|
| |
Vande Jaer-Getijden.
HEt wenden en keeren van het Iaer ende Tijdt-reeckeninge, hout men daer te Lande als hier in Nederlandt, ende hoewel dese Landen veel verschillen in de situatie, van de Zuyderlijcke breete, soo verschillen sy nochtans naer advenant soo veel niet in het Temperament van koude en hitte, maer om naerder en onderscheydentlijck te spreecken, dient geweten dat den Winter daer gemeenlijck met Februario ten eynde loopt (wy spreecken nu hier, ghelijck meest doorgaens, vande gestalte, ontrent Nieuw Amsterdam, daer het hert, hooft ende midden van Nieuw Nederlandt is) soo begint dan de Lenten, daer wort geseyt het Voor-jaer, ofte wel het Lenten en Voor-jaer weeder (anders sy reeckenen daer mede op den een-en-twintighsten) met de maent van Meert Nieuwe-stijl, selden dat het daer naer hert Vriest, ofte eerder op-soomert, maer daermede begint hem alles te ontsetten, den Visch schiet uyt de gront, de Boomen Botten, en het Gras spruyt: op veel plaetsen raecken in Meert de koeyen in 't Gras, op sommighe moeten sy oock langer wachten, het eene Iaer set het ander oock niet, maer de Paerden en het Leegh goet mach altijdt uyt, met den May heeftmen altijdt het volle Gras, en blat over-al. De maent van April is de rechte Thuyn-maent, laetter dientmen oock op den Acker niet te saeyen, ten ware men soo ras niet veerdigh konde werden, soo geschiet het oock laetter ende het heeft tijdt genoegh | |
| |
om rijp te worden: Het meeste veranderlijck en onstuymigh weder heeftmen in dese tijdt, voorneemelijck met Springh en Oosten Windt, die dan oock het water wel wat opdringht, maer geen hooge Vloeden te weege brengen kan, Voor die naukeurigh zijn het landt te besien, hebben nu in April en May de bequaemste gelegentheyt, het Gras ende ruychte is dan in 't Bos noch gheen meester, en daer is Voeder voor de Paerden, oock is de koude over en de hitte brandt noch niet, en den grondt daer het Bos brandt, gebloot zijnde, laet hem ten besten bekomen, alle Boomen staen nu in haer Blom, en 't Bos is vol soeten reuck: Het mist oock nimmermeer of men heeft half May rijpe Aertbesien, niet in de Thuynen: want daer werden die niet geplant, maer op de Velden, daer sy van natueren wassen, inde Thuynen (wordende daer wel op ghepast) soude sy licht noch wel eerder rijp werden, door dien de warmte daer te Lande, als sy aen 't komen is, heel ras aen schiet, soo heeft men de Soomers heel subijtelijck, daer na het Gras en Kruyt sich oock reguleert, en 't sal dickwijls in 8 ofte 10 dagen, het geheele landt dor zijn, en van dor in groen verandert wesen. Men heeft daer soo laet als hier te lande gheen Rijp: Het werdt voor vreemt ghehouden soo men in May daer van hoort, maer met de Maent van May raecktmen midden in den Soomer, want het Winter-kooren staet inden Blom, ende is even hoogh.
Den Soomer die seer wel met den May beginnen mochte, maer om niet te langh te maecken van Junij af gereeckent wordt, is daer te lande ghemeenlijck seer warm, heel selden soo regenachtigh dat het verveelt; en al-hoe-wel den eenen den anderen niet en set, machmen vry seggen dat de Soomers daer altijdt beter zijn, en dat wegens hare gestaadigheyt, als in Nederlandt: Selden regent het langh aen een, dickwijls is het met een Travaet of Donder-vlaegh, die wy des Soomers daer heel veel hebben, en ghewoon zijn, die dueren een, twee en dry uren, of een halven dagh: als het dry uren aen malkanderen regent, verwondert hem yder een, seer selden dat het langher duert, den Regen doet daer geen quaet, maer alsoo daer veel hooge Landen zijn, wordt in 't gemeen naer Regen gewenst: de Aerde is aldaer oock seer open ende sponciachtigh, soo dat het Water niet staen blijft maer licht versackt: meenighmael sal een losse Somer-vlaegh soo veel Water maecken, datse den Wortel ter deghen raecken: In een ommesien komt daer een Noort-westen Windt achter die klaert alles weder soo op, of men van geen Regen geweten hadde. Daer valt oock swaren Dauw, die by droge tijden, want die is men daer somtijdts al mede onderworpen, groote verversinge aen de Planten ende Kruyden geeft. Nu betaelt den Acker zijn jaerlijcksche Renten, en de Boomen lacchen ons toe, maer den Toubacq en den Wijnstock verwachten dickwijls de maent van September. De Visschen verheugen haer inde Stroomen en de Beesten speelen over het Veldt, en schijnt gheen verdriet soude scheppen al duerde het vry wat langh, voornamentlijck als den Somer op het lest begint te schieten, want dan is 't daer over al voor Menschen en Dieren ruymst te geraecken.
