De stagnerende verzorgingsstaat

[p. 47]

Theorie achter de verzorgingsstaat
Iwan Sewandono

Inleidende opmerkingen

Met de verzorgingsstaat wordt gedoeld op een maatschappelijke ordening met een nationaal bereik, waarbij politieke besluitvorming overwegend plaats heeft in een parlementair democratisch systeem, economische produktie overwegend ondernemingsgewijs geschiedt, en zowel politiek als produktie tot het welzijn van de leden van deze samenleving strekken.

Ik ga voorbij aan de doormodderende discussie tussen rationalisten en incrementalisten. Mijn omschrijving veronderstelt een zekere mate van rationaliteit ten aanzien van doeleinden, in combinatie met een meer of minder actieve beleidsvoering in de sector van de nationale overheid.

De verzorgingsstaat is, zoals Van Heek¹ en in zijn spoor Schuyt² vaststellen, nauwelijks sociaal verankerd. Daarmee wordt verwezen naar het uitblijven van een algemene acceptatie van, en vertrouwen in het sociale overheidsbeleid in de verzorgingsstaat. Dit doet bij mij de vraag rijzen hoe dit beleid dan wel verankerd is. Bestaat de verzorgingsstaat eigenlijk wel? Is de verzorgingsstaat misschien geen realiteit op zich, maar - in de woorden van Thomas³ - ‘... real in its consequences’?

Een strikt rationed beleid omvat drie onlosmakelijk samenhangende elementen, die in een democratische samenleving - en dat is de verzorgingsstaat bij de meeste auteurs⁴ - allemaal om acceptatie in brede kring vragen:

1	een bezinning op doeleinden;
2	een bezinning op realisatiemogelijkheden (de uitvoerbaarheidscategorie of politieke dimensie);

1 F. van Heek, Verzorgingsstaat en sociologie, Meppel 1972.

2 C.J.M. Schuyt, ‘Het rechtskarakter van de verzorgingsstaat’, elders in deze bundel.

3 W.I. Thomas, geciteetd door R.K. Merton, Social Theory and Social Structure, Londen (1957) 1964, blz. 421.

4 Zie onder andere de bijdrage van Heertje, Daudt en Schuyt in deze bundel.

[p. 48]

3	acties en ingrepen (de uitvoeringscategorie of de middelen).

Het beleid in de verzorgingsstaat pleegt, in Haagse kringen en in de wereld van alledag, overwegend in termen van uitvoerbaarheid en uitvoering ter discussie gesteld te worden. Wanneer onze huidige regering als centraal beleidsstreven de spreiding van macht, kennis en inkomen opvoert, kunnen we haar de gerede vraag stellen op grond waarvan dat zo nodig is. Is hier niet meer sprake van een middel dan van een complex doeleinden? En wanneer in liberale kring geroepen wordt om terugdringing van de overheidssector, dan blijft een dieper liggende beweegreden eveneens onuitgesproken! Hiermee is de verzorgingsstaat niet meer dan de resultante van reële politiek-bureaucratische gebeurtenissen.

Met dit hoofdstuk ga ik nader in op de eerstgenoemde legitimeringscategorie voor het beleid in de verzorgingsstaat: de bezinning op doeleinden. Hierbij komen een aantal principiële stellingnamen in de sociaal-wetenschappelijke theorie aan de orde, omtrent taak en plaats van overheden ten aanzienvan de samenleving in haar meest wenselijke vorm. Ik ga hier uit van het standpunt dat een rationeel-wetenschappelijke basis voor het beleid te verkiezen valt boven een traditioneel-morele basis.⁵ De belangrijkste bronnen voor dit artikel zijn de Engelse ‘social administration’ en het werk van enkele klassieke sociologen. Uit beide wordt door de Nederlandse beleidswetenschap opmerkelijk weinig geput, Webers bureaucratie- en legitimeringsconcept en enkele thema's bij Mannheim daargelaten!

Mijn assumptie luidt dat de verzorgingsstaat als zodanig nauwelijks in rechtvaardigende concepties centraal heeft gestaan. Ze heeft geen ideologische basis. Het bouwsel van de verzorgingsstaat is opgetrokken op een fundament dat omschreven kan worden als een onstabiel middengebied van normen en waarden. Het betoog dat deze bewering ondersteunt, druk ik uit in de hiernaast afgedrukte figuur. We zien hier twee extreme stromingen, die beide langs de verzorgingsstaat heenstreven. Ze gaan aan het bestaan hiervan voorbij, hechten er betrekkelijk weinig waarde aan, of stellen zich zelfs hiertegenover op.

5 Zie R. Pinker, Sociologie en sociaal beleid, Meppel 1973, blz. 56 e.v., over het schrikbeeld van beleid dat door traditioneel fatsoen wordt gestuurd. Voorts blz. 217 e.v. over de functie van rationeel sociaal-wetenschappelijk onderzoek.

[p. 49]

Figuur: De verzorgingsstaat in het ideële krachtenveld van de sociaal-wetenschappelijke theorie

[p. 50]

De individualiserend-antagonistische stroming

De eerste stroming zou ik de individualserend-antagonistische willen noemen. Deze voert terug tot centrale leerstukken uit het zogenaamde sociaal-darwinisme.

In de evolutietheorie van Darwin is sprake van de opkomst en ondergang van soorten organismen. Deze processen worden gedragen door individuele organismen, die in een voortdurende strijd om het bestaan zijn verwikkeld. In deze strijd overleven de sterksten, zij die het best voor de strijd zijn toegerust. En dat is volgens Darwin een goede zaak. De sterksten, die overleven, houden de soort in stand: de natuurlijke teeltkeus. De zwakkeren gaan ten onder, en kunnen dus de kwaliteit van het nageslacht niet bederven.⁶

Deze gedachtengang heeft indruk gemaakt op sociaalwetenschappers in de tweede helft van de vorige eeuw. Dit leidde tot een sociaal-wetenschappelijke ‘receptie’ van deze biologische evolutietheorie. Hier dient opgemerkt te worden dat het beslist niet alleen Darwin was, maar evenzeer de bioloog Lamarck, wiens werk hier sociaal-wetenschappers als inspiratiebron diende. Vooral de bewering van Lamarck dat verworven karaktereigenschappen vererfbaar zijn, moet hier genoemd worden.⁷

Coryfeeën van het aldus ontstaande sociaal-darwinisme zijn Sumner en Spencer.⁸ Zij hechten hun hoop en vertrouwen aan het individu dat de problemen die op zijn weg voorkomen met ondernemingszin te lijf gaan. Armoede, hulpbehoevendheid en onafhankelijkheid, zijn zaken die vooral aan persoonlijk falen worden geweten.

