville:
De schildknaap

In 1829 verscheen, zonder auteursnaam, De Schildknaap, Iets uit den ouden tijd. Een oorspronkelijk historisch romantisch verhaal, van mejuffrouw Margaretha Jacoba de Neufville.⁵ Het was de eerste

5 Mejuffrouw M.J. de Neufville leefde van 1775 tot 1856; ze was een nicht van D.J. van Lennep. Vóórdat ze De Schildknaap schreef had ze al naam gemaakt met haar roman in brieven De Kleine Pligten, waarvan de beide eerste delen in 1824, deel 3 en 4 in 1827 verschenen; de eerste druk werd gevolgd door nog twee andere. Deze roman lag geheel in de lijn van het werk van Wolff en Deken, en volgens Te Winkel had ook Loosjes' Suzanna Bronkhorst er invloed op. Het werk geeft volgens hem een ‘levendige en aanschouwelijke schildering (...) van het maatschappelijk leven in de Franse tijd.’ ‘Bespiegelingen’, die, ‘wanneer ze de godsdienst betreffen, van vrijzinnige aard zijn’ ontbreken niet. Te Winkel bespeurt, naast die van de reeds genoemde auteurs, de invloed van Richardson en Rousseau. Cf. J. te Winkel, Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde², dl. VI, (pag. 529-532).
P.A.A. Boeser, Leven en Werken van Margaretha Jacoba de Neufville (Leiden 1889) vermeldt als buitenlandse auteurs, die mejuffrouw de Neufville in haar werk heeft genoemd o.a. Miss Radcliffe, Mme de Genlis, Chateaubriand, Schiller; we zijn deze auteurs tegengekomen als voorlopers van Scott. Uit de bibliografie, die Boeser geeft (pag. 13-15) blijkt, dat mejuffrouw de Neufville nog een roman schreef, Elisabeth Basmooth (1836) en dat ze de beroemde historische roman van de Vigny, Cinq Mars vertaalde (1830). Onze citaten in deze paragraaf zijn genomen uit de eerste druk van De Schildknaap (uitg. P. den Hengst en Zoon, Amsterdam 1829).

[p. 112]

oorspronkelijke Nederlandse historische roman die verscheen⁶ als vrucht van de opwekking van David Jacob van Lennep⁷, en als zodanig heeft het werk in onze literatuurgeschiedenis een zekere vermaardheid gekregen.

Mejuffrouw de Neufville laat haar boek spelen omstreeks 1250, in de tijd van de Rooms-koning Willem II van Holland, op welke figuur D.J. van Lennep met nadruk de aandacht had gevestigd. Zij maakt Willem II evenwel niet tot haar romanheld, maar kiest daarvoor zijn schildknaap Sicco, om, zoals ze zelf in haar Voorbericht zegt, het verhaal ongedwongener te kunnen laten lopen. Ze erkent in dat Voorbericht, dat haar werk verschillende gebreken heeft, maar zegt:

Mocht het evenwel blijken, dat mijn voordracht iets had bijgedragen, tot het op prijs stellen van onze oude Vaderlandse geschiedenis, en van de inborst der Nederlanders in het algemeen; tot het naar eis waarderen van de verlichtere tijden, die wij beleven, boven die der duistere middeleeuwen; en tot het in het geheugen terugroepen van, door deze en gene vergeten, bijzonderheden, zo zou zulk een uitslag van mijn onderneming mij tot een bijzonder genoegen verstrekken.

Men ziet, dat geen romantisch gevoel de hoofdrol heeft gespeeld bij het ontstaan van dit werk. Het boek is echter evenmin verlichtingsprojektie, zoals Loosjes gaf, toen hij meende de bewonderde gouden eeuw in haar eigen karakter uit te beelden. Neen, de schrijfster wil door haar werk kennis verspreiden⁸ omtrent een verleden, waaraan

6 Jacob van Lennep's De Pleegzoon was echter waarschijnlijk al eerder geschreven; cf. boven, pag. 60.

7 In het voorbericht van De Schildknaap vermeldt mejuffrouw de Neufville zelf, dat ze werd geïnspireerd door diens Verhandeling (pag. III).

8 De schrijfster vermeldt haar verschillende bronnen in voorbericht en aantekeningen. Het meest maakte zij gebruik van het werk van J. Meerman, Geschiedenis van Graaf Willem van Holland, Rooms-koning, dat verscheen tussen 1783 en 1797 en ook een Duitse vertaling beleefde. Een andere belangrijke bron was H. van Wijn, Historische en letterkundige Avondstonden (1800); Van Wijn was rijksarchivaris. Verdere bronnen o.a. Wagenaar en Melis Stoke.

[p. 113]

ze niet met weemoed terugdenkt, maar dat ze beslist stelt beneden de eigen, verlichte, tijd; van de verlichte schrijfster van De kleine Pligten verwondert dit ons niet.

Inhoud

De Schildknaap is het verhaal der lotgevallen van de schildknaap van Willem II, Sicco. Deze was door Willem's vader, Floris IV, van een veldtocht als vondeling meegebracht en aan het Hollandse hof opgevoed. Opgegroeid, is hij de vertrouwde vriend en raadsman van Willem II geworden en hij onderscheidt zich door zijn redelijk oordeel. Zijn invloed neemt echter af, naarmate Willem meer in de grote politiek verwikkeld raakt, als hij het tegenkoningschap in Duitsland heeft aanvaard op aandringen van de pauselijke partij. Sicco wordt verliefd op een hoge Hollandse edelvrouwe, over wie Willem voogd is; deze maakt hem het standsverschil tussen haar en de vondeling van onbekende afkomst duidelijk, waarna Sicco ziek van ellende wordt, omdat een huwelijk uitgesloten is. Tegen een hooggeplaatste edelman, die wèl de hand van de door hem geliefde jonkvrouw verkrijgt, voedt hij wraakplannen, maar hij komt tot inkeer en doet boete voor zijn boze voornemens door een reis naar het Heilige Land. Na het volbrengen hiervan voegt hij zich in Duitsland bij Willem, die in het huwelijk treedt met Elisabeth van Brunswijk. Sicco wordt verliefd op een jonkvrouw uit het gevolg van Willem's gemalin en vindt nu wederliefde. Bovendien weet hij het geheim, dat over zijn afkomst hangt, op te helderen: hij is een zoon van de hoge Friese edelman Eppo Kamminga. Hij treft zijn vader nog in leven aan, maar als deze weldra is gestorven, ontstaan er grote moeilijkheden over de erfenis met een inhalige abt. Uiteindelijk komt evenwel alles tot een gelukkig besluit.

Behalve de lotgevallen van Sicco worden ook die van de jager Herman en zijn geliefde Rika beschreven. Na vele moeilijkheden, die hun in de weg worden gelegd door hun laaghartige heer, Van Teylingen, worden ook zij gelukkig verenigd. Van Teylingen gedraagt zich niet alleen tegenover hen als een schurk, maar is ook één der voornaamste samenzweerders tegen Willem II. Hij treedt uitermate verraderlijk op, en komt zelf treurig aan zijn einde, na eerst de ondergang van Willem II veroorzaakt te hebben.

De hoofdzaak van het boek is echter de beschrijving van Willem's koningschap, dat eindigt met zijn sneuvelen tegen de West-Friezen.

[p. 114]

Om de geschiedenis was het de schrijfster, zoals we in haar eigen uiteenzetting reeds zagen, in de eerste plaats te doen.

Struktuur

De eigenlijke romanhandeling wordt gevormd door de avonturen van Sicco en die van Herman en Rika, welke avonturen overigens praktisch geheel los van elkaar staan. De struktuur ervan beantwoordt aan die van de avonturenroman, zoals we bij de bespreking van de motieven nader zullen toelichten.

De schrijfster vlecht de twee genoemde avonturenroman-draden in een werk, dat overigens in hoofdzaak ‘historie’ geeft. Doordat de genoemde drie elementen van haar werk zeer weinig met elkaar in verband gebracht zijn, is een uitermate labiel geheel ontstaan. Telkens wordt één van de drie draden een eind afgewikkeld, waarna de schrijfster in de tijd terugspringt om de andere draden weer op te nemen en op hun beurt af te wikkelen.⁹ Zodoende ontstaat menigmaal bij de lezer verwarring omtrent de chronologie van de gebeurtenissen en wordt een werkelijk spanningsverloop onmogelijk gemaakt.

De labiliteit van het werk wordt bovendien nog verergerd, doordat de schrijfster de gegevens voor het belangrijkste, historische, deel van haar werk praktisch onverwerkt van Meerman heeft overgenomen. Ze was daarbij uiteraard gedwongen zeer sterk in diens werk te couperen, waardoor wat ze overneemt geen geheel meer vormt, maar bestaat uit onsamenhangende fragmenten.

Door Sicco tot hoofdpersoon te maken ging mejuffrouw de Neufville te werk volgens het oude principe van de historische roman, dat ook Scott tot het zijne maakte. Het is immers zeer moeilijk een belangrijke historische figuur, omtrent wie vele historische bijzonderheden bekend zijn, als hoofdpersoon te nemen, en deze te laten optreden onder allerlei omstandigheden die men niet kent, zonder in

9 De geschiedenis van Herman en Rika b.v. vindt men in het tweede, zesde, elfde en twaalfde hoofdstuk. De beschrijving van Sicco's ongelukkige liefde beslaat vijf bladzijden in het achtste hoofdstuk, terwijl in het negende reeds zijn wraakplannen, beter inzicht en plan voor de boetereis voorkomen. In het 20e hoofdstuk komt zijn gelukkiger liefde voor Agnes von Wallern, in het 22e de opheldering omtrent zijn afkomst, in het 24e de poging van de schurkachtige abt om hem van zijn erfdeel te beroven. In het 25e hoofdstuk kan men duidelijke voorbeelden vinden, hoe mej. de Neufville soms met de chronologie van de gebeurtenissen in de knoop raakt.