De dagen vallen daer des Somers soo langh niet als hier te Lande, noch oock des Winters soo kort niet, het verschilt (soo aen den morgen als aen den avondt) een uur en een half, datse daer te Lande des Soomers korter en des Winters lan- | |
| |
ger zijn als hier: te weten, dry vierendeel uurs zijn sy des morgens in den Soomer korter, en oock soo veel verliest men aen den avondt; van gelijcken is 't des Winters, dan rijst de Son daer dry vierendeel uurs eerder als hier te Lande, en daelt des avondts oock soo veel later. Bevinden daer, dat dese veranderingh gantsch geen ongelegentheydt veroorsaeckt, vallende de dagen des Soomers warm en langh genoegh, voor die ghene die lust hebben wat te doen, om het selve te verrichten, ofte haer te vermaken, en des Winters is doch den tijdt altijdt noch voor-by geschooten eer men daer ter deegh om begint te dencken: den gront en waerom dit soo is, en de wederleggingen die daer tegens by ghebracht werden, hier naukeurigh te ondersoecken, soude buyten ons voornemen zijn, sullen dat voor de geleerden laten, ende alleen ten gevalle van den eenvoudigen seggen het ghemeen en waerschijnelijckste gevoelen te wesen, dat Nieuw Nederlandt soo veel naerder aen de AEquinoxiale Linie, dat is, meer midden in de Werelt is gelegen als dit Landt. Gelijck de dagen en nachten dan doorgaens in lenghte verschillen, soo verschillen sy noch veel meer in het op komen en onder gaen, den een en selven dagh en dageraet diemen hier te Lande heeft en geniet, heeftmen en geniet men in Nieuw Nederlandt altijdt, by de ses uren later als hier te Lande, soo dat het hier is des middaeghs ontrent de klocke twaelf, het daer te Lande bevonden wordt, niet later te zijn als 's morgens de klocke ontrent ses uren. Hier van nu zijn al weder veel verschillende redenen, die te langh souden vallen wijtloopigh te verhalen: de meeste seggen dat het niet anders is, als dat Nieuw Nederlandt soo verre Westelijck leyt, anderen gaen hooger en disputeren de ronte vande Globus, hier wert alleen van de beschapenheyt der selve gesproocken en die bedisputeert niemant, is oock dickmael aen het verschillen van den Eclipses waer bevonden.
De gemeene Herftsten in Nieu Nederlandt zijn soo schoon, lieflijck en aengenaem, datmen die ter Wereldt niet volmaeckter soude konnen begeeren, niet ten aensien dat dan alle Vruchten die den Soomer hebben laten voor-by gaen, haer vermoogen geven, oock den Acker zijn overschot is op-brenghende, maar voornamentlijck om dat de selve soo wel van hitte en koude ghetempert zijnde, soo schoonen en lieffelijcken weder voortbrenght, als of het inde maent van May waere, uytghesondert dat het by eenighe morgen-stonden wel wat nevelachtigh valt, maer die werdt voor de klocke thien door de op-gaende Sonne altijt verteert en verdreven, sy heeft oock geen stanck ofte ongesontheyt by haer, so datse weynigh discomodeert: ten anderen, het Loof, Gras en Kruyt, dat by den Soomer vergaen, verdort en vertreden is, doet dan weder een nieuwen schoot, en spruyt alsof het inde Lente waere, dat groote verlustigingh aen Menschen en Dieren geeft. Men heeft inde Herft oock niet veel Regen, als met vlagen, die niet langh aen malkanderen dueren, somtijdts continueert het oock wel twee of dry dagen aen een maer selden, voorts heeftmen alle daghen, dagh aen dagh, schoon en heerlijck weder, met helder Sonne-schijn, en evenwel niet te warm, maer seer matigh getempert, met een woort geseyt, de Herfsten zijn daer te Lande seer lieflijck, en aengenamer als hier de Soomers zijn, dueren oock heel langh, want als men buyten den Circkel van het hooge landt, ter Zee-waert blijft, gevoelt men voor Kersmis in 't gemeen den Winter niet: te weten, dat het soo langh weynigh | |
| |