Deze stellingname heeft als extreme consequentie dat er geen sociaal beleid gevoerd hoeft te worden. Oscar Wilde bracht dit op de van hem bekende cynische wijze onder woorden ‘Door de armen in leven te houden vergroten we slechts het probleem van de armoede’. Wanneer vanuit deze denkrichting toch besloten wordt tot het opzetten van sociale voorzieningen en hulpverleningsactiviteiten, dan ge schiedt dat mondjesmaat, en met de kwalificatie van gunst verlening, met alle etiketterende effecten vandien.⁹

Deze sociaal-wetenschappehjke oriëntatie paste wonder-

6 Ch. Darwin, Het ontstaan der soorten door natuurlijke teeltkeus, Arnhem/Nijmegen, z.j. (vertaling en bewerking T.C. Winkler en H. Hartogh Heys van Zouteveen), zie vooral de hoof dstukken 3 t/m 7.

7 Hier is sprake van een valkuil voor de oppervlakkige beschouwer. Spencer was voor alles Lamarckiaan! ‘... Spencer had opted for the theory that the mental and social evolution of the species “Homo Sapiens” was primarily caused by the inheritance of acquired characters, producing a gradual and inevitable modification of human nature and human institutions, and it is this extreme Lamarckian doctrine that may properly be termed “Biological Spencerism”.’ Aldus D. Freeman, ‘The Evolutionary Theories of Charles Darwin and Herbert Spencer’, in Current Anthropology, XV, 3, september 1974. Dit belangwekkende artikel wordt gevolgd door een uitgebreide polemiek waaraan de meeste te boek staande Spencerkenners van dit moment deelnemen (blz. 211-237).

8 Voor wat het werk van Sumner betreft, is hier gebruik gemaakt van de bundel essays Socialdarwinism, geselecteerd door S. Persons, Englewood Cliffs, NJ. 1963.
Van het werk van Spencer is The Study of Sociology gehanteerd, ingeleid door T. Parsons, Ann Arbor 1961. Voorts zijn enkele biografieën en bloemlezingen gebruikt. Onder andere The Evolution of Society; Selections from H. Spencers ‘Principles of Sociology’, uitgegeven en ingeleid door R.L. Carneiro, Chicago/Londen 1967; Herbert Spencer: On Social Evolution, een selectie geschriften uitgegeven en ingeleid door J.D.Y. Peel, Chicago/Londen 1972; Herbert Spencer, The Evolution of a Sociologist, J.D.Y. Peel, Londen 1971; en Herbert Spencer's Sociology van J. Rumney, New York 1966.

9 Over de stigmatiserende werking van het beleid: E. Goffman, Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity, Londen 1968; R. Pinker, Sociologie en sociaal beleid, eerder genoemd, vooral de hoofdstukken 2 en 4; R.M. Titmuss, ‘Universal and Selective Social Services’. ‘Choice and the welfare state’, en ‘Welfare State and Welfare-society’, essays opgenomen in de bundel Commitment to Welfare, Londen 1968.

[p. 51]

wel bij de hausse die het op liberalistische leest geschoeide kapitalisme, met de voortgaande industrialisering rond de eeuwwisseling, vooral in de Verenigde Staten doormaakte. Het is daarom niet verwonderlijk dat de Engelsman van origine, Spencer, in de States carrière en furore maakte.

Het sociaal-darwinisme is ondanks de vele aanvallen op zijn uitgangspunten en effectiviteit¹⁰ nooit geheel verdwenen uit de sfeer van het rechtvaardigend denken over het sociale beleid in de verzorgingsstaat. In een recent artikel in de ‘Journal of social policy’ betogen de Engelse sociologen Wilding en George dat ‘Social policy is the battlefront in which the clashes between socialist and capitalist social values occur’ en ‘liberal values tend tot emerge as dominant’.¹¹

In het werk van Friedman, de op de voorgrond tredende figuur uit de zogenaamde ‘Chicago-school in Welfare Economies’, vinden we een opstelling die als een gaaf voorbeeld van hedendaags sociaal-darwinisme kan worden gekenschetst. Zijn thema's en probleemoplossingen zijn dezelfde als die van bij voorbeeld Sumner.¹²

Het kernidee bij Friedman is dat in de vrije wereld de ‘torch of liberty’ gedragen wordt door vrije mensen. Met de vrije wereld doelt Friedman op het westen, waarbij we moeten bedenken dat de genoemde Chicago-school niet zonder invloed is in Noord- en Zuid-Amerika.

Vrije mensen worden met twee soorten uitdagingen geconfronteerd:

1. die welke voorkomen uit wat Friedman het competitieve kapitalisme noemt; hij verwijst hiermee naar een maatschappelijke ordening waarbij het grootste deel van het economisch handelen georganiseerd is door middel van de vrije onderneming die op de vrije markt opereert;

2. die welke voortkomen uit de spanning tussen overheden en de naar oribeperkte vrijheid van handelen streven de staatsburgers; uitvoerig wordt betoogd hoe economische en politieke vrijheden onlosmakelijk verbonden zijn.

Met het bestaan van overheden heeft Friedman veel moeite. Hij redeneert hierover:

1. naarmate er meer activiteiten op de vrije markt plaats-

10 Recente kritik bij R. Pinker, eerder genoemd, blz. 28-35. Scherpe kritiek van oudere datum bij A. Pannekoek, Darwinisme en Marxisme, Amsterdam 1909. Zie voorts de recente bespreking van M. Grunell van H. Roland Holst, Burgerlijke en proletarische wetenschap over ‘De toekomst van ons ras’, in ‘De Marxreceptie in Nederland rond de eeuwwisseling’, deel II, Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, III, 2, 1976, blz. 152 e.v.

11 P. Wilding en V. George, ‘Social values and social policy’, Journal of Social Policy, IV, 4, 1976, blz. 373-390.

12 Het is boeiend om de eerder genoemde bundel opstellen van Sumner naast Capitalism and Freedom (Chicago 1968) van Friedman te leggen. De noodzakelijk beperkte omvang van dit hoofdstuk dwingt mij te volstaan met de opmerking dat Friedman voorts sterk is beïnvloed door liberale schrijvers als A.V. Dicey, Law and Public Opinion in England, Londen 1914, en F.A. Hayek, The Road to Serfdom, Londen 1944 - een liberaal reveil, tegen de verzorgingsstaat gericht. Friedman heeft zijn uitgangspunten uitgewerkt in A Program for Monetary Stability, New York 1959.

[p. 52]

vinden, blijven er minder ‘issues’ over die uitgesproken politieke beslissingen vergen, met alle problemen rond het bereiken van politieke wilsovereenstemming vandien;

2. naarmate er minder politieke issues voorkomen, is - bij handhaving van een vrije samenleving - de kans op het bereiken van overeenstemming groter.