[p. 115]

onwaarschijnlijkheden te vervallen. Maar zoals mejuffrouw de Neufville dit principe toepast is het geheel nutteloos, want de lotgevallen van Sicco, en in nog sterker mate die van Herman en Rika, staan, zoals gezegd, praktisch geheel los van het historische gedeelte.

Motieven

We wezen er reeds op, dat de romanhandeling een avonturenromanstruktuur heeft. De schrijfster maakte gebruik van een tweetal in de avonturenroman traditionele konstruktiemotieven: de liefde-methindernissen en de opsporing van de onbekende afkomst. Het eerste wordt zelfs tweemaal gebruikt: ten aanzien van Sicco, en van Herman en Rika. Voorts zijn nog enkele motieven ontleend aan de avonturenroman, zoals het optreden van Van Teylingen als de schurkachtige edelman die de eer van Rika belaagt en haar door dwangmiddelen aan zijn wil tracht te onderwerpen, enkele gevallen van gevangenschap en ontvluchting, alsmede het in-leven-zijn van een doodgewaande (Herman zou in Duitsland bij de belegering van een stad zijn gesneuveld). Maar er zijn ook motieven, die meer in de richting van de vaderlandse literatuur uit de 18e eeuw wijzen. We noemen hier het motief van de tedere grijsaard-jongeling verhouding, dat we vinden, als Sicco tijdens zijn boetereis verblijf houdt bij een oude kluizenaar.¹⁰ Dit motief is frekwent in de sentimentele pastorale¹¹

10 De Schildknaap, pag. 121: zo was dan het ogenblik des afscheids daar; de grijsaard en de jongman omhelsden elkander, de eerste gaf de andere zijn zegen, en zo nam een ontmoeting een einde, die ettelijke dagen tenminste Sicco getoond had, dat hij niet van het mensdom verlaten was.

11 Cf. M.H. de Haan, Adriaan Loosjes, pag. 65.
Aan Loosjes doet het ook denken, als we in De Schildknaap lezen, hoe Willem II temidden van het verrukkelijke Rijnlandschap de loftrompet steekt van Holland:

Verrukt door het prachtvolle tafereel, hetwelk zich aan zijn oog ontrolde, vergat de koning evenwel zijn vaderland geenszins. ‘Schoon, heerlijk!’ riep hij uit, ‘zijn deze bergen, deze dalen! verkwikkelijk is het gezicht van deze veelbelovende wijnstokken, die langs de rotsen groeien; van gindse graanvelden, waarop het koren rijpt; trots en ontzagwekkend zijn deze kastelen, maar liefelijk zijn de groene weiden van Holland, en deszelfs lommerrijke wouden, en deszelfs stille landhoeven en deszelfs eerlijke handel drijvende steden’ (pag. 148).

Plaatsbeschrijving in Holland, waar in de beschrijving van het landschap tevens historische bijzonderheden worden vermeld, kan men ook herleiden tot de invloed van D.J. van Lennep: Hollands grond en oudheden. Cf. b.v. pag. 107:

Zijn weg liep heen door welige landerijen, met schone runderen bezet; ter rechterhand zag hij het Spaarne kronkelen, ter linkerzijde was het gezicht door boomgewas en duinen bepaald; voor hem uit, lag het prachtige huis te Kleef, sinds ongeveer een halve eeuw door Aleid, de echtgenote van graaf Diederik VII gesticht. etc.

[p. 116]

en treedt ook herhaaldelijk op bij Loosjes. Men kan overigens ook aan de briefromans à la Wolff en Deken met hun sentimentele vriendschappen denken. De vorstenplicht, die Willem verbiedt zèlf zijn gemalin te gaan bevrijden, als deze in handen van een roofridder is gevallen, is een motief, dat ons doet denken aan het Frans-klassicistische drama.¹²

12 De botsing van liefde en plicht is een typisch Corneilliaans motief. Cf. De Schildknaap, pag. 307:

‘Zwaar is der vorsten taak! Hun liefste wensen, hun dierbaarste betrekkingen moeten vaak terzijde gesteld worden voor wat hun plicht als landsheer eist! Mijn echtgenoot, de moeder van mijn kind, is in rovers handen, haar in persoon te verlossen en de baldadige Rittberg te straffen, zou mijn verlangen als man en vader zijn, indien ik niet in betrekkingen stond, die andere bemoeiïngen van mij eisen.’

Karaktertekening

De karaktertekening in deze roman is, evenals de struktuur, zwak. Mejuffrouw de Neufville schept geen karakters¹³ en evenmin typen die gestalte krijgen. Dat de opgave, het historisch karakter van

13 Hiermede schijnt in strijd te zijn het inzicht van mejuffrouw L. de Rot in een Utrechtse doktoraal-skriptie, die door prof. Smit in zijn reeds geciteerd college werd genoemd (cf. pag. 51, noot 3.). Mejuffrouw de Rot wijst n.l. op een voorbeeld van geslaagde psychologie der vrouwenkarakters in dit boek, en wel op de omgang van Elisabeth van Brunswijk, Willem's gemalin, met Agnes von Wallern. Deze laatste koestert een, naar zij denkt onbeantwoorde, liefde voor Sicco, en trekt zich onder de invloed daarvan sterk terug, zodat de vroegere vertrouwelijkheid met haar meesteres verdwijnt. Deze meent als oorzaak daarvan te moeten aannemen, dat er iets gaande is tussen Agnes en Willem...(pag. 207-208). Een toegevoegde generaliserende beschouwing doet dan evenwel een goed deel van het effekt weer te niet:

Zo groot, zo sterk is vrouwelijke fierheid; lijden, kwijnen, sterven is licht, in vergelijking van te zeggen: ‘Ik bemin, zonder weder bemind te worden’, voor een van die kunne, welke vaak door de mannen, als zo zwak en zo kleinmoedig wordt uitgekreten; en toch, is er niet ruim zo veel sterkte toe nodig om het innerlijke gevoel des harten te wederstaan, als om een uitwendige vijand te overwinnen!?

Wij menen nu, dat deze generalisering van dezelfde orde is, als het konkrete voorbeeld daarvóór. Er is namelijk geen sprake van, dat deze inderdaad psychologisch zeer aanvaardbare episode onderdeel is van een kontinu geschilderde karakterontwikkeling. Het is geen waarneming omtrent een karakter, dat reeds gestalte heeft gekregen, of in het verdere verloop van het verhaal gestalte zal krijgen. Het is de formulering van een stukje psychologie-in-algemene-zin, dat hier ‘te pas wordt gebracht’. Met alle verdere enorme verschillen van mentaliteit kan men dit vergelijken met de procédés van Daalberg, die ook in zijn Willem Hups, ondanks al zijn evidente mensenkennis, niet één echt karakter schiep. Het raisonnerende vinden we ook bij Bosboom - Toussaint, maar bij haar wordt het wèl in verband gebracht met een kontinuverlopende karaktertekening, althans in haar sterke werken.

[p. 117]

Willem II te tekenen, te zwaar voor haar was, valt niet te verwonderen. Ook voor een groter kunstenaar en historicus zou de afstand in tijd en de schaarste aan gegevens een onoverkomelijke hindernis daartoe zijn. Maar mejuffrouw de Neufville weet óók geen eenheid te brengen in het optreden van Willem: soms verschijnt hij als een onberaden, eer- en heerszuchtig ridder¹⁴, op een ander moment heet hij een soort bezorgde vader des vaderlands.¹⁵ De schrijfster is kennelijk niet met zichzelf in het reine ten aanzien van deze figuur. Enerzijds ziet ze hem als een soort nationale held: hij was immers de graaf uit het inheemse stamhuis, die het tot de schitterendste positie in het rijk bracht. Anderzijds was die positie in haar ogen vals, omdat hij als tegenkoning optrad tegen de rechtmatige keizer, en dat nog wel als vertegenwoordiger van de pauselijke, theokratische partij.

Mejuffrouw de Neufville's afkeer van priesterlist is manifest¹⁶ en om het bijgeloof te hekelen schept ze speciaal de figuur van de moeder van Willem¹⁷. Tegenover Willem's moeder plaatst ze zijn tante, een

14 De tirade van Sicco (cf. beneden, pag. 118, noot 18) geeft uiteraard de mening van de schrijfster weer. In een brief aan zijn moeder (pag. 20) komt Willem's eerzucht heel duidelijk tot uiting. Ook Meerman noemt hem jong en eerzuchtig, zonder ervaring en koel overleg, waardoor hij niet inzag, waarin hij zich liet verwikkelen.

15 Een aantal gevangen samenzweerders wordt voor Willem geleid:

Dit schouwspel trof de vorst; een deel zijner, tenminste vermeende, vrienden, door een ander deel derzelven overwonnen te zien, smartte zijn vaderlijk hart (pag. 175).

16 We geven één citaat als voorbeeld. De intrigerende abt wil Sicco van zijn erfdeel beroven en deze zegt hem:

‘Zo zoudt gij het niet onder Uw goede werken kunnen tellen, zo gij een kind van zijn natuurlijk erfgoed beroofdet, om een rijk gesticht nog te verrijken!’ - ‘Het belang der geestelijkheid kent geen natuurlijk recht!’ hervatte de pater; zonder te bedenken, welk een, door meer dan één voorbeeld van knevelarij en onrecht van de geestelijken van die tijd bevestigde waarheid, hij met die weinige woorden aan de dag legde. (pag. 266).

