Voorne-Putten

(1992)–Peter Don– rechtenstatus

Verdedigingswerken, militaire gebouwen en marinehaven

Van de drie plaatsen op Voorne en Putten die in de middeleeuwen stadsrechten ontvingen, werden Brielle en Geervliet vervolgens ook voorzien van een verdedigingsgordel. Heenvliet daarentegen bleef onversterkt. Noch in Brielle noch in Geervliet is thans meer dan een enkel summier restant van de middeleeuwse verdedigingswerken over. In Brielle werd de gordel in later tijd volledig gemoderniseerd, terwijl Geervliet al tegen het einde der middeleeuwen tegelijk met zijn economische bloei ook zijn strategisch belang en dus zijn vestingwerken zag vervallen en ten slotte verdwijnen.

Een plaats die pas na de middeleeuwen werd versterkt, is Hellevoetsluis. De reden waarom hier een stelsel van vestingwerken werd aangelegd, was de aanwijzing van deze havenplaats tot marinebasis. De in grote lijnen bewaard gebleven stelsels van Brielle en Hellevoetsluis, met de aanleg waarvan in de 17de eeuw een begin werd gemaakt, werden beide voltooid tussen 1700 en 1715. Zij vertonen onderling echter een aantal opmerkelijke verschillen. Voorts dateren talrijke kleinere wijzigingen en toevoegingen uit later tijd. Heden ten dage zorgt de vestinggordel in beide plaatsen voor een in veel opzichten waardevolle, groene en waterrijke scheiding tussen enerzijds de oude kern en anderzijds de moderne buitenwijken en het omringende platteland. Brielle en Hellevoetsluis bezitten verder nog verschillende voormalige militaire gebouwen.

Tussen Brielle en Hellevoetsluis werd bovendien in 1780 in het kader van de kustverdediging een linie tot stand gebracht. Deze kreeg in 1874 de naam ‘Stelling van de monden der Maas en van het Haringvliet.’ Van de oorspronkelijke, 18de-eeuwse batterijen in deze linie is nu zo goed als niets meer terug te vinden. Wel bestaan nog de twee kleine forten die omstreeks 1885 als steunpunten in de linie werden gebouwd.

Litteratuur

Atlas van historische vestingwerken in Nederland IV, eerste afl.: Zuidholland, z. pl. 1970; Berlijn; Van der Gouw 1967; J.L. van der Gouw, ‘Geervliet wordt een stad’, in: Geervliet 600 jaar stad, Geervliet 1980, 1-77; J.F. Grosfeld, ‘De sluis- en dokwerken te Hellevoetsluis’, in: De Physique Existentie dezes Lands. Jan Blanken inspecteur-generaal van de Waterstaat, catalogus tentoonstelling Amsterdam 1987, 164-187; Hoek 1962-'63; Hoek 1969; G.C. Huigsloot, Enige aantekeningen naar aanleiding van de restauratie van een kogelgloei-oven nabij de Stenen Baak in de gemeente Oostvoorne, z. pl. 1957; W. de Jong, De vesting Brielle, z. pl. 1975; Klok 1980; A.H. Mohr, Vestingbouwkundige termen, 's-Gravenhage/Zutphen 1983; Plokker; J.J. Walters, De haven van Hellevoetsluis 1604-1621, Hellevoetsluis 1984; J.S. van Wieringen, ‘De overgang van het Oudnederlandse naar het Nieuwnederlandse stelsel 1648-1704’, in: J. Sneep e.a. (red.), Vesting. Vier eeuwen vestingbouw in Nederland, 's-Gravenhage/Zutphen 1982, 36-51.

Afbeeldingen

Talrijke, voornamelijk 18de- en 19de-eeuwse opmetingstekeningen van gebouwen en constructies in Brielle en Hellevoetsluis, ARA, afd. Kaarten en Tekeningen, met name coll. OPGO.

De middeleeuwse verdedigingswerken van Geervliet en Brielle

Geervliet

Nadat Geervliet in 1381 zijn stadsrechten had verkregen, begon het vrijwel onmiddellijk met het graven van een stadsgracht. In 1382 werd geld gespendeerd aan het rooien van bomen op de plaatsen ‘daer die veste lopen soudt.’ Ook van een stadsmuur is al gauw sprake. Al met al zullen het overigens maar bescheiden werken zijn geweest: niet meer dan een brede sloot en een vrij lage muur.

35 De plattegronden van Geervliet en Heenvliet, omstreeks 1560 getekend door Jacob van Deventer; coll. ARA 's-Gravenhage.