Friedman wijst slechts drie taken toe aan overheden: het opstellen en wijzigen van wettelijke regelingen, een scheidsrechtersfunctie bij geschillen, en het afdwingen van naleving van regelingen. Drie zaken die traditionele liberalen als Simons en Eucken wel aan de overheid toedenken, accepteert Friedman niet alszodanig: technische monopolies, zogenaamde ‘neighbourhoodeffects’, en paternalistische handelingen. Bij technische monopolies valt te denken aan telefoondiensten en spoorwegen. Met neighbourhoodeffects wordt gedoeld op gevolgen van handelingen voor andere individuen die niet op de markt verrekend kunnen worden; in de welzijnseconomie spreekt men hier wel van externe effcten.¹³ Paternalistische handelingen betreffen geestelijke gezondheidszorg en beslissingen ten aanzien van minderjarigen als de leerplicht.¹⁴

De publieke sector wenst Friedman krachtig terug te dringen. Hij meent dat dit mogelijk is. Naarmate geïndustrialiseerde landen verdergaande groei vertonen, zou een groter deel van hun bevolking over voldoende inkomen en middelen beschikken om zelfstandig als consumenten op een vrije markt voor sociale voorzieningen te kunnen opereren. Hierbij wordt gedacht aan onder andere een vrije markt voor gezondheidszorg, (vak-)opleidingen en trainingen, sociale bijstand en gezondheidszorg. Instellingen die zich hier taken stellen, moeten zichzelf kunnen bedruipen.

Het primaat van persoonlijke vrijheid blijft in deze stroming onder alle omstandigheden overeind. Dit pleegt verbonden te worden met de zogenaamde ‘werk-ethiek’. Deze is terug te vinden in Spencers formulering ‘Each shall so live as neither to burden his fellows nor to injure his fellows’.¹⁵ Dit leidt tot gedragsregels die neerkomen op zelfvoorziening en anderen niet lastig vallen.

13 Zie onder andere J. van den Doel, Ekonomie en demokratie in het staatsbestuur, Deventer 1973, blz. 3.

14 Zie voor het betoog van deze strekking Friedman, eerder genoemd, blz. 22-36. Ook op het gebied van het scheppen van een stabiel monetair stelsel, ziet Friedman een geaccepteerde vorm van overheidsbemoeienis. Hij beschouwt dit echter als een onderdeel van het voorzien in wettelijke regelingen. Op blz. 54 van zijn genoemde werk pleit hij voor ‘... a legislated rule instructing the monetary authority to achieve a specified rate of growth in the stock of money’. Consequent neemt hij dan wel enige slagen om de arm, om ‘... an undesirable amount of discretion in the hands of Federal Reserve and Treasury authorities ...’ te voorkomen.

15 Geciteerd door R. Pinker in zijn oratie ‘Social Policy and Social Justice’, in Journal of Social Policy, III, 1, 1975, blz. 1-19. Citaat afkomstig uit H. Spencers The Study of Sociology, Londen 1894. Dit citaat was niet terug te vinden in de beknopte paperbackversie (Michigan 1961). In het wel opgenomen hoofdstuk ‘The Educational Bias’ (blz. 161-184) komt deze gedachtengang echter uitdrukkelijk voor in Spencers beschouwing over het altruïsme. De werkethiek wordt eveneens gehanteerd in het hoofdstuk ‘Society, State and Government’, uit Herbert Spencers Sociology van J. Rumney, eerder genoemd, blz. 130 e.v.

[p. 53]

Sociaal-liberalen

Van deze extreme stroming maakt zich in de jaren dertlg, tijdens de grote economische crisis, schoorvoetend een stroming los, die we de ‘sociaal-liberale’ zouden kunnen noemen. De bekendste auteurs uit deze groepering zijn de Engelsen Keynes en Beveridge. Zij blijven in zoverre liberalen, dat bij hen vrijheid gekoppeld aan persoonlijke onafhankelijkheid de centrale waarde blijft. Wel stappen zij af van de overwegende bezwaren die binnen de individualiserend-antogonistische stroming gekoesterd worden jegens uitbreiding van de overheidssector. Dit, onder de indruk van de crisisnood en het in deze periode opkomende besef dat een (meer) planmatige inrichting van de samenleving mogelijk en zelfs gewenst is.

Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat Keynes en Beveridge hierbij beïnvloed waren door de ideeën van hun tijdgenoot Mannheim, die evenals zij beiden verbonden was aan de London School of Economics. Mannheim staat immers te boek als de vader van het sociale planningsconcept.¹⁶ Van Heek heeft hierover echter opmerkingen gemaakt die het idee oproepen van een ‘incompatibilité des humeurs’. Het staat vast dat Mannheim zich te Londen in een andere kring bewoog.¹⁷

Beveridge bracht het tot dan toe onverenigbare bij elkaar: de eerder genoemde werkethiek en de ‘welzijnsethiek’. De welzijnsethiek gaat uit van het primaat van menselijke behoeften bij de allocatie van schaarse middelen, waaronder sociale voorzieningen. Hij stuit hier op de moeilijk te formuleren verdeelsleutel voor deze allocatie¹⁸, waardoor een op deze ethiek gefundeerde planning niet eenvoudig en eenduidig bewerktuigbaar is. In het zogenaamde Beveridge Report wordt vastgesteld: ‘The duty of the state through social insurance is to ensure for all citizens a minimum subsistence above which level they can practice through voluntary effort “the duty and pleasures of thrift, of putting pennies away for a rainy day”’.¹⁹

Keynes liet het door Adam Smith gelanceerde idee varen van het bestaan van een onzichtbare hand, die de samenleving optimaal zou bestieren.²⁰ In deze gedachtengang wor-

16 Ik meen K. Mannheims Man and Society in an Age of Reconstruction, Londen 1940 (1971) (vooral de inleiding, deel I, IV en V) bij de onderzoeker op het gebied van planning en beleid als bekend te mogen veronderstellen. Het zelfde geldt voor Mannheims Ideology and Utopia, Londen 1936 (1960) (richtlijnen voor planningsdoelen!).