17 Deze heeft b.v. een droom (pag. 134-135), die ze onmiddellijk en vast overtuigd gaat uitleggen als een goddelijke boodschap, etc. etc.

[p. 118]

veel meer verlichte vrouw, met een duidelijke afkeer van bijgeloof, die alleen door haar standsbesef gebonden is aan de vooroordelen van haar tijd. Men proeft hieruit de verlichte schrijfster, evenals trouwens uit het feit, dat ze ook een edele priestergestalte niet laat ontbreken, waardoor ze immers haar eigen verlichte en objektieve visie demonstreert. Als werkelijk redelijk, verlicht en volkomen eerlijk treedt in het boek de titelheld op: Sicco, de schildknaap. Zijn antipode is de zwarte, alleen-maar-schurk, verrader, bruut en lafaard Van Teylingen. De onderlinge verhouding der figuren, met name die van Willem en Sicco, geeft nogal eens tegenstrijdigheden en onwaarschijnlijkheden te zien.¹⁸

De Neufville laat behalve Willem II nog andere vooraanstaande historische personen optreden, zoals de kardinaal-legaat Caputio, paus Innocentius IV, en verschillende hooggeplaatsten uit het Duitse Rijk; zij worden echter allen zeer vlak getekend. Historisch suggestief is de schrijfster dus geenszins in haar persoonsuitbeelding.

18 Zo neemt in het eerste begin Sicco beslist geen blad voor de mond, als hij tegen Willem uitvaart, die het tegenkoningschap wil accepteren:

‘Heerszucht bedwelmt U, zij neemt het masker der vroomheid aan, en verschuilt zich, doch tevergeefs, achter hetzelve. Beken, dat de gedachte van Rooms koning te worden, u streelt’ (pag. 3).

Op deze en dergelijke pittige vermaningen maakt Willem geen aanmerkingen, maar wèl heeft hij grote standsbezwaren, als Sicco verliefd wordt op zijn adellijke pupil. Wonderlijk is ook weer, dat Sicco dan spoorslags naar Willem's tante rijdt om zijn nood te klagen, en een scène maakt, als hij daar hetzelfde vooroordeel aantreft.

Roman en Historie

Bij de bespreking van de karaktertekening zijn we eigenlijk al op het terrein van de uitbeelding van het historische gekomen. We kwamen tot de konklusie, dat mejuffrouw de Neufville niet historisch suggestief was in haar persoonsuitbeelding. Het historisch suggestieve moeten we al evenmin zoeken in de avontuurlijke lotgevallen van de fiktieve romanfiguren; zij volgen het traditionele patroon van de avonturenroman. Een pòging om het historisch milieu tot leven te wekken vinden we in enige beschrijvingen van gebeurtenissen en gebruiken uit het dagelijks leven;¹⁹ waarschijnlijk wilde de schrijfster

19 Een voorbeeld hiervan is de beschrijving van een feest, dat wordt gegeven door Willem's tante Richardis. De gegevens hiervoor haalde mejuffrouw de Neufville uit Van Wijn's werk, Historische Avondstonden.

[p. 119]

hiermede couleur locale aanbrengen, zoals Scott dat deed. Haar geringe beeldende talent maakte evenwel, dat het resultaat van haar streven meer aan Loosjes doet denken.

We moeten ons nu wenden tot wat voor mejuffrouw de Neufville zelf het belangrijkste was: het zuiver-historische deel van haar roman. We merkten reeds op, dat het werk van Meerman haar hoofdbron was;²⁰ de feiten der geschiedenis en enige beschouwingen neemt ze al parafraserend en bekortend hieruit over.²¹ Het moment, waarop zij haar roman begint, is te vinden in het tweede deel van Meerman's Geschiedenis van Graaf Willem van Holland²², waar we lezen, hoe de hertog van Brabant, zelf weigerend als tegenkoning op te treden, op Willem als geschikte kandidaat wijst. Op pagina twee van de roman arriveert de bode uit Brabant. Doordat mejuffrouw de Neufville evenwel de zaken, die Willem voor het Rijk behartigt, de uiteenzettingen van de politieke toestand en de wijze waarop Willem politiek te werk gaat, vrijwel geheel buiten beschouwing laat, maakt het verhaal van zijn leven bij haar een wonderlijk lege en onwaarschijnlijke indruk.

Is mejuffrouw de Neufville beknopter dan haar leidsman, beeldender is ze zeker niet. Er blijkt niets van visueel voorstellingsvermogen bij haar. Het verslag omtrent Willem's ontvangen van de ridderslag te Keulen²³, voor een historisch romancier uit de school van Scott een episode om van te watertanden, nemen we in zijn geheel over, als wel afdoende staving van onze bewering:

en op de bepaalde dag alles in gereedheid gebracht zijnde, werd, na het lezen ener hoogmis in de domkerk van gemelde stad, de graaf door de koning van Bohemen tot de kardinaallegaat geleid. Caputio, met al de sieraden, zijner hoge waardigheid passende, omhangen, hield de jonge vorst op een deftige wijze zijn ridderplichten voor, en ontving zijn belofte, op het heilige evangelie afgelegd, van dezelve getrouw te volbrengen. Het was een treffend schouwspel, de jonge, schone, van gezondheid naar het lichaam, en van ijver naar de geest blakende

20 Cf. hierboven, pag. 112, noot 8.

21 We namen steekproeven bij: het bezoek van Willem aan paus Innocentius IV, de belegering van Aken, de dood van keizer Frederik II met wat daarop volgde, de gevangenneming van Willem's gemalin. De figuur van Van Teylingen is ‘eigen vinding’.

22 Aldaar, pag. 170; Meerman's werk bestaat uit 4 delen.

23 De Schildknaap, pag. 25.

[p. 120]

jongeling, geknield, met gevouwen handen, voor de bedaagde kardinaal te zien, omstuwd van wereldse pracht, en verdiept in ernstige gedachten. De gelofte afgelegd zijnde, naderde Wenceslaus, de koning van Bohemen, gaf de graaf een slag met een gulden zwaard, verwelkomde hem in het getal der ridderen, en het geschal van pauken en trompetten verkondigde het volk, dat de plechtigheid afgelopen was.

Tot bewogen taferelen weet de schrijfster zich, naar haar eigen woorden, onmachtig, zij laat die aan de verbeelding van de lezer over.²⁴

24 Pag. 336:

(...)welk gevoelig hart zal zich niet een beter begrip van die ontmoetingen maken, dan ik door woorden zou te weeg brengen kunnen! Aan mijn lezers zij het overgelaten zich overeenkomstig met hun gevoel, een voorstelling te maken van wat ik niet naar eis kan beschrijven.

Samenvatting en Waardering

Samenvattend kunnen we van De Schildknaap zeggen, dat dit werk niet meer dan een zwakke poging is. Mejuffrouw de Neufville greep evenwel met deze poging hoger dan Jacob van Lennep, die - zeker in zijn eerste roman - van Scott alleen de zo bruikbare avonturenroman-techniek overnam, zonder ook maar te trachten hem als auteur van de historische roman na te volgen. Het was juist de historicus in Scott tot wie mejuffrouw de Neufville, aansluitend bij D.J. van Lennep, zich aangetrokken voelde. Maar in de verbinding van het historische, dat ze niet in haar fantasie wist te verwerken, met de (fiktieve) romanhandeling, waarvoor ze het technisch vermogen en de flair miste, heeft mejuffrouw de Neufville ten enen male gefaald. Als schrijfster geheel gevormd in de geest der Verlichting, stond ze bovendien nog op de grens van het oude en het nieuwe. Modern in die zin, dat ze het verleden als autonoom kon zien en waarderen, was ze niet. Ze werd geïnspireerd door een literaire mode, die niet werd gedekt door een innerlijke behoefte.

De historische roman, beoefend als in De Schildknaap, is een misgreep naar twee zijden, omdat op die wijze in een hybridisch produkt zowel aan de wetenschappelijke geschiedschrijving als aan de roman onrecht wordt gedaan.

[p. 121]

II. J. Krabbendam:
De vrijwilliger

In 1837 publiceerde J. Krabbendam²⁵ De Vrijwilliger of de Belegering van Groningen in 1672, met de nadere toelichting Geschiedkundige Taferelen.²⁶

In zijn voorbericht herinnert Krabbendam aan de heldenmoed van Rabenhaupt en zijn dapperen. ‘Een en ander heeft de geschiedkundige stof voor de onderhavige roman geleverd.’ In deze roman, niet zò zwak als Eleonora van Lichtevelde, heeft hij een weinig gekompliceerde romanhandeling ingevlochten in een uitvoerig verslag van het beleg van Groningen - een naïef, burgerlijk-heroïsch en patriottistisch verslag overigens.

25 Cf. boven, pag. 107.

26 We citeren uit: J. Krabbendam Rz., De Vrijwilliger of de Belegering van Groningen in 1672 (uitg. L. van der Vinne, Amsterdam 1837).

Inhoud

De Vrijwilliger is een van zijn verwondingen herstellend luitenant ter zee, die naar Groningen komt om de afscheidswoorden van een in de slag bij Solebay gesneuvelde vriend en collega over te brengen aan Rabenhaupt en diens gezin, waaronder de lieftallige dochter Elize. Als hij in een herberg arriveert, hoort hij met verachting spreken van de verraderlijke kommandant van Deventer, kolonel Broersema, die de stad aan de vijand heeft overgeleverd en is overgelopen. Aangezien deze man zijn vader is, verzwijgt hij zijn geslachtsnaam en is alleen onder zijn voornaam Gustaaf bekend. Tijdens het beleg verricht hij als eenvoudig vrijwilliger heldendaden; hij redt o.a. de zoon van Rabenhaupt. Tijdens een uitval wordt hij gevangen genomen, maar door zijn vader van de dood gered. Bij een volgende uitval herkent hij in een door hem dodelijk gewond vijandelijk hoofdofficier zijn vader, die later, onherstelbaar gewond, door zijn eigen mensen wordt afgemaakt. Wanneer eindelijk het beleg wordt opgebroken, verdwijnt Gustaaf, die natuurlijk inmiddels een niet onbeantwoorde liefde heeft opgevat voor Elize. Als hij evenwel nog éénmaal naar de stad terugkeert, wordt hij toevallig herkend door Elize en haar broer en meegetroond. Dan volgt de gelukkige vereniging, want Rabenhaupt vindt, dat Gustaaf door zijn eigen verdiensten zijn bezoedelde geslachtsnaam meer dan gezuiverd heeft.