In 1459 wordt Geervliet omschreven als ‘zeer aerm’ en financieel niet in staat ‘om te onderhouden die torren ende mueren, die bijnaer vallen ende vergaen.’ Dat dit verval niet met succes gekeerd werd, blijkt uit de plattegrond die Jacob van Deventer ongeveer een eeuw later tekende. Deze toont een zeer onvolledig versterkt Geervliet, met alleen aan de noordwestkant, de kant van de Bernisse, een stadsmuur. Verder zijn enkele verdedigingstorens afgebeeld - onder meer twee dicht bij elkaar aan de westzijde - en twee stadspoorten: de Tolpoort aan de noordwest- en de Landpoort aan de oostzijde. Een derde poort, de Kalk- of Callekenspoort aan de noordzijde, is door Van Deventer niet getekend. Deze poort is te zien op een door Daniël Schillincx in 1617 getekende (maar eerst in 1700 gedrukte) kadastrale kaart (Van der Gouw 1967, afb. 25). Aan de zuidkant van het stadje ligt het Hof van Putten, omringd door een eigen gracht.

Al de genoemde verdedigingswerken zijn nu geheel verdwenen. Bekend is dat de Landpoort in 1746 werd gesloopt. Een ronde waltoren aan de Visserszijde

hield het nog het langst uit, tot in 1933. Een laatste restant is de onderbouw van een ronde verdedigingstoren waarop de korenmolen aan het Spui verrees en die als zodanig bewaard bleef.

Brielle

Brielle kreeg waarschijnlijk in 1306 zijn eerste stadsrechten. Het ontving echter pas in 1338 het recht om versterkingen aan te leggen, met als voorwaarde dat hierbij geen schade aan de zeedijk zou worden toegebracht. Reeds in 1342 lijkt de stad geheel omgracht te zijn. Aan de noordzijde lag de gracht oorspronkelijk vermoedelijk op de plaats van de tegenwoordige Maarlandse haven. De aanleg van deze haven, compleet met spui, werd mogelijk gemaakt doordat Aelbrecht van Beieren de stad in 1394 een stuk land schonk. Kort nadien kan Brielle noordwaarts zijn uitgelegd.

In de periode omstreeks 1500 gaf oorlogsdreiging een aantal malen aanleiding tot een verhoogde activiteit bij de aanleg der verdedigingswerken. Het resultaat tekende Van Deventer omstreeks 1560 (afb. 343): een langgerekt stadsgebied, geheel omgeven door water en daarbinnen ook door een ommuring met torens en poorten. Alleen waar aan de oostzijde de ter plaatse brede en tweearmige Gote voor een natuurlijke barrière zorgde, was een muur achterwege gelaten. De stad telde destijds vier poorten: de Noord- en de Zuidpoort en in het westen de Lange- en de Piermanse poort. Van Deventer tekende verder in totaal 22 verdedigingstorens.

Het enige thans zichtbare restant van de middeleeuwse verdedigingswerken van Brielle wordt gevormd door de funderingen van de Noordpoort, gelegen in het meest noordelijke bastion (bastion IX) van de huidige vesting. Deze funderingen, al eerder aangetroffen en enigszins zichtbaar gemaakt, werden geconsolideerd en tot even boven het maaiveld opgetrokken in 1975. De Noordpoort was de poort die de Watergeuzen in 1572 rammeiden. Zij was getuige haar funderingen een bakstenen bouwwerk van bescheiden

illustratie

36 Plattegrond van de funderingen van de Noordpoort te Brielle. Schaal 1:300. Tekening B. Kooij, 1989; ten dele naar tekening van T. van Straalen uit 1975.

afmetingen op rechthoekige plattegrond. Zowel aan de stads- als aan de veldzijde zijn in het metselwerk de sleuven voor een valhek zichtbaar. Aan weerszijden is ook een klein stukje van de stadsmuur op de oude funderingen weer opgetrokken. Getuige de restanten had deze muur een weergang op reeksen dwars geplaatste tongewelfjes.

De vesting Brielle

Geschiedenis

De vesting Brielle, gelegen op de zuidoever van de vroegere Maasmond, deed van 1572 tot in de 19de eeuw dienst als steunpunt voor de marine en speelde

37 De vesting Brielle vanuit de lucht, gezien naar het noorden; opname 1977.

daarna nog tot in de 20ste eeuw een rol in de kustverdediging, als onderdeel van de Stelling van de monden der Maas en van het Haringvliet.

De wijzigingen en uitbreidingen die de Brielse verdedigingswerken in de periode na de inneming door de Watergeuzen ondergingen, vonden plaats volgens de principes van het gebastioneerde vestingstelsel. Zo werd nog in 1572 voor de Noordpoort een bastionachtig buitenwerk aangelegd, terwijl tussen 1572 en 1576 de mond van de buitenhaven - op dat moment nog ten noorden van de stad gelegen - werd voorzien van twee flankerende, gebastioneerde kleine forten. In 1585 kwam Brielle als pand in handen van de Engelsen, onder wier bewind de door Willem van Oranje begonnen modernisering van de vesting werd voortgezet. Vanaf 1587 werd gewerkt aan de uitleg van de stad in oostelijke richting. Hierbij werd de westelijke arm van de Gote, tot dat moment dienstdoend als stadsgracht, omgevormd tot haven, de Binnenhaven. De oostelijke rivierarm werd de nieuwe stadsgracht, met erlangs ook een nieuw verdedigingsfront. Dit front werd aangelegd als een aarden wal met enkele kleine, onregelmatig gevormde bastions. Het noordfront kreeg bij een modernisering hetzelfde uiterlijk. Omdat de oude buitenhaven verzandde, werd bovendien in 1607 besloten een nieuw havenkanaal te graven, in oostelijke richting. In verband hiermee werd in 1619 de middeleeuwse Noordpoort afgebroken; ervoor in de plaats kwam de Waterpoort, aan de ingang van de Maarlandse haven.