17 Zie Van Heek, eerder genoemd, blz. 8-10.

18 De rechtvaardige toebedeling van sociale voorzieningen vormt één van de belangrijkste problemen voor de wetenschap van het sociale beleid. Zie hiervoor: R.M. Titmuss, ‘Issues of Redistribution’, in Commitment to Welfare, eerder genoemd, blz. 113-204; R. Pinker, Sociologie en sociaal beleid, eerder genoemd, blz. 151-195 over ‘Ruil en stigmatisering’ en blz. 196-235 over ‘Enkele actuele problemen voor het sociale beleid’; N. Gilbert en H. Specht, Dimensions of Social Welfare Policy, Englewood Cliffs N.J. 1974, vooral blz. 54-80 over de ‘Basis of Social Allocations’; een fundamenteel werk ter zake is het niet overtroffen A Theory of Justice van J. Rawls, Cambridge, Mass. 1971.

19 Boven het bestaansminimum kiest Beveridge dus voor ‘free fight’. Voluit heet het rapport Social Insurance and the Allied Services, Londen H.M.S.O. Cmd. 6404. Hier is de editie uit 1958, geciteerd, blz. 12.

20 A. Smith, The Wealth of Nations, verschenen in 1776 (niet geraadpleegd).

[p. 54]

den politieke ingrepen onnodig geacht, omdat middels de wet van vraag en aanbod iedereen binnen de als één organisme opgevatte samenleving aan zijn trekken kon komen. Economische ingrepen zouden niet noodzakelijk zijn ingevolge de ‘loi des débouchés’ van Say: de leer van het optreden van een voortdurend mechanisch herstel van het economisch evenwicht, wat er ook geproduceerd wordt, ofwel de leer van de produktie die zijn eigen afzet zou scheppen.²¹ Keynes stelde vast dat er daarentegen grote belangentegenstellingen bestaan in de politieke sfeer, tussen individuen onderling en ook tussen particulieren en de algemene zaak. Voorts achtte hij het vóórkomen van de crisisnood in de jaren dertig een teken van het niet zonder meer opgaan van de wet van Say.

Hoewel Keynes hiermee de weg voor nationale planning heeft geopend, is hij voorzichtig gebleven met het toekennen van taken aan overheden. ‘The important thing for government is not to do things which individuals are doing already, and to do them a little better or a little worse; but to do those things which at present are not done at all’.²² Collard heeft gewezen op de ironie dat in liberale kringen Keynes hiermee als een gevaarlijke radicaal wordt beschouwd, terwijl hij in socialistische kringen geldt als de redder van het kapitalisme'.²³

Het eerder gesignaleerde uitblijven van samenwerking van Keynes en Beveridge met Mannheim, valt te betreuren. Tijdige integratie van Mannheims sociologische denkbeelden, met benadrukking van een zaak als fundamentele democratie en een delicate uitwerking van het rationaliteitsbegrip, zou wellicht veel hedendaagse problemen van de verzorgingsstaat met zijn wat rauwe economische rationaliteit hebben kunnen voorkomen.

21 J.S. Say, Traité d'économie politique, Parijs 1803 (niet geraadpleegd).

22 Geciteerd door V. George en P. Wilding, Ideology and Social Welfare, Londen 1976, blz. 54. Hier ontbreekt de ruimte om in te gaan op Keynes' probleemaanpak. Dit is niettemin onontbeerhjk materiaal voor de sociaal-wetenschapper die de verzorgingsstaat wil begrijpen in zijn werking. Een snelle inleiding in Keyniaanse economie geeft J. Pen, Moderne economie, Utrecht 1958. Steviger kost vormt Benhams Economics, herzien door F.W. Paish, Londen 1963. Voorts adviseer ik de onderzoeker van het sociale beleid graag D. Collard, Prices, Markets and Welfare, Londen 1972; en E.J. Mishan, Welfare Economics: 5 Introductory Essays, New York 1964.

23 D. Collard, eerder genoemd, blz. 52-54.

De collectiverend-solidaristische stroming

De collectiverend-solidaristische stroming voert terug op leerstukken die onder andere door Marx en Durkheim zijn geformuleerd. Hedendaagse vertegenwoordigers vinden we vooral in (neo-marxistische kringen en in de categorie die ik in dit hoofdstuk als de populistisch-activisten zal opvoeren.

[p. 55]

In de marxistische traditie wordt de staat overwegend een krachtige en actieve rol toegedacht. Daarbij hanteert men het primaat van economische gelijkheid. Laski schrijft: ‘Political equality ... is never real unless it is accompanied by virtual economic equality; political power, otherwise, is bound to be the handmaid of economic power’.²⁴ Economische gelijkheid kan slechts gerealiseerd worden, wanneer aan enkele voorwaarden is voldaan: industriële democratisering, nationalisering van grote industriële en commerciële ondernemingen en voorts centrale overheidsplanning.²⁵

Het is echter niet de huidige verzorgingsstaat die marxisten hier voor ogen hebben. De verzorgingsstaat, waarin de ondernemingsgewijze produktie wordt voortgezet, wordt hier niet anders gezien dan als een bepaalde fase in de ontwikkeling van het kapitalisme. De scherpe kantjes gaan er wat van af, maar de monopolisering van het kapitaal gaat voort²⁶, en de gevolgen voor mensen in dit systeem zijn kwaadaardig.²⁷ Miliband meent zelfs dat in de verzorgingsstaat hervorming en repressie naast elkaar liggen.²⁸ Hiermee staat Miliband niet ver van de oorspronkelijke stellingname van Marx. Pinker betoogt in zijn verhandeling over de bijdrage van Marx aan het sociale beleid in Engeland, dat in diens theorie van sociale ontwikkeling (regerings-)programma's voor sociale verbetering nooit een positieve rol kunnen spelen.²⁹ De scheppende krachten van deze stroming zijn daarom niet ingezet bij het opstellen van scenario's voor sociale verbetering.³⁰ Hier wordt meer een alles-of-niets oplossing geëntameerd. De motor van het proces dat moet leiden tot sociale verbetering wordt gezocht in een steeds verdergaand solidariteitsbesef, binnen een zich voortdurend duidelijker aftekenende arbeidende klasse, die aanhoudend groter van omvang wordt. Gaandeweg ontwikkelen zich klassevorming, klassebewustzijn, klasseïdeologie en uiteindelijk klassenstrijd, die na de onvermijdelijk geachte sociale revolutie zal leiden tot een nieuwe samenleving met een nieuwe mens.³¹

Een andere denker over het sociale welzijn die zijn oplossing in solidaristische termen formuleert, en daarbij voor de centrale overheid weinig taken ziet weggelegd, is Durkheim. In zijn grote werk De la division du travail social, dat in 1893

24 Geciteerd bij George en Wilding, eerder genoemd, blz. 87.

25 Geciteerd bij George en Wilding, eerder genoemd, blz. 98-99.

26 Zie P.A. Baran en P.M. Sweezy, Monopoly Capital, Harmondsworth 1966, hoofdstuk 8 ‘On the history of monopoly capitalism’, blz. 215-243.