[p. 122]

Struktuur en Motieven

Deze romangeschiedenis loopt door een uitgebreid verslag van de belegering heen en is van weinig sensationele allure, al zijn er enkele elementen van de avonturenroman in te herkennen: de beschrijving van de gevangenschap met dreiging van terechtstelling; een zekere, zij het snel verdwijnende geheimzinnigheid omtrent de identiteit van de held; de redding, zij het niet van de geliefde zelf, maar van haar broer. Over het algemeen kan men echter zeggen, dat de persoonlijke scènes slechts korte intermezzi zijn, en dat de held verder steeds betrokken is in het historisch gebeuren.

De door Krabbendam gekozen stof vormde met zijn duidelijke begrenzing en eenvoudige chronologie een veel makkelijker te bewerken geheel dan een tijdvak van een omvang als mejuffrouw de Neufville had gekozen. Doordat het een episode betrof uit een tijd, die algemeen bekend is, behoefde de auteur zich nauwelijks met algemene uiteenzettingen op te houden en kon hij al bij voorbaat verzekerd zijn van patriottische interesse voor zijn verhaal.

Karaktertekening

Van individuele karaktertekening is niet of nauwelijks sprake: de verdedigers zijn edel en dapper, de belegeraars soms duivels en dapper, maar meestal laf. De overgelopen Hollander Broersema toont in het gevecht nog de meeste dapperheid en vastbeslotenheid!

Maar ook in de zwart-wit tekening is geen eenheid, want de figuren spreken zoals het retorisch past bij de situatie waarin ze geplaatst zijn; de keurvorst van Keulen bij voorbeeld, een verwerpelijke figuur met ‘loerende wezenstrekken’ (pag. 105), zegt, als hij denkt door een mijnontploffing een schaar Groningse uitvallers vernietigd te hebben:

‘Zij zijn gevallen, de vermetele Hollanders, die met een hand vol volks, in hun onbegrijpelijke, drieste moedwil, een gans leger wilden overrompelen! God helpe hen, en zij de zielen der verblinde zondaren genadig!’ (pag. 182).

Deze toch wel waardige lijkrede zou men van de reeds eerder heel anders getekende keurvorst niet verwacht hebben, maar ze past bij de situatie, althans in de retorisch-heroïsche visie van Krabbendam; bovendien was ze nodig om de spanning op te voeren, of liever, het kontrast met wat volgt:

[p. 123]

Maar onverwachts traden zij, de kleine bende, uit de dwarrelende rook- en stofwolken te voorschijn, onverminderd en onverlet, etc.

Roman en Historie

De auteur beperkt zich er vrijwel toe militaire akties te beschrijven. Daardoor bleef de handeling, ook zonder een grootse visie van de auteur op het gebeuren, wel min of meer op gang.

We citeren een stukje uit de beschrijving van een uitval:

‘Voorwaarts, vrienden!’ had de brave Wyler zijn manschappen toegeroepen, en aan de spits zijner benden, had hij hun door het neerstoten van één der onderofficiers een voorbeeld ter navolging gegeven.
Rustig beantwoordden zij hem, en daalden snel in de aproches af. Het gevecht was hevig; vriend en vijand onder elkaar verward: God! hoe velen werden in de bloei des levens in één punt des tijds van de aarde weggevaagd! De vijanden, plotseling aangevallen, konden de eerste aandrang der Hollanders niet wederstaan, zij togen aan het vluchten, en vertraden doden en jammerlijk kermende gewonden. Het was een afschuwelijk toneel, dat de mensenvriend de haren deed te berge rijzen. Hier lag een soldaat; een sabelhouw in de borst had hem ter neder geworpen, het bloed stroomde langs zijn klederen af, hij bad om de dood. Een zijner makkers struikelde en stortte over hem heen, een lans doorstak beiden, etc. etc. (pag. 174-175).

Het détaillistische, dat we hier zien, wordt min of meer lachwekkend in de beschrijving van de eerste oorlogsgebeurtenissen in Groningen²⁷:

Deze eerste losbranding was ten hoogste noodlottig voor de Stedelingen: de gevel der Katholieke Kerk, de drie Koningen, in de Oosterstraat, stortte met een vreselijk geweld in puin ter neder. Een andere kogel nam, in de Nieuwe Ebbingestraat, het hoofd mede van een eenvoudig huisman, sloeg vervolgens de arm van de vrouw eens pottenbakkers af, en verpletterde haar kind, en trof eindelijk een boerenmeisje, zodat zij dadelijk bestierf etc. (pag. 75).

Naast de beschrijving van krijgsbedrijven is één der uitvoerigst weergegeven gebeurtenissen de terechtstelling van een verraderlijke

27 Kennelijk een trekje uit de een of andere uitvoerige kroniek.

[p. 124]

luitenant; Krabbendam geeft daarin ook de reakties van verschillende omstanders uit het volk. Misschien is hier enige invloed van Scott's couleur locale te bespeuren:

‘Sta toch stil, vrouwtje!’ sprak een man tot haar, die terzijde van haar stond, ‘gij hindert mij met uw gewemel.’
‘Ach, die ongelukkige man!’ riep zij huiverende.
‘Is het anders niet!’ hernam een slachter het woord, die zo even zijn slachtplaats scheen verlaten te hebben, want zijn witte kleding was overal met bloed bemorst, en een vervaarlijk mes stak halverwegen in de schede: ‘hem, de lafhartige schurk, die de hem toevertrouwde Nieuwe Schans, zonder slag of stoot, aan de Bisschop overgaf, kon ik met eigen hand, als een rundbeest, dollen en de hals afsnijden.’ (pag. 62).

Overigens blijft een dergelijke plaats een uitzondering in het werk, al heeft Krabbendam ook elders nog een enkel staaltje van couleur locale willen geven, door het dialekt, dat hij soldaten uit het Keulse leger met elkaar laat spreken:

‘Adam’, sprak de een, ‘hörst doe niks?’ ‘Ik weet het niet, Johan’, was het antwoord, ‘maor jao, ik zoolje haost zeggen, dat er onraod...dat vermalediede skieten uit die studentenpost hiereuver belet een mens op ene fatsoenlijke wieze te luusteren’. etc.²⁸ (pag. 94).

We zullen wel niet ver mistasten, als we het vermoeden uitspreken, dat Krabbendam zijn historische stof niet zelf uit de bronnen heeft verzameld. Over het beleg van Groningen zijn juist omstreeks de tijd, dat hij zijn boek schreef, verschillende publikaties verschenen. Petit²⁹ vermeldt: H.J. Broers: Het Beleg van Groningen in 1672 (Losse volksblaadjes over vaderlandsche geschiedenis no. 3), zonder dat hij het jaartal opgeeft; maar in ieder geval is dit van vóór of uit 1837. Verder is uit 1837: T.P. Tresling, Groningen in 1672, en van dezelfde auteur in hetzelfde jaar in de Gron. Volksalmanak I, pag. 148: Iets over Rabenhaupt. Wellicht heeft Krabbendam hier zijn stof gevonden.

28 Dit dialekt herinnert aan het door Van Lennep in De Pleegzoon gebruikte. Cf. boven, pag. 68 noot 23.

29 Cf. L.D. Petit, Repertorium betreffende de Geschiedenis des Vaderlands (Leiden 1907), kolom 989-90.

Samenvatting en Waardering

Men ziet uit deze korte bespreking al duidelijk, dat we hier met een

[p. 125]

zwak werk te doen hebben, waarin een zeer primitieve romanhandeling en een dito karaktertekening zijn ingepast in een verslag van een op zichzelf spannende historische episode. In de keuze hiervan is Krabbendam ongetwijfeld gelukkiger geweest dan mejuffrouw de Neufville.

III. J.F. Bosdijk:
Het beleg en de verdediging van Haarlem

Het is een opmerkelijk verschijnsel, dat in de jaren omstreeks 1840 verschillende auteurs romans of romantische histories van belegeringen deden verschijnen.³⁰ Hoe dicht deze beide kategorieën bij elkaar stonden, zien we aan Het Beleg en De Verdediging van Haarlem in 1572-'73³¹ door J. van de Capelle, een pseudoniem voor de vruchtbare schrijver van historische romans J.F. Bosdijk,³² die ook nog publiceerde onder het pseudoniem C.F. van der Velde.

De auteur draagt het werk op aan Burgemeester en Wethouders van Haarlem en legt in zijn opdracht uiteraard de nadruk op het belang, dat de verdediging van Haarlem heeft gehad, al is dat, zo zegt hij, door het beleg en de verdediging van Leiden een beetje op de achtergrond gedrongen. In zijn Inleiding geeft hij in enkele trek-

30 Uit Brinkman's Catalogus 1832-1849: A.D. van Buren Schele: Magdalena Moons of het Beleg van Leiden, oorspronkelijk historisch-romantisch tafereel uit de tachtigjarige oorlog (1835); J.F. Bosdijk: Beleg en Verdediging van Haarlem (1843), Beleg en Moord van Oudewater in 1575 (1847); W. Storck: De Verrassing van Harderwijk, oorspronkelijk romantisch tafereel uit 16e eeuw (1837), Het Beleg van Steenwijk, geschiedkundig verhaal uit 16e eeuw (1841); Krabbendam: Katharina Rembrandts of het Beleg van Alkmaar (1835).