Van de genoemde 16de- en vroeg-17de-eeuwse vestingwerken is niets bewaard gebleven. Omstreeks 1625 moet een ingrijpende vernieuwing zijn gestart. In een eerste fase, waarbij nieuwe wallen en een zevental nieuwe, ruime bastions werden aangelegd, werd de zuidwestzijde vooralsnog ongemoeid gelaten. Hoe de stad er na deze eerste fase uitzag, tekende Blaeu in 1649 (afb. 344). Er waren ook nu weer vier poorten: de reeds genoemde Waterpoort aan de haveningang, de Langepoort in het noordwesten, de Zuidpoort in het zuiden en de Kaaipoort in het oosten. Opvallend is, hoe duidelijk de nauwelijks

38 Plattegrond van de vesting Brielle. Tekening T. Brouwer.

I	Molenbolwerk of Zwartewaalse bolwerk
II	Kruithuisbolwerk of Vlieguitbolwerk
III	Galgebolwerk of Revolutiebolwerk
IV	Bleykersbolwerk
V	Westerbolwerk
VI	Hollebolwerk
VII	Oranjebolwerk
VIII	Lijnbaanbolwerk
IX	Kijkpaalbolwerk of Noordbolwerk

1	ravelijn
2	beer
3	enveloppe
4	voormalige Waterpoort
5	voormalige Zuidpoort
6	Langepoort
7	Kaaipoort
8	restant Noordpoort
9	kruithuis
10	bomvrij wachthuis
11	Hoofdwacht
12	Groot Arsenaal en Infirmerie
13	duiker met spuisluis
14	Havenbatterij

verdedigde zuidpunt en de ouderwetse wal aan de zuidwestzijde afsteken bij de rest van de vesting. Desondanks werd de uitvoering van de tweede fase vervolgens verschillende malen uitgesteld.

Nog in de 17de eeuw werd een ravelijn voor de Langepoort aangelegd. Met de werkelijke voltooiing van de vesting begon men echter pas in 1702. In de jaren hieraan voorafgaand had de Brielse vroedschap er herhaaldelijk bij de Staten van Holland op aangedrongen dat de stad aan de zuidkant verkleind en daarmee in een betere staat van verdediging gebracht zou worden. Nu ging dit dan gebeuren. Over de vraag of de af te snijden zuidpunt al dan niet als een buitenwerk gehandhaafd moest blijven, werd nog wel de mening gevraagd van Menno van Coehoorn. Besloten werd de zuidpunt geheel op te ruimen. Tussen 1702 en 1713 kreeg dit zijn beslag. De vesting werd in die jaren voltooid met twee bastions aan de zuidwestzijde, met een viertal ravelijnen aan de zuid-, oost- en noordkant en met een enveloppe in het noordoosten, aan de kant van de Maas. Verder werden drie nieuwe poorten gebouwd, die de oude vervingen; alleen de vroeg-l7de-eeuwse Waterpoort bleef bewaard, tot 1761. Opvallend genoeg werden al deze werken in grote lijnen nog aangelegd volgens de principes van het Oudnederlandse systeem van vestingbouw, terwijl de vrijwel gelijktijdige modernisering van de vesting Hellevoetsluis volgens het veel meer geavanceerde Nieuwnederlandse systeem werd uitgevoerd. Sinds deze algehele vernieuwing in de 17de en vroege 18de eeuw hebben de vestingwerken van Brielle geen ingrijpende wijzigingen meer ondergaan. Wel werden in de loop der tijd allerlei kleine veranderingen aangebracht en gebouwen als schuilplaatsen, munitiemagazijnen en remises toegevoegd. In 1858 werd aan de zuidzijde van de mond van het havenkanaal, ten noordoosten van de vesting, de Havenbatterij aangelegd; deze omgrachte

batterij, die via een bedekte weg vanuit de vesting bereikbaar was, werd in 1882 nog eens verbeterd. In 1894 en 1900 vielen respectievelijk de Waterpoort en de Zuidpoort aan het toenemend verkeer ten offer. Zij werden vervangen door eenvoudige open doorgangen in de wal.