27 Baran en Sweezy, eerder genoemd, hoofdstuk 11 ‘The irrational system’, blz. 324-353.

28 R. Miliband, The State in Capitalist Society, blz. 237-247, Londen 1973.

29 R. Pinker, Sociologie en sociaal beleid, eerder genoemd, blz. 35-43.

30 De meest geïnspireerde literatuur hierover uit deze stroming vormt nog altijd W. Lenin, Was tun? Brennende Fragen unserer Bewegung en Ein Schritt vorwärts, zwei Schritte zurück, beide opgenomen in Ausgewählte Werke, Band I, Berlijn 1970, resp. blz. 139-314 en 315-521.

31 Zie voor een wat minder optimistische kijk vanuit een marxistisch standpunt G. Chaliand Mythes révolutionnaires du tiers monde, Parijs 1976.

[p. 56]

voor het eerst verscheen, zijn een aantal problemen en oplossingen aan de orde gesteld, die in latere werken terugkomen en verder worden uitgewerkt.

Durkheim meent dat een moderne industriële samenleving volgens andere normen - en daarmee met gebruikmaking van andere instituties - moet worden georganiseerd dan een tradirionele. Een traditionele maatschappij kenmerkt zich door een autarkische agrarische wijze van economische produktie. De leden van een dergelijke samenleving vertonen een vergaande overeenkomst in gedrag. Menselijk handelen wordt hier getoetst aan een scherp omschreven en aan alle betrokkenen bekende morele consensuscategorie: de ‘conscience collective’. Deze omvat vooronderstellingen en sentimenten.³² Individualistische ontplooiing is nauwelijks mogelijk, en heeft ook geen zin voor de gemeenschap als geheel. Durkheim stelt vast dat in deze samenleving en een mechanische solidariteit bestaat. De individuen zijn direct aan de samenleving en aan elkaar verbonden. Hij vergelijkt dit met de verbondenheid van moleculen in een anorganisch lichaam. Sociale dienstverlening en hulpverlening vinden we in dit soort samenlevingen in de vorm van onderling hulpbetoon. De overheid is hiervoor niet nodig, alles wordt in ‘primordiale groepen’ afgehandeld. Daarmee wordt gedoeld op groeperingen die zijn gebaseerd op familie- en verwantschapsrelaties, dan wel territoriale, religieuze, of taalkundige eenheden van beperkte omvang.³³

Naarmate samenlevingen zich verder ontwikkelen - de motordaarbij is voor Durkheim de voortgaande arbeidsverdeling - treedt een verschuiving op naar een meer gedifferentieerde vorm van samenleven. Er is dan sprake van een groeiend aantal specifieke functies, die met elkaar in een vaststaand verband samenhangen. Hier is het geheel wel degelijk gebaat bij zelfstandige ontwikkeling van de onderdelen. Individuele ontplooiing van specifieke kwaliteiten is een noodzakelijke voorwaarde om de arbeidsverdeling verder te brengen en te verfijnen. Individuen in deze meer ontwikkelde samenlevingen zijn in vergaande mate wederkerig afhankelijk, zoals de verschillende organen van één lichaam tezamen een ‘eenheid in verscheidenheid’ vormen. Hierop nu, is de

32 Zie E. Durkheim, The Division of Labor in Society, New York/Londen 1964, blz. 129 e.v.

33 Een boeiende studie van hedendaagse vormen van ‘tribalisme, communalisme en parochialisme’ waarbij de spanning tussen primordiale en staatsburgerlijke sentimenten wordt onderzocht, is C. Geertz (ed.). Old Societies and New States, New York/Londen 1963.

[p. 57]

zogenaamde organische solidariteit gebaseerd. Niet op een besef van eigen belang waaruit tijdelijke ‘combines’ voortkomen, waarin mensen sociale ruilrelaties onderhouden, zoals in de politieke economie wel wordt verondersteld.³⁴

Organische solidariteit wordt hier als een morele categorie opgevat. In een later werk pleit Durkheim in meer actieve termen voor het langs opvoedkundige weg overbrengen van deze vorm van solidariteit. Hij spreekt dan over de ontwikkeling van een wereldse moraal (la morale laïque), die drie elementen omvat: ‘l'esprit de discipline, l'attachement aux groupes sociaux, l'autonomie de la volonté’.³⁵ Een consequente pedagogische uitwerking van een sociologisch standpunt!

Ook in de ‘moderne’ samenlevingen kent Durkheim de staat geen uitgebreide taak toe bij de toebedeling van sociale voorzieningen en hulpverlening. In zijn beroemde voorwoord bij de tweede druk van De la division du travail social, nadat ondertussen onder andere De suicide het licht had gezien, brengt hij de noodzaak onder woorden om instituties te ontwikkelen op een middenniveau tussen niet georganiseerde individuele staatsburgers en een ‘gehypertrofeerde staat’. Collectieve activiteiten zijn te complex om door middel van het unieke orgaan van de staat tot uitdrukking gebracht te worden. Bovendien is de staat te ver verwijderd van de ervaringswereld van individuele mensen, waarin de arbeidsverdeling zich voltrekt in voortdurend zich vernieuwende kaders.

Omstandig beredeneert Durkheim dat hier ruimte is voor een herwaardering van ‘beroepsgroepen’. Deze waren in de Griekse tijd te beschouwen als een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid, in de Romeinse tijd stonden ze buiten de politieke orde, in de late middeleeuwen in het centrum van de burgerlijke ordening, en in de Franse revolutie werden ze weer afgeschaft.

Vandaag de dag zijn verschillende groeperingen aan te wijzen die meer zien in vormen van solidariteit binnen nader omschreven categorieën staatsburgers, dan in een sociaal overheidsbeleid in de verzorgingsstaat. Niet alleen de marxistische stroming mag zich verheugen in een herwaardering op

34 Durkheim trekt tegen deze opvatting van leer in ‘The division of labor ...’, eerder genoemd, blz. 200-229 en blz. 406.

35 E. Durkheim, L'éducation morale, Parijs 1925, Een serie sociaal-pedagogische colleges, Sorbonne, academisch jaar 1902-1903. Ik verwijs hier vooral naar het 2e tot en met het 8e opgenomen college.

[p. 58]

vrij grote schaal; ook Durkheims ideeën zijn, dikwijls in afgeleide vorm, terug te vinden in volksontwikkelingswerk, éducation permanente, onderwijsvernieuwing, bestuurlijke decentralisatievoorstellen, de humanistische sociologie, enzovoorts. Daarnaast kan gewezen worden op vele populistisch- activistische bewegingen.