31 We citeren uit: J. v.d. Capelle, Het Beleg en de Verdediging van Haarlem in 1572-'73, (uitg. S.E. van Nooten Schoonhoven, 1843).

32 In het Nw. Ned. Biogr. Wdb., dl. IV, vinden we, dat hij fabrikant was in Schoonhoven en leefde van 1812-1850.
Zeer opmerkelijk is de door Kruseman (Bouwstoffen voor een Geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel, Amsterdam 1887), dl. I blz. 212 - met verzwijging van de auteursnaam - opgenomen advertentie van Bosdijk:

‘N.N. [d.i. dus Bosdijk; Kruseman neemt de auteursnaam niet op maar vervangt die door N.N.] Schrijver van Het Beleg en de Verdediging van Haarlem, meldt bij deze aan de H.H. Uitgevers, dat hij wel genegen zou zijn tot de vervaardiging van een geschiedkundige Roman in de zelfde geest als bovengenoemd werk; hetzij enig gedenkwaardig punt door HunEd. zelf wierd opgegeven, hetzij die keus aan hem Schrijver, overgelaten werd. Hij heeft nog een manuskript liggen, dat hij, onder een gefingeerde naam, voor fl. 4,50 per vel wil afstaan.’

[p. 126]

ken een overzicht van de algemene toestand, dat vooral draait om de tegenstelling tussen het machtige Spanje en het povere Nederland, dat evenwel voor de geestesvrijheid alles veil had en met de hulp des Almachtigen zegevierde. Hij heeft Haarlem bezocht:

Op de stille straten en grachten verrezen voor mijn verbeelding de sporen van een belegerde stad met de hoge muren en torens, als het hoofdtoneel van zo veel schitterende, bloedige wapenfeiten etc. (pag. 9).

Behalve de algemeen bekende geschiedenis en ook o.a. de Archives van Groen van Prinsterer, heeft hij de stukken uit de archieven van Haarlem geraadpleegd, om in staat te zijn

waarachtig historische personen naar ouderdom, woning, familiebetrekking en stand in de maatschappij te laten spreken en handelen, in overeenstemming met de geest en de zeden van het tijdvak. (...)
Men klaagt - en misschien niet ten onrechte - dat in geschiedkundige romans de lezer veel gevaar loopt om het verzierde met het gebeurde te verwarren (pag. 11).

Bosdijk geeft daarom aan, dat slechts enkele personen, met name genoemd, gefingeerd zijn,

en letterlijk verdichte gebeurtenissen zal men niet aantreffen, wanneer men de kleine tocht van Floris van Schagen uitzondert (pag. 11).

Het verhaal, dat er een Nederlandse vrouw als gevangene bij de Spanjaarden was, nam de auteur als aanleiding om Magdalena van Duivenvoorde, de vrouw van één der voornaamste personen, als zodanig te laten optreden. Waarom?

Wij antwoorden kortaf, dat wij de voorkeur gaven aan deze aanzienlijke vrouw, teneinde meer kans te hebben om Van Duivenvoorde's wezenlijk karakter èn als held èn als Christen te doen uitkomen (pag. 11).

Deze laatste zin doet uitkomen, waarom het hier gaat: te laten zien hoe de edele en dappere verdedigers, Ripperda in de allereerste plaats, helden en Christenen waren. Niet, dat Bosdijk taferelen van ruwheid en zelfs ontaarding uit de weg gaat: er is de beschrijving van een lynchpartij van gevangenen door het grauw, dat is opgezweept door de Spaanse wreedheid tegenover Nederlandse gevange-

[p. 127]

nen. En onder de verdedigers zijn ook ruwe figuren als Vardeur, die als dierlijk in zijn haat tegen al het Spaanse wordt beschreven. Maar juist hierdoor krijgt de edele dapperheid van de eigenlijke helden van het verzet nog meer reliëf. De Spanjaarden zijn vaak dapper, maar slechts een enkele onder hen is van een edel karakter; merendeels zijn het wreedaards!

Aan de klassieke stijl van geschiedschrijving, wellicht aan invloed van Hooft's Historiën, doen de talrijke redevoeringen denken, die hier worden weergegeven. Een grote plaats is natuurlijk ingeruimd aan de vele krijgshandelingen, terwijl daardoorheen ook enkele persoonlijke lotgevallen zijn geweven. Het geheel is in de allereerste plaats een patriottische verheerlijking van de heldenmoed van het voorgeslacht, betoond temidden van schrille tonelen. Dat er op die basis slechts een zeer eenzijdig beeld van een historisch gebeuren kon worden gegeven, is duidelijk. De beschrijving van de krijgsfeiten is wèl spannender en aannemelijker dan die bij Krabbendam, maar Bosdijk ontkomt niet aan een op den duur vermoeiende eenvormigheid. Van een ook maar enigszins gedifferentieerde karaktertekening is geen sprake; we vinden voornamelijk epitheta.

Zoals we reeds zeiden, kunnen we aan dit werk van Bosdijk zien, hoe dicht de in de historie ingepaste romans en de romantische historie bij elkaar staan. Ongetwijfeld immers hebben we hier te doen met romantische historie, want de auteur heeft niet de bedoeling gehad, een romanhandeling van eigen vinding te schrijven. Hij geeft slechts historische feiten en historische figuren, al laat hij die ook woorden spreken die niet historisch zijn overgeleverd. Het werk van Krabbendam verschilt echter slechts van het zijne door de invoeging van een primitieve romanhandeling van ondergeschikt belang!

IV. L. Mulder:
Jan Faessen

In 1857 verscheen Jan Faessen, Historische roman uit het begin der zeventiende eeuw³³ van Lodewijk Mulder; drie jaar later reeds verscheen een tweede druk. In deze roman wordt het tegen Maurits gesmede komplot van begin 1623 beschreven, waarbij Oldenbarnevelt's zoon, Willem van Stoutenburg, de drijvende kracht was.

33 We citeren en verwijzen naar L. Mulder, Jan Faessen (uitg. D.A. Thieme, Arnhem 1857).

[p. 128]

Inhoud

De romanintrige, die als eigen vinding door het verslag van de historische gebeurtenissen heenloopt, is van een eenvoudig en beproefd karakter.³⁴ De bootsman Jan Faessen keert uit de Oost terug, op dezelfde dag dat Maurits, na het ontzet van Bergen op Zoom, feestelijk in Rotterdam wordt ingehaald. Hij leert in het feestgedrang de waard Olsveen, van de herberg De Hulck, alsmede diens lieftallige dochter Duifje kennen. Hij neemt bij hen zijn intrek en samen met hen bezoekt hij een geheime Arminiaanse godsdienstoefening. Daar zijn ook de samenzweerders Van Stoutenburg, Coornwinder en Van Dijck aanwezig, die op deze bijeenkomst handlangers hopen te vinden voor de door hen beraamde aanslag op Maurits. Van Stoutenburg vat, als hij Duifje ziet, terstond het voornemen op een avontuurtje met haar te beginnen. Wanneer hij kontakt met haar zoekt wordt Faessen zich, door een opkomende jaloezie, van zijn eigen gevoelens ten opzichte van het meisje bewust. Hij doet de volgende dag een aanzoek, maar wordt door Olsveen als te onbemiddeld afgewezen, niet zonder hoop overigens van beter sukses als zijn omstandigheden mochten verbeteren. Duifje is hem goed gezind.

Faessen meent een kans te zien in aanmonstering voor een expeditie naar de West, maar ondanks zijn schitterende getuigschriften wordt hij geweigerd, omdat bekend is geworden, dat hij op de Arminiaanse bijeenkomst is geweest. Uiteraard maakt dit zijn stemming tegenover de Contra-Remonstranten niet vriendelijker en de samenzweerders weten hem nu in het komplot te betrekken, overigens alleen met zeer vage aanduidingen, dat er iets ondernomen moet worden om het recht te herstellen. Faessen meent zelfs, dat het met goedkeuring van de Prins zal gebeuren. De ware toedracht wordt hem evenwel nog juist op tijd bekend, doordat Duifje hem waarschuwt. Zij hoorde van het komplot, toen Stoutenburg, juist op het punt om geweld tegen haar te gebruiken, door Coornwinder werd gewaarschuwd voor verraad van de aanslag. Stoutenburg had Duifje alleen aangetroffen omdat haar vader niet uit de kerk was teruggekeerd; Coornwinder komt nu aansnellen met het juiste bericht, dat Olsveen is gearresteerd, maar de samenzweerders trekken daaruit de verkeer-

34 ‘Eigen vinding’ van Mulder is de geschiedenis van de liefde-met-hindernissen van Jan Faessen en Duifje, alsmede de rol die laatstgenoemde in de gebeurtenissen speelt.

[p. 129]

de konklusie, dat het komplot is ontdekt. De arrestatie was echter alleen maar één van de maatregelen, genomen door de Rotterdamse justitie, die nog steeds de verboden Arminiaanse godsdienstoefening napluisde!

Faessen en zijn, eveneens onwetend van de ware bedoelingen, aangeworven drie makkers waarschuwen nu de Prins. De aanslag wordt verijdeld en de schuldigen, alsmede een aantal onder valse voorwendsels medegesleepten, worden met de dood gestraft. Alleen Stoutenburg en nog een ander ontsnappen. Faessen krijgt, evenals zijn makkers, een schitterende beloning en promotie, en niets staat zijn geluk met Duifje meer in de weg.