In 1920 en 1926 werden de oostelijke en zuidelijke gedeelten van de vesting Brielle alsmede de Havenbatterij als vestingwerk opgeheven. Niet lang daarna werd het ravelijn voor de voormalige Zuidpoort vergraven in verband met de aanleg van de Groene Kruisweg en verrees op het ravelijn voor de Kaaipoort een aantal woningen rondom een pleintje. Nadat de wallen in de oorlogsjaren nog door de Duitsers waren gebruikt, volgde algehele opheffing als vestingwerk in 1952. In 1972-'75 werd de gehele vestinggordel, die intussen in de handen van de gemeente was overgegaan, gerestaureerd. Een aantal Duitse bunkers en andere in een recent verleden toegevoegde gebouwen werden hierbij afgebroken. Verder herkregen de wallen zoveel mogelijk hun oorspronkelijke profiel en een passende beplanting, werden de grachten waar nodig hersteld en op diepte gebracht en ondergingen alle bij de vesting behorende kunstwerken, zoals poorten, bruggen en beren, een restauratie. Sedert 1975, het jaar waarin de restauratie van de wallen gereedkwam, geniet de gehele Brielse binnenstad met inbegrip van haar verdedigingsgordel de status van beschermd stadsgezicht. Binnen de bescherming valt bovendien een aantal landbouwgronden ten westen, ten noordwesten en ten oosten van de vesting, dit om te voorkomen dat het vanuit deze richtingen nog onbelemmerde gezicht op de stad verloren gaat.

Beschrijving

De vesting Brielle ligt aan de west-, de noordwest- en de oostzijde dus nog vrij in het land, maar is aan de zuid- en in mindere mate ook aan de noordzijde ingesloten door 20ste-eeuwse wijken.

Het geheel is een vrijwel regelmatige, gebastioneerde negenhoek, omgeven door een hoofdgracht, met daarin vijf ravelijnen. De flanken der negen bastions staan min of meer loodrecht op de courtines, hetgeen een der belangrijkste kenmerken is van het Oudnederlandse vestingbouwsysteem. De hoofdwal heeft zijn oorspronkelijke profiel goeddeels behouden: bovenop loopt de walgang, voorzien van een borstwering, en onder tegen het buitentalud loopt de berm, beschermd door een meidoornhaag. Alleen in het noordoosten, aan de kant van de vroegere Maasmond, is een klein deel van de aarden hoofdwal aan de grachtzijde voorzien van een gemetselde bekleding. Voor de gracht ligt aan deze kant bovendien het belangrijkste restant van de enveloppe, voorzien van een bedekte weg en twee wapenplaatsen en aan weerszijden aansluitend op de Maasdijk.

Vijf stenen beren zorgen voor de compartimentering van de hoofdgracht. Vier van deze massief gemetselde beren dragen een of twee ronde bakstenen monniken met natuurstenen muts. Het meest zuidelijke compartiment van de hoofdgracht, dat waarin het vanuit het zuiden komende Spui uitmondt, staat via een gewelfde duiker met spuisluis in verbinding met de Binnenhaven. Deze duiker bevindt zich aan de westzijde van bastion IV.

De gebouwen op de wallen

Op en in de wallen en bastions staan verschillende militaire bouwwerken. De meeste zijn bomvrije gebouwen uit de 19de eeuw. Zij zijn opgetrokken als schuilplaats, wachthuis, magazijn, munitienis of remise voor geschut, en hebben zware muren en gewelven en daarbovenop een zware gronddekking. De muren en gewelven zijn doorgaans gemetseld; in enkele gevallen is gebruik gemaakt van brikkenbeton. De tongewelven staan meestal haaks op de naar de stadszijde gekeerde ingangsgevel, welke de enige gevel is die niet door de met gras begroeide gronddekking aan het zicht wordt onttrokken. Vleugelmuren ter zijde van de ingangsgevel zorgen voor de kering van de gronddekking. Vensters en deuropeningen in de ingangsgevels kunnen worden afgesloten door middel van zware houten of ijzeren luiken. Het regenwater dat door de

39 Brielle, Oostbeer voor bastion II. Dwarsdoorsnede. Schaal 1:300. Opmetingstekening B. Kooij; 1990.

40 Brielle, kruithuis in bastion II. Plattegrond en dwarsdoorsnede. Schaal 1:300. Tekening B. Kooij, 1990; naar tekening van gemeentewerken uit 1983.

gronddekking sijpelt loopt via de gewelven naar de buitenzijde van het gebouw of via speciaal aangebrachte druipkokers naar lager gelegen waterreservoirs of riolen.

De belangrijkste van deze gebouwen zijn: de kleine munitienissen in de bastions II en III, de schuilplaatsen met munitieberging in de bastions V en VII, het kruitmagazijn tussen de bastions VI en VII, het kruitmagazijn in bastion VIII, de remise tussen de bastions VIII en IX en de remise in bastion IX. Verder staat in bastion VII nog een groot bomvrij wachthuis uit 1860. Dit rechthoekige gebouw heeft bakstenen gevels en in de ingangsgevel twee deuren en vier vensters onder in totaal drie kolossale ronde ontlastingsbogen. Het bevat drie overwelfde lokalen met daarboven drie magazijnen.

