Utrecht. De huizen binnen de singels. Overzicht

[p. XXIII]

Lijst van gebruikte termen

alternerend regelmatig afwisselend, om en om.

balklaag het samenstel van balken waarop de vloer rust. Wanneer er slechts sprake is van dicht bij elkaar en evenwijdig lopende balken wordt gesproken van een enkelvoudige balklaag. Liggen de zware balken, de moerbalken, verder van elkaar en liggen hiertussen kleinere balkjes, de kinderbinten, dan wordt over een samengestelde balklaag gesproken.

bel étage hoofdverdieping van een aanzienlijk huis, gelegen boven de begane grond, vaak echter boven een souterrain. De bel étage is gewoonlijk hoger dan de onder- en bovengelegen verdiepingen.

binnenportaal achterwand van de achter de voordeur gelegen ruimte, voorzien van één of meer doorgangen.

binnenpui achterwand, die de winkelruimte scheidt van de woonruimte.

blindnis een terugliggend vlak in de gevel, vaak met het formaat van de vensters.

blokkeel horizontaal houten onderdeel van de kapconstructie, dat een spantbeen verbindt met de muurplaat op de muur, of waarop spoor en standzoon rusten.

bolkozijn een kozijn met twee openingen naast elkaar, dikwijls een lichtopening en een luik.

bolwerk een voor de wal uitspringend verdedigingswerk.

bordestrap een trap in twee of meer delen verdeeld door bordessen of rustplaatsen.

bouhuys bijgebouwen bij grote huizen waarin werkplaatsen, stallen en dergelijke zijn ondergebracht.

claustraal huis woonhuis van een kanunnik of koorheer, behorend tot de immuniteit van een kapittelkerk.

dubbelportaal achterwand van de achter de voordeur gelegen ruimte met twee poortjes die meestal toegang gaven tot de erachter gelegen gang en trap.

duivejager profilering aan houten ramen, kozijnen en balklagen, bestaande uit een ingesnoerde kwartronde overgang tussen twee haaks op elkaar staande vlakken van het hout, toegepast sinds het midden van de 18de eeuw.

enkelvoudige balklaag zie balklaag.

fronton bekroning van een gevel, venster of ingang, door een strak, gebroken, driehoekig, of segmentvormig element.

fundatie een stichting, waaraan vaak een aantal huisjes voor behoeftigen is verbonden.

Gelderse gevel een topgevel met in- en uitgezwenkte contouren.

gordelboog boog, die bij een langgerekt gewelf of bij een opeenvolging van gewelfvlakken, troggewelven, loodrecht op de lengteas hiervan staat.

godskameren huisje waarin behoeftigen gratis konden wonen, ook wel vrijwoningen genoemd.

gording houten balk aangebracht in de lengterichting van een kap, waarvan twee zijden loodrecht staan op het dakvlak.

grisaille een in verschillende tinten grijs getekende voorstelling.

halsgevel gevel waarvan het middeldeel hoger is opgetrokken tot een rechthoekige top of hals, die meestal een zoldervenster omsluit, tussen gebeeldhouwde vleugelstukken is gevat en door een fronton is bekroond.

hangkamer in een hoogopgaand voorhuis bij wijze van opkamer uitgebouwd, aan de zoldering opgehangen klein vertrek. Een uitbreiding ervan is de insteek.

immuniteit een aan de wereldlijke rechtspraak onttrokken gebied rond de kapittelkerken, min of meer afgesloten van het overige stadsgebied.

insteek klein vertrek dat in een hogere ruimte werd getimmerd. In talrijke oude voorhuizen is op deze wijze een lage verdieping tussengevoegd.

kaarsnis kleine nis in muur, waarin kaars of olielamp werd geplaatst ter verlichting van een ruimte. Dikwijls voorkomend in middeleeuwse huizen in kelders en ter weerszijden van een stookplaats.

kapittel college van kanunniken of koorheren van een kathedraal of collegiale kerk.

kelderkeuken een keuken in de kelder of onder een opkamer.

klokgevel gevel, waarvan de top gevormd wordt door een ingezwenkte afdekking. De bovenzijde van de top is afgedekt met een gebogen fronton.

kloosterkozijn kozijn met twee openingen boven elkaar, de onderste opening afgesloten door een luik, de bovenste met glas.

koetshuis bijgebouw van een buitenplaats of groot stadshuis, waarin koetsen en paarden werden ondergebracht.

kolossale orde de uitvoering van een pilastergevel, waarbij de pilasters ononderbroken over de volle hoogte van de gevel, of over meer dan één bouwlaag, doorlopen.

korbeel een vaak kromme schoor tussen een verticaal of schuin en een horizontaal onderdeel van een houtconstructie. In een kapconstructie bevindt het korbeel zich tussen het spantbeen en de jukdekbalk. In een houtskelet komt het korbeel voor tussen de muurstijl en de moerbalk.