Struktuur

De struktuur van dit werk wordt bepaald door het streven van de auteur om een werkelijk historisch verantwoord verhaal te geven van een spannende historische episode. Mulder heeft zelf een verklaring ontworpen van de wijze, waarop het komplot werd ontdekt en daartoe de figuur van Duifje, die niet door de historie gegeven is, ingevoerd. De liefdesgeschiedenis van Jan Faessen en haar is als een eenvoudige liefde-met-hindernissen volgens het avonturenromanrecept beschreven. Op zichzelf is deze geschiedenis nauwelijks belangrijk, maar ze wordt de sleutel van de ontdekking van het komplot, doordat ook Stoutenburg zich tot Duifje voelt aangetrokken. Dat Stoutenburg door de schoonheid van het meisje wordt aangelokt en plannen ontwerpt voor een avontuurtje, is gegeven het karakter dat Mulder hem toeschrijft zeker niet te verwonderen. Minder waarschijnlijk is het, dat hij zich tot een aanslag op haar eer laat verleiden vlak voor de uitvoering van het grote plan; als men dit evenwel accepteert, moet men toegeven, dat Mulder het verdere verloop van de gebeurtenissen goed sluitend geeft, en dat ook de wijze, waarop Faessen in het komplot betrokken raakt, en de omstandigheden, waaronder Coornwinder tot verraad van het komplot konkludeert, logisch zijn uitgewerkt, steeds in goed verband met de historische situatie.

Door zijn streven, de verschillende draden van het komplot en de handelingen van de voornaamste daarbij betrokken personen nauwkeurig te volgen, kwam Mulder soms voor kompositorische moeilijkheden te staan. Het duidelijkst is dit merkbaar, als hij aan het eind van het eerste deel Faessen een herberg laat binnentreden, terwijl

[p. 130]

hij hem pas in het tweede deel, 40 bladzijden verder, weer op hetzelfde punt laat optreden:

Een ogenblik later, terwijl zij gezamenlijk in een hoek van het vertrek zaten te praten, trad, zoals wij vroeger vermeld hebben, Jan Faessen binnen (dl. II, pag. 40).

Deze zonde tegen de chronologie werkt een ogenblik verwarrend, maar blijft in dit goedgebouwde werk een hoge uitzondering en is in het geheel niet te vergelijken met wat we bij mejuffrouw de Neufville aantroffen.³⁵

Merkwaardig is, hoe Mulder door de manier, waarop hij Stoutenburg ten val laat komen, een morele faktor in het spel brengt. Tijdens de Arminiaanse prediking laat hij Stoutenburg het oog op Duifje slaan en overwegen dat ‘een nadere kennismaking’ de moeite waard is. En dan vervolgt hij:

Hoe weinig vermoedde Stoutenburg op dat ogenblik, dat de gedachte, die toen in hem opkwam, de eerste vonk was van het vuur, waarin hij en de zijnen hun verderf zouden vinden³⁶ (dl. I, pag. 112).

Deze morele faktor maakt de afloop van het gebeuren zinvoller en verhoogt daardoor de geslotenheid van de roman. Uiteraard was Mulder echter gebonden aan de historische afloop, waardoor hij gedwongen was juist Stoutenburg's ontsnapping te melden. In een avonturenroman zou het mislukken van diens plannen geen straf

35 Cf. boven, pag. 114, noot 9.
Ook in het werk van mevrouw Bosboom - Toussaint treffen we iets dergelijks wel aan, met name in de Leycester-cyclus.

36 Hier is een opvallende overeenkomst te konstateren met Eene Kroon voor Karel den Stouten van mejuffrouw Toussaint (cf. beneden, pag. 189). Ook daar wordt het lot van Karel de Stoute beslist in een moment van morele keuze. Alleen kan men zeggen, dat Karel de Stoute meer voor een bewuste keuze stond, terwijl Stoutenburg's val eerder veroorzaakt werd door het onbewuste werken van zijn karakter. Het morele karakter van Toussaint's werk is trouwens veel duidelijker door haarzelf aangegeven, dan hier door Mulder. Deze stelt ook niet, zoals zij, het ingrijpen van een hogere macht op de voorgrond; hij toont aan, hòe Nederland van een ramp gered werd. De slotzin van zijn werk is niet de uiting van een geest, die het geheel doortrekt, maar een tamelijk konventionele frase:

een onderneming, die, hoe loszinnig ook ontworpen, hoe roekeloos ook doorgezet, slechts weinig uren voordat de vreselijke slag geslagen zou worden, verijdeld werd door de onmiskenbare leiding der Voorzienigheid, die niet wilde, dat de schitterende gedenkboeken der Republiek bezoedeld zouden worden door een bladzijde, waarop het woord ‘Vorstenmoord’ te lezen was (dl. II, pag. 277).

Er zijn meer overeenkomsten dan de zoëven genoemde met het werk van Toussaint te bespeuren. Allereerst is er de opzet van het boek: het plaatsen van een romanhandeling in een grondig bestudeerde historische periode en het naar voren laten treden van die handeling uit de historie. Als we de inleiding van Jan Faessen vergelijken met die van de Leycestercyclus treft ons zelfs een overeenkomst in woordkeuze: (Jan Faessen pag. 6):

Om de stemming der gemoederen en de aanleiding tot de gebeurtenissen, die zullen volgen, beter te doen begrijpen, willen wij, alvorens in ons verhaal verder te gaan, de lezer op het standpunt plaatsen, van waar hij die onrustige tijd met juister blik kan overzien.

En De Graaf van Leycester in Nederland (pag. 19):

dat zal ons sneller plaatsen op een standpunt, van waar wij het tijdvak, dat wij intreden, kunnen overzien.

In beide werken volgt dan een historische uiteenzetting.
Met Bosboom - Toussaint heeft Mulder ook het gering - visuele talent gemeen (cf. beneden, pag. 217, noot 84).
Duidelijk verschilt evenwel Bosboom - Toussaint van hem door de grotere aandacht die ze heeft voor het gemoedsleven en met name het godsdienstig leven van haar figuren. Maar bovenal onderscheidt zij zich van hem door het feit dat verreweg haar meeste en grootste werken zijn geschreven vanuit een bepaalde idee, die haar visie zowel op de historie als op haar figuren bepaalt.

[p. 131]

genoeg geweest zijn, maar had hij geheel ten onder moeten gaan.³⁷

De intrige van eigen vinding speelt, zoals we reeds opmerkten, slechts een aan het historische ondergeschikte rol. Het heeft daarom weinig zin de enkele motieven, die we terloops reeds aanduidden (liefde met hindernissen, de schurkachtige medeminnaar), apart te behandelen. We gaan liever meteen over tot de behandeling van de karaktertekening.

37 Zoals b.v. de intriganten in De Pleegzoon!

Karaktertekening

Mulder besteedt niet weinig aandacht aan de tekening van de voornaamste karakters en de motivering van hun handelwijze. De karaktertekening vertoont uiteraard - want de handeling is tot enkele maanden beperkt - geen eigenlijke ontwikkeling in de zin van verandering, maar er is wel bij verschillende figuren verklaring van hun gedragingen uit hun verleden (Stoutenburg, Slatius, Van Dijck, Coornwinder). Verder is de tekening meestal statisch in die zin, dat slechts enkele dominante trekken duidelijk en herhaaldelijk tot uiting komen, zonder dat men overigens bepaaldelijk typen-tekening krijgt.

[p. 132]

Dit is duidelijk te zien in de figuur van Stoutenburg³⁸, die vrijwel steeds als een zeer verwerpelijk mens wordt getekend, maar wiens reakties men toch niet, zoals bij het echte type, kan voorspellen. Hij wordt niet met verschillende situaties gekonfronteerd om dan ‘typisch’ te reageren.

Behalve aan Stoutenburg wordt ook aan de andere historisch bekende figuren, die bij de samenzwering betrokken waren, regelmatig aandacht besteed; de edele maar wat zwakke figuur van Groeneveld kontrasteert duidelijk met Stoutenburg. De verbeten-fanatieke Van

38 We zien hem voor het eerst in een herberg in het feestend Rotterdam:

voorzeker, dat gelaat zou een schreeuwende dissonant geweest zijn te midden der luidruchtige vrolijkheid daarbuiten, en dat sombere oog, waarin een koortsachtige gloed schitterde, zou kwalijk deel kunnen nemen aan alles, wat die volksmenigte stof tot vreugde gaf en genot. (dl. I pag. 21.)

Dan volgt een direkte karakteristiek, waarbij steeds parallel aan uiterlijke trekken de innerlijke eigenschappen worden gegeven(...)

Wel was het nog te zien, dat er stoute gedachten hadden kunnen ontkiemen in dat hoofd, dat er moed kon zetelen in die borst, doch die stoute gedachten waren weggesleept door de ziedende stroom der hartstochten, en die moed was niet een zodanige, die met vrije en fiere blik rondziet in de wereld, maar die het licht schuwt en sombere plannen smeedt in het duister (dl. I pag. 22).

Dezelfde wat retorische stijl als bij Toussaint vinden we ook hier wel:
Stoutenburg wekte door zijn kennelijk leed geen gevoelens van medelijden op

want voor dezulken waren de plannen te onedel, die rijpten onder dat lage voorhoofd, was het vuur te onzuiver, dat gloeide in dat oog, sprak dat voorkomen te zeer van een schuldig verleden, stond het te sprekend op dat gelaat geschreven, dat hij voor geen middel zou terugdeinzen dat hem kon leiden tot zijn doel (pag. 23).