Ook op de deels vergraven en door het huidige gebruik als recreatieterrein vrijwel onherkenbaar geworden Havenbatterij staat een aantal 19de-eeuwse bouwwerken: onder meer enkele bomvrije schuilplaatsen en in het midden een groot bomvrij wachthuis uit 1882.

Niet tot deze 19de-eeuwse militaire bouwwerken behorend, want reeds voor 1729 gebouwd, is het kruithuis in bastion II. Het bevindt zich ligt op een omgracht rechthoekig eilandje en heeft zelf eveneens een rechthoekige plattegrond en een zadeldak tussen twee tuitgevels. Het is voorzien van een grijze buitenbepleistering, met in de voor- en achtergevel een getrokken blokkenverband met vlechtingen in de top. De naar de stad gekeerde voorgevel heeft een deur en vier vensters met luiken. Het gebouw was oorspronkelijk in feite een magazijn onder een gemetseld tongewelf met daaromheen het hier beschreven omhulsel. Het gewelf, dat rustte op de zware en bovendien van schuine steunberen voorziene zijgevels, is thans niet meer aanwezig.

De poorten

De vesting Brielle heeft nog steeds vier hoofdtoegangen. Drie hiervan liggen

illustratie

41 De Zuidpoort te Brielle, veldzijde; opname 1900, kort voor de sloop.

nog op de oude plaats. Alleen bij de oostelijke toegang is dit niet meer het geval: de functie van de Kaaipoort is tegenwoordig vrijwel volledig overgenomen door een nieuwe toegang, een over een dam ter hoogte van bastion III bereikbare coupure in de hoofdwal. Met name bij de Kaaipoort en bij de Langepoort aan de noordwestzijde is nog goed te zien hoe de oorspronkelijke toegangen tot de vesting van oudsher te bereiken waren: niet rechtstreeks over de gracht, maar via een der ravelijnen.

Van de vier 18de-eeuwse poorten zijn de Langepoort en de Kaaipoort bewaard gebleven. Zij zijn in de periode 1972-'75 gerestaureerd onder leiding van architect J. Walraad. De Waterpoort en de Zuidpoort werden kort voor hun afbraak, respectievelijk in 1894 en 1900, gefotografeerd en bovendien werd van de Zuidpoort een opmeting vervaardigd door Adolf Mulder, Rijksarchitect voor de Monumenten (alles coll. RDMZ). De vier poorten tonen alle dezelfde opzet: een eenvoudige, overwelfde doorgang door de wal, met aan weerskanten een front in een strenge baksteenarchitectuur.

De Langepoort, die in oorsprong uit 1704-'05 dateert, werd in 1799 vernieuwd. Als gevolg van deze vernieuwing en van latere wijzigingen

42 Plattegronden van de Langepoort en de Kaaipoort te Brielle. Schaal 1:300. Tekeningen B. Kooij, 1989; naar tekeningen van J. Walraad uit 1972-'75.

resteerde er bij de aanvang van de restauratie vrijwel niets van de detaillering van de fronten aan stads- en veldzijde; het front aan de stadszijde was zelfs geheel verdwenen. Uit een oude opmetingstekening was echter op te maken hoe de poort er oorspronkelijk uitzag. Aan de stadszijde werd de poort geflankeerd door twee pilasters en werd het geheel afgesloten door een rijk gedetailleerde kroonlijst. Aan de veldzijde was er een breder front, met in totaal vier pilasters en daartussen, links en rechts van de poort, een tweetal rechthoekige blinde nissen; ook hier sloot een kroonlijst het gehele front af, maar daaronder bezaten de pilasters bovendien eigen kapitelen. De poortdoorgang was aan beide zijden voorzien van een gebeeldhouwde sluitsteen, met aan de stadszijde het wapen van Brielle en aan de veldzijde dat van Holland. Bij de restauratie hebben de fronten in grote lijnen hun oude gedaante teruggekregen, maar is met name in de afsluitende lijsten een andere, eenvoudiger detaillering toegepast. Beide fronten hebben nu een hoofdgestel met een natuurstenen architraaf en kroonlijst en daartussen een bakstenen fries. Verder zijn de kapitelen van de pilasters aan de veldzijde niet teruggekeerd. Historisch onjuist is de sluitsteen met het stadswapen aan de veldzijde. De poortdoorgang zelf, overkluisd door twee kruisgewelven met daartussen een langgerekt tongewelf, loopt schuin ten opzichte van beide fronten.

De Zuidpoort, die vrijwel tegelijk met de Langepoort in 1705 werd gebouwd, had een gebogen doorgang. Deze was onderverdeeld in vier gewelfvakken: twee met een kruisgewelf en daartussen twee met een tongewelf. De beide fronten zoals te zien op de foto's van kort voor de afbraak in 1900, waren van een uiterst strakke architectuur. Wellicht kreeg de poort deze strenge gedaante pas bij de vernieuwing in 1778, of nog later.