Vriest, open Water blijft, alle daegh goet Sonne-schijn, en redelijck warm weer is, ende op veel plaetsen de Beesten het in 't Velt konnen houden, voornamentlijck by daghe: door het hooghe landt raecktmen Noordelijcker ende is vers Water, daer heeftmen somtijts Vorst en kout weeder, dat het goet op stal moet. Nu versiet men de Keucken en draeght voor den aenstaenden Winter sorge. De Ossen en Verckens die nu vet zijn, worden niet alleen geslagen, maer de Gansen, Calkoenen en Herten zijn op haer beste, en best te bekomen, door dien het Water goedt is, wegens de koude, onder de Wal hout, en de Bosschen op veel plaetsen gebrant zijn: Nu is het der Wilden rechte Iaegh-tijdt, en daer werdt sulcken overvloedigen goet van Herten en diergelijcke vernielt, dat yemandt (die de gelegentheyt en grootheyt van het landt niet weet, het selve van buyten aensiende) oordeelen soude, men in een Iaer alles te schande soude maecken, nochtans door dien het landt soo wijt en groot is, dies oock machtigh suport heeft, als konnende maer op weynigh en kleyne plaetsen bejaeght werden, soo verneemtmen geen minderingh. De Wilden seggen oock, dat doen sy-lieden daer in haer meeste kracht en meenighte waren, voor en in 't eerste vande komste der Christenen aldaer (want daer naer zijnse door de Kinder-pocken en sterfte soo versmolten, datter nu gheen een is tegens doen thien) naer advenant veel meer als nu gejaeght en geslacht werde, evenwel men gheen veranderingh in verminderingh ofte vermeerderingh vernemen konde. De Winters vallen in Nieuw Nederlandt heel verscheyden naer somtijdts de Iaren loopen, en naer de plaetse gelegen is, daer men deselve considereren wil, en dient dies aengaende geweten, dat door het hooge landt naer de Colonie Renselaerswijck, en de plaetsen die haer te lantwaert inne na Nieuw Engelant extenderen, wy nochtans (gelijck sy oock in der waerheyt zijn) voor Nieuw Nederlandt reeckenen, vry wat kouder vallen ende langer dueren, als Nieuw Amsterdam of de plaetsen aen de Zee-kant gelegen, gelijck het lange Eylandt, de Zuydt-Revier ofte eenige plaetsen daer ontrent, als Beginnende, Don Recht, Clemmende Winter, in gheseyde plaetsen selden Vriest voor Kersmis, en hoewel het by sommighe nachten wel wat eerder Vriest, oock wel een vlaegh Sneeuw valt, soo heeft het doch niet veel te beduyden, en is over dagh meest schoon weder, maer inde Colonie Renselaerswijck is 't gebeurt, dat het eerder toe Vroor, ghelijck in 't Iaer 1642. doe gingh de Revier den 25 November toe, en bleef heel langh sitten, om leegh of ontrent de Zee-kant gebeurt het nimmermeer soo ras, maer verwacht daer altijdt (gelijck gheseyt is) tot den Kers-tijdt, en dickwijls noch langer, dan gaen de Revieren daer oock selden vast sitten, drijven wel vol Ys, soo dat het Vaertuygh t'eenemael onbruyckbaer is, dat dan duerende blijft soo langh den Windt Noordelijck staet, maer schiet die in 't Zuyden ofte Oostelijck, soo is al het Ys daer ontrent metter haest weder uyt het Water, en dat gebeurt somtijdts wel twee of dry malen in eenen Winter, datmen daer ondertusschen weder varen kan, en op nieuw stil leggen moet. Veel regenachtigh weder ofte stercke winden die langh uyt eenen hoeck wayen, is men daer des Winters niet ghewoon of verwachtende: Het schijnt en vele trachten het met stercke gront-redenen vast te maecken, dat voor de subtijlheyt ende fijnheyt vande lucht diemen daer geniet, het Water eer het de Aerde te genaecken komt, ofte noch inde Hosen der Wolcken besloten | |
| |
zijnde, ofte onderwegen door de koude in Hagel of Sneeuw ghetransformeert wordt, het welck te eerder gelooft werdt om dat het daer te lande by Winter-dagh veel Sneeuwt, die oock dickwils binnen het hooge landt eenige weecken, ja maenden aen malkanderen, sonder geheel wegh te doyen leggen blijft, maer buyten den Circkel van het hooge landt is den Zuyden Windt krachtiger, daer kan den Sneeuw niet langh leggen blijven, maer werdt t' elckens vanden Zuyden Windt verslonden. Het ghebeurt daer oock dickwijls inden Winter een of twee reysen, dat tusschen Reghen en Vriesen de Boomen met klaren Hegsel behangen werden, dat seer speculatijf en aengenaem als de Sonne daer op flickerende is, voornamentlijck inde Bosschen, die in het hanghen van 't Gheberghte leggen, sijn selven op doet, en vertoont; eenige