Hoezeer dit door de gebeurtenissen wordt waargemaakt, toont de auteur ons in verschillende scènes; hiervan is niet de meest overtuigende die, waarin Stoutenburg van de gelegenheid dat hij Duifje alleen aantreft, gebruik denkt te maken. We wezen er reeds op, dat hier een zwakke plek voorhanden is, die evenwel in de kompositie van de roman van het grootste belang is.
Sterk is evenwel het gesprek met zijn broer Groeneveld, aan wie hij door gevoelschantage van minderwaardige soort het geld afperst, dat hij voor de aanslag nodig heeft. Voor Groeneveld, die daardoor zonder het te weten betrokken raakt in de aanslag, betekent dit de dood en voor zijn gezin en zijn oude moeder de volkomen wanhoop. We kunnen niet met een enkel citaat een indruk geven van dit dramatische negende hoofdstuk, waarin de auteur ook steeds bespiegeling geeft over de twee zo verschillende karakters die hier tegenover elkaar staan, en over hun gedachten. Ten tweeden male komt hier duidelijk een moreel probleem aan de orde, door Groeneveld zelf geformuleerd als Stoutenburg met zijn verklaring van borgstelling voor een bepaalde som is vertrokken. Mulder gebruikt daartoe de wat sentimentele koïncidentie, dat Groeneveld zijn zoontje voor het naar bed gaan hoort bidden ‘en leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van den boze’ en zegt dan verder over Groeneveld:

toen viel hem een loden wicht op het hart, en als een bliksemstraal drong de gedachte in zijn ziel: Ik ben te zwak geweest in de verzoeking; - ik heb te dure prijs betaald zelfs voor het behoud van een broeder.

(Stoutenburg had n.l. gezegd, geld nodig te hebben zonder zijn eigenlijke plannen te onthullen.) (dl. I pag. 195). Eénmaal, als de aanslag verraden is en de aanleggers vluchten, breekt het betere in Stoutenburg door en hij riskeert kostbare tijd om zijn broeder te waarschuwen en hem te overreden de vlucht te nemen (hfdst. 13, dl. II, pag. 216 vlg.).

[p. 133]

Dijck is één der meest pregnant getekende figuren³⁹, zoals ook ds.

39 Mulder geeft eerst een uitvoerig verslag van de oorzaken, die Van Dijck's fanatisme hebben doen ontstaan: de ontzetting uit zijn ambt, omdat hij Arminiaan was, in 1619, en de zelfmoord van zijn broer, die was verbannen en in diepe ellende gestort als Arminiaans predikant:

Adriaen van Dijck was een jongman van ongeveer achtentwintig jaren van een schrander en belangwekkend uiterlijk. Zijn donkere ogen spraken van vastberadenheid en moed, en in al zijn woorden en handelingen blonk een krachtige geest door, maar die geleid werd door de overspanning der dweepzucht. (...)van dat ogenblik af had hij gezworen, wraak te nemen over zijn ongelukkige broeder, en was hij volkomen los van het leven, dat voor hem geen waarde meer had. Met vurige ijver doorzocht hij de Schrift, niet om in de heilige bladen troost te vinden voor zijn aards lijden, maar om in de oude oorkonden voedsel te zoeken voor zijn wraakzucht. Elke bladzijde der gewijde geschiedenis, waar de moord der tirannen als de straf van Jehova werd voorgesteld, verslond hij met gretige aandacht (...) (dl. I pag. 41-42)

Aan deze karakteristiek blijft zijn optreden gedurende alle gebeurtenissen beantwoorden, onverschrokken en fanatiek als hij is tot in de dood (cf. Epiloog dl. II).
Uitstekend is de beschrijving, die Mulder geeft van de gevoelens van Van Dijck, als de karos van Maurits plotseling voorbij komt rijden, terwijl hijzelf bezig is de omgeving te verkennen, waarin de aanslag zal moeten plaatsvinden:

Wat hij daar zag, gebeurde juist zo als hij het zich had voorgesteld, zodat hij, toen alles een minuut daarna weder in de nevel was verdwenen, geneigd was, het geheel voor een visioen, voor een spel zijner verbeelding te houden. Toen hij evenwel weder tot geregeld nadenken kwam, was zijn eerste gedachte, die hem als lood op het hart viel, een bepaalde vrees, dat de aanslag mislukken zou, niettegenstaande hij gezien had, hoe voordelig alle kansen stonden, hoe gemakkelijk de Stadhouder te genaken zou zijn, hoe weinig moeite het zou kosten, de mogelijke tegenstand van die weinige personen, die zijn gevolg uitmaakten, te overwinnen (...) Voor het eerst gevoelde hij in volle omvang, wat vorstenmoord is (...) etc.;

hij besluit, zelf degene te zijn, die de eigenlijke daad zal uitvoeren omdat ‘alleen het onmisbare geloof aan de rechtvaardigheid en de kalme overtuiging van de noodzakelijkheid de hand zouden kunnen leiden (...)’, die de Prins moest doden (dl. II, pag. 26-27).

[p. 134]

Slatius.⁴⁰

Opmerkelijke bladzijden wijdt Mulder ook aan de lage figuur van de Leidse proponent Blansaert⁴¹. De waard Olsveen is meer als type behandeld⁴² en zijn dochter Duifje vertoont de gewone trekken van de onschuldige en in momenten van gevaar heroïsche heldin van de avonturenroman.⁴³ Bij de tekening van de titelheld ontstaat een merkwaardige moeilijkheid voor de auteur, omdat hij hem uit de historische stukken leerde kennen als een eenvoudig man, zonder karakteristieke trekken⁴⁴. En de tekening van een doorsnee-mens

40 Slatius wordt getekend als een weinig skrupuleus en zeer fanatiek man, wie het evenwel niet aan moed ontbreekt; hij leeft met bijna iedereen - ook met de direkteuren van de Remonstrantse Sociëteit - in onmin. Mulder vermeldt in verschillende aantekeningen de bronnen die hij bij de tekening van deze figuur gebruikte. Het is overigens opvallend, hoe slecht de vertegenwoordigers van de Remonstranten er bij Mulder afkomen; Faessen zelf is een uitzondering, evenals Olsveen, maar dezen kunnen zeker niet tot de belangrijke figuren in dit opzicht worden gerekend.

41 Blansaert is voornamelijk hebzuchtig en in het minst niet moedig; hij doet eigenlijk alleen met de aanslag mee, omdat hij er geldelijk voordeel in ziet, maar besluit al spoedig om dubbel spel te spelen en vóór de uitvoering de justitie te verwittigen. Zijn berekening faalt evenwel, omdat Faessen hem, door omstandigheden die hij niet kent, vóór is; hij bekoopt het met de dood. Interessant is de beschrijving, die Mulder geeft van zijn overpeinzingen in een slapeloze nacht, nadat hij bij de aanslag betrokken is geraakt:

Nog een andere omstandigheid, een overigens niet zo geheel vreemd psychologisch verschijnsel, werkte mede, om zijn bijgelovige gejaagdheid te vermeerderen. Door een zonderling spel zijner verbeelding namelijk zweefde hem daarbij telkens een besluit van de Staten voor de geest, dat korte tijd tevoren was genomen, en waarbij bepaald werd, dat de Universiteit van Leiden, ten behoeve der anatomische lessen, recht had op de lijken van al degenen, die gedurende de drie wintermaanden op het grondgebied der Republiek werden terechtgesteld. Zonder dat hij zich van die vreemde kombinatie rekenschap kon geven, drong de gedachte, dat het nu januari was, en dat de zaak in februari haar beslag zou krijgen, en de berekening, dat dit juist twee van die wintermaanden waren, zich telkens hardnekkig tussen de andere droombeelden(...) (dl. II pag. 3-4).

42 Gekenmerkt door een grote woordenrijkheid. Verder is hij goedig; het geluk van zijn dochter, zoals hij dat verstaat, is hoofdzaak voor hem.

43 Voor de kenmerkende kombinatie van zachte onschuld en dappere doortastendheid als het gaat om de redding van de geliefden: cf. boven, pag. 29.

44 In de 6e druk (Rotterdam 1895) geeft Mulder zowel een brief van Jan Faessen als een bewaard gebleven deel van zijn verhoor (cf. beneden, pag. 136). In zijn aantekening op pag. 258-260 geeft de auteur ook bijzonderheden over de beloning van de vier matrozen.

[p. 135]

uit het verleden, zodanig, dat die overtuigend is, is wel de moeilijkste opgave, waarvoor een historisch romancier kan komen te staan.⁴⁵

Mulder tekent hem als een rechtlijnige, ongekompliceerde figuur, rondborstig en weliswaar sterk voelend, maar geenszins sentimenteel. Op deze wijze weet hij te vermijden, dat er een opvallende breuk ontstaat als Faessen in de laatste hoofdstukken optreedt zoals dat historisch is overgeleverd.⁴⁶

45 Cf. boven, pag. 23.

46 We geven enkele citaten, waarin Faessen wordt getekend. Deze wordt plotseling heftig getroffen door het feit, dat de hem nog onbekende Stoutenburg zich met Duifje heeft bemoeid en hij wordt zich plotseling zijn liefde bewust.

Langzamerhand en ongevoelig had zich die hartstocht bij hem ontwikkeld, zonder dat hij er zich ooit rekenschap van had gegeven, wat het was, dat zijn verblijf te Rotterdam zo aangenaam maakte. De tijd was zo rustig verlopen, hij was zo geheel en al lid van het kleine gezin geworden, en werd ook door vader en dochter beiden als zodanig beschouwd, hij gevoelde zich zo tevreden en zo kalm na de laatste woelige jaren, die hij temidden van storm en oorlogsgevaar had doorgebracht, dat het hem scheen, alsof aan die zalige rust geen einde zou komen, en toch had zijn hart het hem nooit bepaald toegeroepen, dat er een ander en oneindig krachtiger gevoel in zijn binnenste sluimerde, hetwelk hem die dagen maakte tot de gelukkigste zijns levens (dl. I, pag. 115).