De Kaaipoort, die in 1709 werd gebouwd, maar die eveneens in later tijd kan zijn vernieuwd, heeft een rechte doorgang, ook weer overkluisd door een tongewelf tussen twee kruisgewelven. Van deze poort bleek bij het begin van de restauratie aanzienlijk meer bewaard te zijn, dan bij de Langepoort het geval was. Vooral het front aan de veldzijde, met twee pilasters en een hardstenen hoofdgestel en attiek, was nog vrijwel compleet aanwezig. Op de attiek werden bij de restauratie twee hardstenen bollen geplaatst. Opvallend is het metselwerk van de poortboog, waar de boogrug namelijk niet evenwijdig met het ronde binnenwelfvlak loopt, maar steil omhoog. De hierdoor ontstane ellipsvormige boog is in de loop van de 18de en in de eerste helft van de 19de eeuw vooral in militaire gebouwen veelvuldig toegepast.

De Waterpoort uit 1761 verdween in 1894. Van deze poort bestaat, zoals eerder vermeld, een foto die gemaakt moet zijn bij het begin van de afbraak: de slopers poseren boven op de poort. Op deze foto is de stadszijde te zien: een bakstenen front met een ronde poortboog en een tweetal pilasters onder een forse natuurstenen kroonlijst. De doorgang is licht gebogen en heeft aan het einde in elk geval een kruisgewelf.

Naast de stadspoorten had de vesting oorspronkelijk ook nog enkele sortiepoortjes, kleine tunnelachtige doorgangen door de hoofdwal, uitsluitend bestemd voor militair gebruik. In de courtine tussen de bastions I en II bevindt zich nog een dergelijke sortie: een gewelfde doorgang met aan de veldzijde een sluitsteen met het jaartal 1758 en aan de stadszijde een soortgelijke steen met het jaartal 1850.

De wachthuizen

Oorspronkelijk hebben alle vier de 18de-eeuwse poorten aan de stadszijde een wachthuis gehad. Het wachthuis aan de Zuidpoort, daterend uit 1826 en afgebeeld op een van de twee foto's uit 1900, is nu onherkenbaar verbouwd tot woonhuis (Nobelstraat 88). Het had aan de voorzijde een galerijtje met een arcade van drie ellipsvormig gemetselde bogen op hardstenen pijlers.

De Kaaipoort heeft haar wachthuis behouden. Dit verdiepingloze gebouw op rechthoekige plattegrond, thans een woonhuis, kan in oorsprong nog vroeg18de-eeuws zijn. Het werd in later tijd gewijzigd en in 1973-'74 gerestaureerd. Bij deze gelegenheid werd de voorgevel teruggebracht in de oorspronkelijke

43 Plattegrond van de in 1900 gesloopte Zuidpoort te Brielle. Schaal 1:300. Tekening B. Kooij, 1989; naar opmetingstekening van A. Mulder uit 1900.

44 De Zuidpoort te Brielle, stadszijde. Rechts het wachthuis uit 1826; opname 1900, kort voor de sloop van de poort.

45 De Langepoort te Brielle, veldzijde; opname 1977.

staat, bekend van een opmetingstekening uit 1862. Op deze tekening zijn de functies van de ruimten achter de drie voordeuren aangegeven; van links naar rechts lagen hier: de officierswachtkamer, een algemeen wachtlokaal met de soldatenwachtkamer en de portierswoning. Achter het wachtlokaal bevond zich in een houten uitbouwtje het privaat. Een vrijwel identiek wachthuis stond eertijds bij de Langepoort, maar dit is nu verdwenen.

Het wachthuis aan de Waterpoort is weer wel bewaard gebleven, zij het verbouwd en als woonhuis in gebruik. Dit geheel vrijstaande, verdiepingloze gebouwtje op rechthoekige plattegrond is het meest oostelijke pand op de noordzijde van het Maarland (Maarland Nz 1). Het heeft aan de voorkant een galerijtje met een iets vooruitspringende, gebosseerde arcade van drie bogen en wordt gedekt door een schilddak. Bekend is, dat dit wachthuis tegen het einde van de 18de eeuw werd opgeknapt. Voorts werden na de afbraak van de Waterpoort in 1894 de gevels verhoogd en gepleisterd en werd toen een nieuwe, minder steile kap aangebracht. Bij de restauratie in 1962 onder leiding van architect J. Walraad werden deze wijzigingen weer ongedaan gemaakt, waardoor het gebouwtje in grote lijnen zijn oude proporties terugkreeg. Van de gebosseerde arcade was bij de wijziging van circa 1900 het bovenste gedeelte vervangen door vlak metselwerk in baksteen, dat vervolgens van een pleisterlaag was voorzien. Bij de restauratie werd dit bovenste gedeelte in zijn oorspronkelijke, gebosseerde vorm gereconstrueerd. Het opvallende verschil in materiaalgebruik (onderaan hardsteen en daarboven baksteen) vertoonde de arcade blijkens een oude opmetingstekening in elk geval al in 1861. Deze tekening geeft ook inzicht in de indeling van het pandje. Net als de andere wachthuizen bevatte het een officiers- en een soldatenwachtkamer; de portierswoning stond echter apart, aan de andere kant van de straat.