Het populisme-begrip wordt in de niet-westerse sociologie veelvuldig gehanteerd.³⁶ Het verwijst naar een sociale ordening waarbij authentieke, vaak plattelandswaarden worden benadrukt, en tegenstellingen in de eigen kring worden weggeredeneerd. Hiermee wordt een opgekrikte solidariteit bereikt, waarmee men zich over het algemeen opstelt tegenover een buiten de meestal territoriale grenzen gesitueerde tegenstander. Het gaat gepaard met een uitgebreide communicatie binnen de solidariteitskring, in symbolen (afkortingen, zwaar geladen leuzen) en veel ritueel gedrag. Dit laatste vaak rond de persoon van een als krachtig geportret teerde leidersfiguur. Zijn charismatisch getint politiek leiderschap wordt veelal nog eens gelegitimeerd door middel van een éénpartijstelsel. Een dergelijke leider vervult bij de mobilisatie van de bevolking een belangrijke rol. Hij propageert een nieuwe en ambitieuze aanpak, waarmee problemen van de gemeenschap binnen ongekend korte tijd tot oplossing kunnen worden gebracht. Problemen dié tot dan toe als alledaags gelden worden hierbij geherdefinieerd tot fundamentele waardenproblemen.³⁷

Deze opsomming van kenmerken heeft wellicht een badinerende ondertoon. Het verdient echter vermelding dat een populistische fase, in pas onafhankelijk geworden landen, de voor ontwikkeling noodzakelijk geachte natievorming aanzienlijk pleegt te versnellen. Het is niet ondenkbaar dat populistische trekjes eveneens een gunstige werking hebben in een reeds geruime tijd gevestigde natie, wanneer deze in een post-traumatische periode verkeert. Dat is het geval wanneer een natie zich tracht te herstellen van een oorlog, natuurramp of economische crisis. Op de lange duur pleegt een populistische ordening echter geen stand te houden, doordat de veronderstelde solidariteit in eigen kring niet blijkt te bestaan. Dit leidt doorgaans tot ingrijpende veranderingen in

36 Zie over het populisme onder andere S. Ionescu en E. Gellner, Populism: Meanings and National Characteristics, Londen 1970; P. Worsley, The Third World, Trowbridge/Londen 1964, blz. 118-174.

37 Zie voor een snelle Nederlandse inleiding in de mobilisatie-theorie van J.A.A. van Doorn, Met man en macht, maatschappelijke studies over mobilisatie, Meppel 1973, de hoofdstukken 1 en 2.

[p. 59]

de ordening, waarbij door groeperingen uit de bevolking als werkelijk ervaren belangentegenstellingen vrij spel krijgen (Indonesië, Argentinië).

De populistisch-activistische bewegingen binnen de verzorgingsstaat, waar in dit hoofdstuk op gedoeld wordt, ont wikkelden zich tegen het eind van de jaren zestig. Zij hebben in de jaren zeventig vooral in de sfeer van het welzijnswerk in Nederland veel aanhang gekregen. Het welzijnswerk, van oudsher onder de noemer van het verzuilde particulier initiatief ontwikkeld (souvereiniteit in eigen kring), presenteert zich hierbij als een nieuw particulier initiadef (de Bourbons van vandaag desavoueren de Bourbons van gisteren!). De solidariteitskring waar men voor staat, is in veel gevallen een territoriale eenheid³⁸ - favoriet zijn oude wijken - die gepresenteerd wordt als de bevolking. Uit sociologisch gezichtspunt is de ‘romantische wijk gedachte’ reeds in de jaren vijf tig als moeilijk levensvatbaar gekenschetst!³⁹ In de populistische stroming wordt gestreefd naar mobilisatie van de wijkbewoners tot solidariteitsacties tezamen met welzijnswerkers. Als ‘actiesysteem’ stelt men zich op tegenover het ‘doelwitsysteem’, veelal gevormd door de politiek bureaucratische overheid in veronderstelde combinatie met economische belangengroepen optredend.⁴⁰ De omtrent tachtig tijdschriften omvattende welzijns-vakpers en enkele andere publikaties leveren ons de geschreven neerslag van deze opstelling.⁴¹ Wat de zin en de levensvatbaarheid van deze opstelling betreft, geldt mijns inziens hetzelfde wat in het voorgaande over de derde wereldsituatie is geschreven. Tromp heeft aangegeven dat ook binnen de PvdA dergelijke popularistische tendenties bestaan⁴², wat de lezer zelf kan toetsen aan sommige partijpamfletten.⁴³

38 Zie I. Sewandono, ‘Wijkopbouwwerk in de zeventiger jaren’, laatstelijk verschenen in het Handboek hulpverlenen en veranderen, Deventer 1975.

39 Zie J.A.A. van Doorn, ‘Wijk en stad: reële integratiekaders?’, o.m. opgenomen in de bundel Staalkaart der Nederlandse sociologie, S.J. Groenman en H. de Jager (red.), Assen 1970.

40 Een veldanalyse in voor deze sector weldadig onderkoelde termen vinden we bij R. Vos, De jaktor macht in het opbouwwerk, Den Haag 1972.

41 G. Crum, ‘De sociale staat kan hier en nu niet bestaan’, in Attak, V, 5, 1976; H.v.d. Homberg e.a., ‘As hullie 't niet doen, doen we 't eiges wel’, Nijmegen 1976; W. Beck, Demokratie in de wijken, Amsterdam 1975.

42 B. Tromp, ‘Socialisme, organisatie en demokratie’, in Socialisme en Democratie, XXXIII, 1976, blz. 155-172.

43 Zie de nota Macht voor de wijken van M.v.d. Vlist e.a., Amsterdam 1972.

Sociaal-democraten

Van deze solidaristische stroming heeft zich in de loop van van de tijd een sociaal-democratische stroming losgemaakt. gemaakt. Deze heeft in ruime mate voorzien in functionarissen en wetenschappelijke doordenking ten behoeve van de verzorgingsstaat.

[p. 60]

Hoewel het theoretische startpunt van de sociaal-democratie wel wordt geplaatst rond de befaamde aantekeningen in de marge bij Das Kapital van Marx, door Bernstein, is deze beweging pas geworden wat zij op dit moment voorstelt, in een jarenlang proces van eerst parlementaire en later ook regeringsverantwoordelijkheid dragen. In Nederland is sinds 1939 sprake van sociaal-democratische regeringsverantwoordelijkheid, zij het met enige onderbrekingen.