Olsveen heeft hem gezegd, dat hij aan een man met dergelijke onzekere vooruitzichten zijn dochter niet mag toevertrouwen.

‘Ik kan nu ook niet langer bij u blijven, Olsveen’, ging hij voort, en zijn stem beefde, terwijl hij opstond en zich naar het venster wendde, alsof hij zich schaamde zijn ontroering te laten blijken. ‘Ik moet voort, voort, de wijde wereld in, en wel hoe eer hoe beter; ik kan niet blijven om -’, hij meende erbij te voegen ‘om Duifje vaarwel te zeggen’, maar die woorden wilden er niet uit; ‘ik kan niet blijven tot vanavond’ vervolgde hij, en toen, zich plotseling omkerende, ging hij op Olsveen toe en sprak: ‘Wij moeten nu dan maar dadelijk afscheid nemen, en het kort maken, maar één woord, één enkele belofte verg ik nog van u, om mij staande te houden, en mij kracht te geven in de moeilijke dagen, die daar voor mij komen zullen.’

(N.l. de belofte van betere hoop bij betere omstandigheden, deel I pag. 227-228).
Mulder geeft meest redenerend de zielsprocessen weer, zoals op pag. 262 vlg. dl. I, waar hij beschrijft hoe na de weigering tot monstering in Faessen gevoelens van wraakzucht opkomen over het geleden onrecht.
Historisch laat hij Faessen optreden, als deze zijn beloning ontvangt en hem door Maurits wordt medegedeeld, dat hij een plaats als luitenant krijgt. Toen Maurits zei:

‘En van u, luitenant Faessen, zijn ons reeds zo uitmuntende berichten over uw vroegere bravoure ter ore gekomen, dat wij ook in het vervolg op u rekenen mogen’, greep hij met beide handen die van de Prins, en drukte haar aan zijn lippen, onder de uitroep: ‘Ja, ja, in leven en dood! - God zegene uwe Excellentie - het is te veel!’ (dl. II pag. 244.)

Roman en Historie

Wij wezen in het voorgaande er reeds op, hoe Mulder aansluiting zocht bij het historische. Dit gold uiteraard voor de handeling, het komplot tegen Maurits dus, waarin hij terwille van de romanhandeling enige, in zijn aantekeningen verantwoorde, wijziging aanbracht. Eveneens gold dit voor de karaktertekening; in zijn aantekeningen

[p. 136]

verantwoordt hij met verwijzing naar verschillende bronnen de tekening, die hij geeft van figuren als Stoutenburg, Slatius en gedeeltelijk ook Van Dijck (met name voor diens kloekmoedig gedrag na zijn gevangenneming). Het verachtelijke van de figuur van Blansaert illustreert hij in zijn aantekeningen ‘ten duidelijkste uit hetgeen hij in de gevangenis geschreven heeft, met de hoop zich daardoor te redden.’⁴⁷ In de aantekeningen⁴⁸ neemt Mulder ook dat deel van het verslag van het verhoor van Faessen op, dat bewaard is gebleven, en hem door Bakhuizen van den Brink was medegedeeld. In deze aantekening deelt de auteur ook mede, dat hij zich bij het openbaren van het komplot aan Maurits zoveel mogelijk aan de historische werkelijkheid heeft gehouden. Faessen stelt in dit hoofdstuk aan de Prins een brief ter hand, waarin hij de voornaamste punten heeft opgeschreven; in de aantekening bij dl. II op pag. 253-254 geeft Mulder deze brief in extenso.⁴⁹

Behalve in de beschrijving van het komplot en in de tekening van de historisch bekende personen valt de opzet om historie te geven ook op te merken in uiteenzettingen over de algemene toestand. In de gesprekken der optredende personen, in de ervaringen, zoals b.v. Faessen die heeft tijdens het bijwonen van de Arminiaanse bijeenkomst en bij zijn vergeefse poging tot monstering, alsmede aan de hand van vele andere gebeurtenissen, maakt de auteur ons de politieke en godsdienstige verhoudingen duidelijk. Speciaal aan de figuur van Slatius en zijn aktiviteiten wordt veel aandacht besteed.⁵⁰

47 Dl. II pag. 296.

48 Dl. II, pag. 256 (6e druk).

49 6e druk.

50 Het zesde hoofdstuk van het eerste deel is aan hem gewijd. Eerst krijgen we een direkte karakteristiek. Hij

was onder de ijverende predikanten van die onrustige tijd zeker de woelziekste en degene, die, zowel bij het bestrijden van andersdenkenden, als in de boezem zijner eigen gemeente, de meeste onrust gestookt had.

Dan volgt zijn geschiedenis, geïllustreerd met o.a. een authentieke brief aan Uyttenbogaert, alsmede de beschrijving van zijn uiterlijk door een tijdgenoot. Daarna zien we hem in - heftige - aktie tijdens de meergemelde Arminiaanse bijeenkomst, in een berekend langzamerhand opzwepende predikatie. Verder speelt hij steeds een belangrijke rol bij de ontwikkeling van het komplot. In het tweede deel hfdst. 4 zien we hem in zijn huis in Rotterdam (tevens één van de schaarse plaatsbeschrijvingen) waar hij bezig is met het opstellen van een manifest, dat na de moord verbreid zou moeten worden en waaruit hij al werkend voorleest, terwijl Van Dijck en een andere handlanger kogels gieten.

[p. 137]

De aandacht voor uiterlijke dingen is in de roman niet zeer groot. Een uitzondering daarop vindt men in het begin, waar een tamelijk uitvoerige beschrijving is te vinden van Rotterdam vóór en tijdens de aankomst van Maurits, en een zelfs zeer uitvoerige beschrijving van de opvoering van een zinnespel door de Rederijkerskamer. In zijn aantekening in dl. I pag. 281 zegt Mulder na een korte verhandeling over de zinnespelen in het algemeen:

Het Sinnespel waarvan wij de voorstelling op pag. 60-75 beschreven hebben, bestaat in werkelijkheid niet; wij hebben alleen getracht, zo getrouw mogelijk de geest weer te geven der dramatische stukken van die tijd.

Er volgen nog diverse aantekeningen over detailpunten uit de beschrijving. Ondanks de uitvoerigheid van deze beschrijving, waarbij Mulder ook details van opbouw en aankleding geeft, blijft de indruk bestaan, dat hij niet sterk visueel was aangelegd: nergens geeft hij n.l. het visueel karakteristieke dat onze verbeelding treft, alles blijft opsommend.

Samenvatting en waardering

Samenvattend kunnen we zeggen, dat de Jan Faessen in vele opzichten het karakter van een geleerdenroman heeft. De bedoeling was, een episode uit de geschiedenis gestalte te geven, en het geleerde aspekt wordt geaksentueerd zowel door de citaten en uiteenzettingen in de tekst zelf, als door de aantekeningen achterin. De romanhandeling is duidelijk sekundair, de tekening van de historische personen van meer gewicht dan die van de voor de romanhandeling eigenlijk belangrijker personen. De kompositie is redelijk goed te noemen, al wezen we op een enkele ontsporing. Over het algemeen is Mulder er zeker in geslaagd, een belangwekkend beeld te geven van deze

[p. 138]

historische gebeurtenis, die door haar duidelijke begrensdheid in de tijd en het definitieve van de afloop een geschikt objekt voor een historische roman vormde. Men zou alleen vanuit het romanstandpunt het bezwaar kunnen opperen, dat een al te sterke gebondenheid aan de authenticiteit van het historische de auteur belemmerd heeft om tot een grootse en vrije visie te komen. We kunnen ons een werk over dit onderwerp voorstellen, dat meer overziet en minder nagaat, dat zich vrijer van zijn bronnen durft losmaken en niet het citaat van node heeft om overtuigend te zijn in de tekening van een toch de verbeelding duidelijk treffende figuur als Slatius.

V. Slotkonklusies

Het is aan geen enkele twijfel onderhevig, dat de Jan Faessen het sterkste werk in de hier besproken kategorie is. Immers, we hebben gekonstateerd, dat het werk van De Neufville mislukt is, zelfs tot mislukking gedoemd was, omdat de door haar gekozen, zeer omvangrijke en in onsamenhangende fragmenten aan Meerman ontleende historische stof ten enen male ongeschikt was voor de verbinding met enkele primitieve avonturenromanmotieven.

Krabbendam was veel gelukkiger in de keuze van zijn goed afgeronde stof, die in zichzelf voldoende spanning bevatte; het talent van de auteur was evenwel beslist onvoldoende om tot een aanvaardbaar geheel te komen. Bosdijk schreef geen historische roman, maar een (enigszins) geromantiseerde historie, die overigens kwalitatief de vergelijking met Mulder's werk niet kan doorstaan. Lodewijk Mulder tenslotte is de enige van de hier besproken auteurs, die op werkelijk overtuigende wijze een romanhandeling heeft weten te vervlechten met een nauwkeurig getekend en deugdelijk gedokumenteerd historisch gebeuren. Zijn werk wordt niet uitsluitend gedragen door het verhaal van een duidelijk afgeronde en spannende historische episode, maar door een kombinatie daarvan met de ermee gepaard gaande psychische spanningen.

Bij alle waardering voor Mulder's roman boven de andere in deze kategorie moeten we echter billijkheidshalve wel in aanmerking nemen, dat de historische roman sinds de verschijning van De Schildknaap een enorme ontwikkeling had doorgemaakt, waarvan een auteur als Mulder zeker heeft kunnen profiteren.