De Hoofdwacht

Zoals gebruikelijk in vestingsteden, werden ook in Brielle de wachtdiensten bij de verschillende poorten geregeld vanuit een centraal in de stad gelegen

46 Brielle, Hoofdwacht. Dakplan en plattegronden van begane grond en verdieping. Schalen 1:900 en 1:300. Tekening B. Kooij, 1990; naar tekening van de genie uit 1965.

hoofdwachthuis. Dit stond van oudsher aan de oostzijde van de Markt, tegenover het stadhuis. De huidige Hoofdwacht (Markt 7) werd daar in 1789 gebouwd ter vervanging van een ouder gebouw ter plaatse, dat voorzien was van een ‘spits opgaanden gevel’. De ontwerper van de nieuwbouw was waarschijnlijk luitenant-ingenieur Johannes van Westenhout (zie voor hem ook het stadhuis, pagina 94). De Hoofdwacht deed als zodanig dienst tot in 1882, toen het Brielse garnizoen werd opgeheven en de poorten buiten gebruik werden gesteld. Daarna werd het gebouw de woning van de opzichter van 's Lands Fortificatiën. Sinds 1965 dient het als kazerne voor de Koninklijke Marechaussee.

De Hoofdwacht is een hoog gebouw op rechthoekige plattegrond, dat met een zijner lange zijden naar de Markt gekeerd staat. Behalve de voorgevel is alleen de linker zijgevel van de straat af zichtbaar. De voorgevel heeft een drie traveeën brede middenrisaliet, gedekt door een houten fronton en met op de begane grond een in hardsteen uitgevoerde, gebosseerde arcade. De risaliet heeft boven deze arcade twee zandstenen hoekpilasters. De gevels zijn verder overwegend van rode baksteen. De begane grond heeft een hardstenen plint en een afsluitende, hardstenen cordonlijst. Op deze cordonlijst begint de verdieping met een zandstenen band. Boven de verdieping suggereert een reeks lage vensters en rechthoekige blinde nissen een mezzanino. Inwendig begint op deze hoogte echter reeds de zolder. Het dak is een met leien gedekt schilddak, dat alleen aan de linkerzijde omloopt. In het fronton was oorspronkelijk het wapen van Holland aangebracht. De vensters van begane grond en verdieping bevatten zesruits schuiframen. De raampjes boven de verdieping hebben een kleine roedenverdeling.

Achter de arcade ligt een kleine galerij onder een drietal gemetselde kruisgewelfjes. Vanhier is het gebouw via drie deuren te betreden. Rechts bevindt zich de trap naar de verdieping, links lag oorspronkelijk de ruimte voor de officieren en achter de galerij huisden de soldaten. Verder was er een cel voor arrestanten. Tegenwoordig is de begane grond in verschillende kleinere kamers onderverdeeld. De verdieping, voorzien van een middengang met achterin de trap naar de zolder, telt van oudsher drie vertrekken. Hier is in de loop der tijd sprake van een krijgsraadkamer, een magazijn voor militaire goederen en een woning.

47 De Hoofdwacht te Brielle, gezien vanaf de Markt; opname 1976.

48 De Provoost te Brielle, voorzijde van het voorgebouw; opname 1971.

49 Brielle, Provoost. Plattegrond, met links het voorgebouw en rechts de cellenvleugel. Detail van opmetingstekening uit 1861; coll. ARA 's-Gravenhage.

De Provoost

In 1668-'69 werd ten noordwesten van de Catharijnekerk de Provoost gebouwd. Sedert de restauratie van 1968-'70 (begonnen door architect A. van Driel, voltooid door J. Walraad) doet deze voormalige militaire gevangenis dienst als stadsarchief (Sint-Catharijnehof 12). Het vrijstaande gebouw telt twee verdiepingloze brede vleugels, beide met een dwars geplaatst schilddak, en daartussen een door twee zijmuren verder afgesloten binnenplaats.

De voorste vleugel, dieper en hoger dan de achterste, telt vier vertrekken, oorspronkelijk in gebruik als krijgsraadkamer, officierskamer, kamer voor de provoost-geweldige en kamer voor de cipier. In de achterste vleugel bevonden zich eertijds de cellen. Bij de restauratie kreeg de voorste vleugel weer vensters met kruiskozijnen en werd de achterste vleugel inwendig verbouwd tot archiefbewaarplaats.