Wilding en George hebben socialistische en liberale waarden die van belang zijn voor sociale beleidsvoering in de verzorgingsstaat met elkaar vergeleken.⁴⁴ Drie categorieën staan centraal: vrijheid, individualisme en gelijkheid. Liberalen zijn geneigd om met vrijheid uitsluitend op petrsoonlijke vrijheid te doelen. Socialisten breiden dit concept uit met economische gelijkheid, waarop het overheidsingrijpen gericht dient te zijn. Individualisme is voor liberalen het sturende element in de samenleving. Socialisten zien de ontwikkeling van individualiteit als een maatschappelijk produkt, dat door sturende overheidsactiviteiten voor zoveel mogelijk mensen gerealiseerd moet worden. Niet alleen voor de sterken of de actieven in de samenleving. Wat de sociale waarde ‘gelijkheid’ betreft, liggen beide oriëntaties het verst uiteen. Liberalen gaan uit van de noodzaak van stimulerende materiële prikkels, om mensen zo effectief en efficiënt mogelijk te laten functioneren. Daarmee wordt ongelijkheid als maatschappelijk middel gehanteerd. Wilding en George halen Crosland aan, die het leerstuk van sociale gelijkheid het karakteristieke kenmerk van het hedendaags socialisme noemt.⁴⁵ Ongelijkheid in individuele capackeiten wordt als basis gehanteerd voor de verdeling van functies en verantwoordelijkheden. Niet bij de verdeling van de ‘benefits’. Me dunkt dat deze waardenstrijd in de parlementaire arena in Nederland vrij duidelijk te herkennen valt.

In een bespreking van sociaal-democratische uitgangspunten voor het beleid in de verzorgingsstaat, mag een enkele opmerking over de in Engeland ontstane wetenschap van de ‘social administration’ niet ontbreken. De grondlegger hiervan, Richard Titmuss, heeft deze sociaal-wetenschappelijke specialisatie tot universitaire wasdom weten te voe-

44 P. Wilding en V. George, ‘Social values and social policy’, in Journal of Social Policy, IV, 4, 1976, 373-390.

45 Wilding en George, eerder genoemd, blz. 385.

[p. 61]

ren, daarbij geïnspireerd door Sydney en Beatrice Webb en Tawney. Zijn bekendste leerlingen en latere medewerkers, Donnison, Pinker, Lynes, Abel-Smith, Townsend, Rodgers en Greve, zijn in grote trekken sociaal-democratisch georiënteerd. De uitverkoren tegenstanders van deze vaak polemiserende wetenschappers, zijn de eerder genoemde Friedman, en in Engeland Lees en andere medewerkers van het ‘Institute of Economic Affairs’. Het thema dat bij Titmuss en de zijnen regelmatig terugkeert, is dat van de rechvaardige redistribute van publieke middelen. In de discussies hierover komen twee ordeningen hardnelddg terug: (1) universalistische uitgangspunten tegenover selectivistische⁴⁶ en (2) het institutionele.model tegenover het residuale model voor sociale beleidsvoering.⁴⁷

46 Zie ‘The Social Division of Welfare’ en ‘The Irresponsable Society’, opgenomen in de bundel Essays on the Welfare State, Londen 1963; voorts het eerder genoemde ‘Issues of Redistributiton in Social Policy’ opgenomen in de bundel Commitment to Welfare. Titmuss vat zijn probleem samen: ‘How to include poor people ... in our societies, and at the same time to channel proportionately more resources in their favour without inducing shame or stigma ...’, zie blz. 114, Commitment to Welfare. Pinkers laatste opmerkingen hierover vinden we in het hoofdstuk over actuele problemen voor het sociale beleid in Sociologie en sociaal beleid, eerder genoemd, blz. 196 e.v., waar hij pleit voor selectieve compensatie zonder stigmatiserende werking. Anderen spreken hier wel van positieve discriminatie, of bijzondere doelgroepen voor het beleid.

47 Zie R. Pinker, Sociologie en sociaal beleid, eerder genoemd, blz. 111-116.

Actuele ontwikkelingen en sociaal-wetenschappelijk onderzoek

George en Wilding noemen de in dit artikel als sociaal-liberalen en sociaal-democraten opgevoerde stromingen respectievelijk ‘reluctant collectivists’ en ‘Fabiansocialists’. Het Fabian-socialisme komt voort uit het werk van de leden van de ‘Fabianssociety’, een samenwerkingsverband van intellectuelen en kunstenaars dat door middel van lobbying veel invloed heeft gehad op het sociale beleid voor de tweede wereldoorlog in Engeland.⁴⁸ Tot de leden behoorden de eerder genoemde Webbs en George Bernard Shaw.

Ik heb de indrukdat beide stromingen inderdaad het predikaat ‘schoorvoetend’ of ‘aarzelend’ verdienen. Er is sprake van een niet geheel overtuigende zelfrechtvaardiging. Indicatief daarvoor is de invloed die de sociaal-democratie in Nederland op gezette tijden ondergaat van socialistische réveilbewegingen. Daarbij steekt verontrusting de kop op, over pragmadsche en opportunistische trekjes, die een politieke partij in alledaagse bedrijf gaat vertonen, zeker wanneer sprake is van regeringsverantwoordelijkheid. We kunnen wijzen op de recente gezamenlijke acde van de partij-besturen van de PvdA en de PPR, waarbij het aangaan van verlenging van regeringsverantwoordelijkheid nog vóór de

48 In L. Coser, Men of Ideas, New York 1965, is een hoofdstuk aan de werkwijze van de leden van de Fabiansociety gewijd.

[p. 62]

verkiezingen aan een aantal voorwaarden wordt verbonden. Ook Nieuw Links is tot op zekere hoogte een voorbeeld van een dergelijk ‘terug naar de solidaristische opstelling’-appèl, hoewel sommige leden van deze beweging in de eerste plaats handelden vanuit een beduchtheid voor verwording van de parlementaire democratie. Voorts valt deze verontrusting bij ieder PvdA-congres als ondertoon bij ingediende moties wel te herkennen. Nederlandse (sociaal-) liberalen lijken niet voldoende intellectueel esprit op te brengen, om aan diepgaande bezinning op uitgangspunten toe te komen. Grasduinen in publikaties van de prof. Telders Stichting levert althans aanzienlijk minder substantieel materiaal op over de zelfrechtvaardiging van deze stroming dan we in nota's van de Wiardi Beckman Stichting kunnen vinden.⁴⁹ Bovendien drijft de huidige oppositionele opstelling liberalen steeds verder af van steunverlening aan de verzorgingsstaat. Echter, de terughoudendheid van de traditionele sociaal-liberalen is in het voortgaande aan de orde gesteld!