willen seggen dat swaren Hegsel een goede voorbode is van sware Vruchten die teghens den aenstaende Soomer souden genooten werden, het is verwonderenswaerdigh en schier alle redenen te boven, dat het in Nieuw Nederlandt, met geenen ofte met weynigh Windt, want het daer des Winters als het meest kout is, niet veel waeyt, als leggende op de selfde hooghte als Spangien en Italien, oock des Somers deselve warmte deelachtigh, des Winters nochtans soo kout is, en gemeenlijck meerder drooge koude subject als hier te lande, daermen soo veel Noordelijcker leyt, soo dat oock alle Boomen, Planten en Kruyden (die geen koude verdragen konnen) daer ondienstigh zijn, en in tegendeel bevindt men metter daet, dat de Pelterije ofte het Bontwerck, daer soo schoon en Extraordinaris valt, dat het Moscovien in veelen te boven gaet, hier van werden veel verscheyde redenen te borde gebracht, die wy de Liefhebbers in 't korte sullen verhalen, doch onvermindert yders gevoelen en speculatie, tot nader bescheyt, want daer soo veel redenen ghegeven werden, vallende in 't gemeen alle onseecker, eenige seggen: het is om dat Nieuw Nederlandt soo verre by Westen, in het hanghen van de Globus gelegen is, dat by anderen wederleght werdt, met de gelijckheyt van Hispangien en Italien, diemen daer des Somers geniet, naer 't ghevoelen dat de Wereldt niet rondt sal wesen, en Nieuw Nederlandt in het verschiet soude leggen, trachtende haer gevoelen vast te maecken, met het vierde laest gevonden deel, ontrent soo groot als de andere dry te samen, vragende soo sy doen rondt was, hoe deselve nu soo blijven kan, als daer ontrent de helft by gekomen is, sommige seggen oock hoemen hooger inde lucht leyt, hoe het fijnder en kout is: Nu seggen sy leyt Nieuw Nederlandt heel hoogh in 't Westen, ergo het moet daer des Winters soo kout zijn, en kan evenwel des Somers soo warm wesen: Veeler en het waerschijnelijckste te gevoelen, is der ghener die by brengen, dat by Noorden ende Noordtwesten, het landt eenige honderdt mijlen sich is uytstreckende, en eyndelijck op een gevrooren Zee (daer evenwel hart aen getwijffelt werdt, alsoo door de Straet Davids daer sy bekoomlijck door moeste zijn voor desen gevaren is) stuyt, oock dat het op sommige steden hooge en steyle Berghen heeft, waer tusschen den Sneeuw doch soo verre te Landtwaert inne leggen blijft, ofte selden wegh doyt, en als dan den Windt over dat landt schiet, soo ontstaet hy, en is de selve koude lucht, die haer eyghenschappen van onderen en boven (daer 't beyde kout is) ontfangen heeft, ende in ghevolghe van dien soo ghevoelijcken koude veroorsaeckt, want anders seggen sy als den Windt uyt der Zee komt te schieten, als is | |
| |
het oock in het hertjen van den Winter so is het so soet en warm of het dickwijls inde Lenten ware, evenwel de koude is daer so groot niet dat sy daer eenig quaet doet, ofte seer moeyelijck valt, maer komt in veele gelegentheden heel ghewenst, en ten goede door dien sy het Landt van alderley soorte van Ongedierte suyvert, en alle scherpe en quade humeuren, t'eenemael wegh neemt, oock alle lichamen en planten vast doet sluyten en dispoost maeckt, en werden voorts de ongemacken die de koude in 't gemeen is mede slepende, van de nature daer te Lande heel voorsichtigh wederleyt. Ten eersten, daer het overvloedighe houdt dat daer over al is, en voor niet genoten, gehaelt en gebruyckt wert, ten anderen, door de uytmuntende Renten en Voederingen die sy daer te Lande voort brenght, en sy lieden de geheele wereldt van mede deelen, ja de Wilden selfs die niet so dick als wy gekleedt, maer schier half naeckt gaen wederstaen de koude daer te lande met fatsoen, en ontsiense weynigh, sonder dat sy daer oyt van overvallen, ofte merckelijck beschadight werden, doch evenwel sullen sy alsser somtijts eenighe bittere daghen komen, so veel langs het velt niet gaen playsieren, principael de Vrouwen en de Kinderen, want de Mans vragen daer weynigh naer, als sy wel des Somers ofte by warme dagen doen.
|
|
Auteursrechtvrij