Het Groot Arsenaal en de Infirmerie

Tot de gebouwen die ooit in direct verband stonden met de vesting, behoort ook het complex van Groot Arsenaal en Infirmerie, Rozemarijnstraat 42-46. Het Groot Arsenaal dateert uit 1708. Het is een groot vierkant gebouw, bestaande uit vier vleugels rondom een binnenplaats. De muren zijn opgetrokken uit rode baksteen, met klezoren in de koppenlagen. Het geheel is

50 Brielle, Groot Arsenaal en Infirmerie. Dakenplan. Schaal 1:900. Tekening B. Kooij, 1990; naar tekeningen uit 1978 van gemeentewerken en J. Walraad.

voorzien van een omlopend schilddak en staat aan drie zijden vrij. De lijstgevels aan Rozemarijnstraat en Lijnbaan zijn identiek en symmetrisch van opzet. Zij hebben hoekpilasters en in het midden een risaliet met een rondboogpoort onder een forse toegang tot de verdieping. Geheel links en geheel rechts bevindt zich nog een poort, met erboven een rechthoekige blinde nis. Een drietal soortgelijke nissen, onder drie lage vensters, flankeert de middenrisaliet. Aan de kant van de Lijnbaan zijn bij de restauratie twee van de blinde nissen op de begane grond vervangen door vensters. De nagenoeg geheel blinde zijgevel aan de Fransestraat wordt geleed door twee reeksen rechthoekige nissen. Boven elk der genoemde gevels heeft het dak drie dakkapellen. Tegen de zuidgevel staat de uit 1781 daterende, lagere Infirmerie. Op de hoeken van het arsenaal en aan weerszijden van enkele van de poorten zijn, bij wijze van schamppalen, kanonlopen in de grond geplaatst. Tot omstreeks 1922 werd het Groot Arsenaal voor militaire doeleinden gebruikt. Daarna deed het een halve eeuw dienst als graanpakhuis. In 1981-'82 werd het gebouw onder leiding van architect J. Walraad gerestaureerd en inwendig verbouwd tot bibliotheek. Hierbij werd de binnenplaats voorzien van een moderne overkapping.

De aangrenzende Infirmerie werd in 1781, tijdens de Vierde Engels-Nederlandse Oorlog, opgetrokken. Dit verdiepingloze gebouw, bestaande uit drie vleugels rondom een binnenplaats, moest in eerste instantie dienen als affuitmagazijn, maar was tegelijk bedoeld om in noodgevallen tot militair hospitaal te kunnen worden ingericht. De ziekenhuisfunctie werd al gauw een meer definitieve. Na de opheffing van het militair hospitaal in 1922 kwam de Infirmerie in gebruik bij de PTT. In 1979 volgden restauratie en verbouwing tot ontmoetingscentrum. Ook dit werk werd geleid door J. Walraad.

Bij de Infirmerie behoorde eertijds ook het vrijwel vierkante pandje aan de overzijde van de straat, Rozemarijnstraat 43. Dit was het lijkenhuis, dat in of kort na 1788 verrees, toen het dodenkamertje in de Infirmerie zelf te klein werd.

Overige militaire gebouwen

Het forse pakhuis Slagveld 29, schuin tegenover het Groot Arsenaal, werd in 1762 opgetrokken als turfmagazijn ten behoeve van het garnizoen. Het heeft aan voor- en achterzijde een ingezwenkte bakstenen lijstgevel met daarin

illustratie

51 Het Groot Arsenaal te Brielle, gezien vanaf het Slagveld; opname 1961.

52 Brielle, garnizoensturfmagazijn, thans Slagveld 29. Vooraanzicht en doorsneden. Details van twee ontwerptekeningen uit circa 1760; coll. RDMZ.

rondboogdeuren en -vensters onder bogen met hardstenen blokken. Binnenin steunt een rij van vijf standvinken de zoldervloer en de kapconstructie. Deze laatste bestaat uit een vijftal dekbalkjukken, in het midden ondersteund door standvinken, met daarbovenop driehoekspanten met een tussenbalk. De vlieringvloer is eerst later toegevoegd. Van de houtconstructie is een groot deel ooit vernieuwd. Dat dit overeenkomstig de oorspronkelijke situatie is gebeurd, blijkt uit een tweetal 18de-eeuwse bouwkundige tekeningen (coll. RDMZ; afb. 52).

Uit 1882 dateert de voormalige kazerne Clarissenstraat 1, thans in gebruik als belastingkantoor. Dit grote gebouw heeft een L-vormige plattegrond en lange bakstenen gevels die sterk horizontaal geleed zijn. Het verrees destijds als uitbreiding van de zich in en om de voormalige kapel van het Clarissenklooster bevindende kazerne. Deze kapel werd in 1956 gesloopt.

Ten behoeve van het vanaf 1870 in Brielle actieve detachement van de Torpedocompagnie werd in 1886 de sloepenloods Maarland Nz 104 gebouwd, op het uiteinde van het Kostverloren. Het is een vrijstaand, laag bakstenen gebouw op vierkante plattegrond, driebeukig en gedekt door drie evenwijdige, flauw hellende zadeldaken. Voor- en achtergevel zijn versierd met klimmende rondboogfriezen in gele baksteen. De daken worden ondersteund door reeksen Polonceau-spanten. De scheidingswanden tussen de beuken zijn eerst later aangebracht.

De vesting Hellevoetsluis