Wanneer we terug gaan naar het begin van dit hoofdstuk, dan zien we de verzorgingsstaat steunen op twee hoekstenen, die zijwaarts druk op elkaar uitoefenen, in de parlementair-politieke arena, en beslist ook zijwaarts beweeglijk zijn. Figuratief:



Het is in dit verband interessant om te bezien wat er de komende jaren in Zweden gaat gebeuren, waar sociaal-liberalen verantwoordelijkheid gaan krijgen voor een verzorgingsstaat. Op grond van het betoog in dit hoofdstuk valt te verwachten dat het bouwsel, dat door sociaal-democraten is opgetrokken, in ruime mate intact zal blijven. In de Duitse bondsrepubliek bestaat reeds jaren een situatie waarbij sociaal-liberalen en sociaal-democraten te zamen uitgesproken verantwoordelijkheden dragen voor het beleid in een verzor-

49 Zie onder andere H.A. van Stiphout, Gelijjkwaardighetd, WBS cahier, 1975. Vergelijk ook de partijprogramma's (n.b. het nieuwste conceptprogramma van de PvdA).

[p. 63]

gingsstaat. Het is opmerkelijk dat in deze situatie de christen-democraten zich meer op een duidelijk individualiserend-antagonistisch standpunt lijken te plaatsen dan hun Nederlandse tegenhangers!

Wat parlementaire en regeringssamenwerking betreft, tussen sociaal-liberalen en sociaal-democraten, wijs ik op een ‘intergroepsverschijnsel’. Een intergroep is een samenwerkingsverband van vertegenwoordigers van groeperingen die zich van elkaar onderscheiden door afwijkende en soms zelfs strijdige interpretaties van ‘belangen’.⁵⁰ Tijdens de samenwerldng ontwikkelt zich een wederkerig begrip voor standpunten en manoeuvreerruimte. Vergaande consensusvorming drijft de leden van de intergroep echter af van de noodzakelijke maatschappelijke steungroeperingen (‘achterban’). Deze combinatie van ‘push and pull’-factoren die op de functionarissen wordt uitgeoefend, garandeert een redelijke mate van berekenbaarheid en daarmee een zeker realiteitsgehalte voor de verzorgingsstaat, ondanks het uitblijven van een op zichzelf staande rechtvaardigingsbasis voor de uitgangspunten van de verzorgingsstaat. En nog groter is het realiteitsgehalte van de cumulerende acties en ingrepen die binnen het raam van het beleid in de verzorgingsstaat worden uitgevoerd. Hiermee is de verzorgingsstaat een niet te omzeilen werkelijkheid!

Uitgaande van de drie eerder genoemde onlosmakelijk verbonden componenten van een strikt rationeel beleid, verwacht ik dat de sociale wetenschappen de volgende bijdragen kunnen leveren aan de discussie over de toekomst van de verzorgingsstaat, die op dit moment vooral door (politiek-)economen wordt gevoerd.

1 - Bij de doeleindendiscussie zou wellicht iets gedaan kunnen worden aan het evidente sociaal-filosofische hiaat. Ik wijs op het eerder genoemde vraagstuk van de rechtvaardige toebedeling van sociale voorzieningen.¹⁸ Ook het aan de Utrechtse universiteit geherwaardeerde wetenschapsprogramma rond utopieën kan hier van belang zijn.⁵¹

2 - Wat de uitvoerbaarheids- en uitvoeringscategorie betreft, is behalve op inventariserend-kwantitatief onderzoek ten behoeve van databanken, ook te wijzen op kwalitatief-

50 Zie onder andere J. Boer, Opbouwwerk, Deventer 1970, blz. 92 e.v. Het Nederlands tijdschrift voor de psychologie en haar grensgebieden heeft in 1976 twee themanummers gewijd aan intergroepsproblematiek, waarin deze hypothese overigens niet wordt behandeld.

18 De rechtvaardige toebedeling van sociale voorzieningen vormt één van de belangrijkste problemen voor de wetenschap van het sociale beleid. Zie hiervoor: R.M. Titmuss, ‘Issues of Redistribution’, in Commitment to Welfare, eerder genoemd, blz. 113-204; R. Pinker, Sociologie en sociaal beleid, eerder genoemd, blz. 151-195 over ‘Ruil en stigmatisering’ en blz. 196-235 over ‘Enkele actuele problemen voor het sociale beleid’; N. Gilbert en H. Specht, Dimensions of Social Welfare Policy, Englewood Cliffs N.J. 1974, vooral blz. 54-80 over de ‘Basis of Social Allocations’; een fundamenteel werk ter zake is het niet overtroffen A Theory of Justice van J. Rawls, Cambridge, Mass. 1971.

51 Zie P. Thoenes, Van wetenschap tot utopie: Opstellen voor overmorgen, Meppel 1976; D. van Houten, Toekomstplanning: Planning als veranderingsstrategie in de welvaartsstaat, Meppel 1974; zie voorts de pittige polemiek van J. Nederveen Pieterse en A.J.F. Köbben (red.), Waarden en wetenschap, Bilthoven 1974.

[p. 64]

interpretatief onderzoek. Zo hebben Runciman en Schuyt de publieke percepties van het sociaal beleid onderzocht.⁵² Over de mensen die het beleid in de verzorgingsstaat vorm geven, de subjecten van het beleid, is gepubliceerd door Van Beugen, Van Daalen en Peper.⁵³ Dit behoeft aanvulling met onderzoek naar de dynamiek binnen de instituties van het beleid. Andragogen verrichten praktijkbegeleidend- en evaluatief onderzoek.

In mijn omschrijving van de verzorgingsstaat strekken politiek en produktie tot welzijn van de leden van de samenleving. Hieruit vallen hoge kwaliteits normen voor het sociale beleid in de verzorgingsstaat af te leiden. Om deze normen te benaderen zijn de hiergenoemde vormen van sociaal-wetenschappelijk onderzoek geboden. De verzorgingsstaat is een weerbarstig empirisch gegeven.

52 W.G. Runciman, Relative Deprivation and Social Justice, Londen 1966; C.J.M. Schuyt, C.A. Groenendijk en B.P. Sloot, De weg naar het recht, Deventer 1976.

53 M. van Beugen, H. van Schaijk en A. Brugmans, Wonen op wielen, Nijmegen 1975 (een onderzoek naar de vorming van woonwagenbeleid); P. van Daalen, Bestuur voor mensen: Besluitvonniiig in de verzorgingsstaat, Meppel 1973; A. Peper, Vorming van welzijnsbeleid, Meppel 1972.

Noten

Dit hoofdstuk is gebaseerd op de stof van een collegecyclus die de auteur de afgelopen jaren aan het Andragogisch Instituut van de Nijmeegse Universiteit verzorgd heeft. Het artikel is geschreven dank zij intellectuele stimulering van prof. Schuyt, prof. Van Beugen en prof. Van den Ban, en steun binnen de vakgroep van drs. Arie Besteman.