[p. XXIV]

kraalproviel een profiel dat in doorsnede meer dan halfrond, of meer dan kwartrond op de hoek van een balk, is.

krommer krom eiken onderdeel van een kapspant, met name de stijlen of spantbenen van het onderste gebint.

kruisgewelf wanneer twee tongewelven elkaar kruisen ontstaat een gewelf waarbij de snijlijnen vanuit het midden in vier punten uitkomen. De snijlijnen kunnen versterkt worden door ribben, waardoor een kruisribgewelf ontstaat, bij afwezigheid van deze ribben wordt gesproken van kruisgraatgewelven.

kruisgaatgewelf zie kruisgewelf.

kruisribgewelf zie kruisgewelf.

kruisvenster een veelal middeleeuwse of 17de-eeuws venster met een kozijn dat door een middenstijl en een tussendorpel in vieren is verdeeld. De beide bovenvakken waren voorzien van glas-in-lood, of glas in houten roeden, onder waren luiken of ramen, die open te zetten waren.

lambrizering wandbetimmering, meestal bestaande uit paneelwerk, aangebracht tegen het onderste gedeelte van een muur.

lessenaardak op de wijze van een lessenaarblad hellend dak, rustend tegen een muur.

lijstgevel gevel, die wordt beëindigd door een over de gehele breedte doorgaande kroonlijst.

mansardedak een dak waarbij dakvlakken een knik hebben.

mezzanino halve verdieping, lage verdieping voorzien van vensterlichten in de vorm van een liggende rechthoek of een ovaal, aangebracht onderlangs de dakrand.

muurstijl houten stijl in of tegen de muur, meestal verbonden en een hecht geheel vormend met een balk, sleutelstuk en korbeel.

neerkamer vertrek onder een opkamer, waarvan het vloerpeil onder dat van de begane-grondvloer ligt.

oeil de boeuf klein rond, ovaal of achthoekig licht, aangebracht waar weinig dagverlichting is: onder gewelven, in zolderingen, in kelders of trappehuizen.

opkamer kamer die enkele treden hoger ligt dan de andere vertrekken van dezelfde verdieping. Eronder ligt meestal een neerkamer of kelderkeuken.

osendrop strook naast het huis, tussen twee huizen in, die onbebouwd moest worden gelaten om het hemelwater van het dak te laten druipen.

overkluizen overdekken met een gewelf.

overstek horizontale voorsprong van een bouwdeel ten opzichte van het eronder gelegene.

Philibertspant houten boogspant, samengesteld uit korte planken in de vorm van cirkelsegmenten, die aan elkaar zijn verbonden door spijkers. In Utrecht vooral in het derde kwart van de 19de eeuw gebruikt, vaak in combinatie met een mansardedak.

pilastergevel een gevel horizontaal verdeeld door pilasters.

pilaster vlakke muurzuil, met kapiteel en basement.

piscina reinigingsbekken voor kerkelijke doeleinden, gewoonlijk in een diepe muurnis.

pothuis halfbovengrondse uitbouw van een kelder, met de bedoeling de gebruiksmogelijkheden van de kelder te vergroten ten behoeve van de keuken of van kleine ambachtelijke bedrijfjes.

pui gevelzijde van de onderbouw van een huis, zich veelal onderscheidend doordat zij met een ander materiaal (natuursteen) bekleed is, of, zoals bij veel oude woonhuizen en vooral winkels het geval was, grotendeels of geheel uit een samengesteld houten kozijn bestond.

regentenkamer vergaderkamer van de regenten van een stichting.

samengestelde balklaag zie balklaag.

schilddak een dak gevormd door vier dakvlakken.

schoon werk zorgvuldig afgemaakt metselwerk, bestemd om in het zicht te blijven.

sieranker een gesmeed ijzeren anker om balken, stijlen of muren tegen uitwijken te beschermen. De ankers werden aan gevels soms rijk bewerkt.

siermetselwerk gevelmetselwerk waarin met - meestal anderskleurige - baksteen patronen zijn aangebracht.

sleutelstuk langwerpig plat stuk hout ter ondersteuning van een balkeinde, het draagvlak onder het einde van een moer - of zolderbalk vergrotend, rustend op een stijl en een korbeel of op een natuurstenen console of direct opgelegd in de muur. Vaak zijn sleutelstukken met snijwerk versierd, bijvoorbeeld met peerkraal- of ojiefprofiel

slingermuur tuinmuur bestaande uit vierkante gemetselde pijlers, waartussen gebogen halfsteensmuren, waartegen gewassen als druiven en abrikozen beschut kunnen groeien.

slingertrap wenteltrap opgaande om een opening. De treden zijn aan beide zijden in trapbomen ingelaten.

souterrain benedenverdieping die gedeeltelijk lager dan de beganegrond ligt, maar niet zo diep is als een kelder.

speklaag natuurstenen band als afwisseling in baksteenmuurwerk.

spiltrap wenteltrap waarvan de treden aan het ene eind in een spil opgesloten en aan het andere eind in een wand of buitenboom gemonteerd zijn.

standvink verticale stijl waarop een horizontale balk rust.

steekkap klein gewelf of overspanning, insnijdend in de zijde van een groter gewelf teneinde dit over een deel minder laag te doen neerkomen en gelegenheid te geven tot meer lichtinval of een doorgang.

steektrap rechte trap.

stoep geplaveide verhoging langs de straat of afzonderlijke verhoging van een of meer treden voor de ingang van een huis, veelal uitgegroeid tot bordes. Vaak is de stoep uitgevoerd in hardsteen.

stucplafond een in stucwerk uitgevoerd plafond, vaak met uitgebreide versieringen.

suitedeur deur tussen twee in elkaar overgaande kamers, kamers en suite.

tentdak een dak gevormd door in één punt samenkomende driehoekige dakschilden.

tongewelf een tunnelvormig doorlopend gewelf, vaak gelijkend op een halve cylinder.

trapgevel gevel beëindigd door in trapvorm oplopende top.

traptoren een uitbouwsel op ronde, veelhoekige, of rechthoekige plattegrond, waarin zich een trap bevindt.

troggewelf een tongewelf, waarvan de welflijn een gedeelte van een halve cirkel is.

tuinkamer een kamer, die op de tuin geörienteerd is.

vlechting een metselwijze waarbij, loodrecht op de schuine zijkanten van een bakstenen puntgevel, wigvormige stukken in de horizontale lagen worden ingelaten ter versteviging van het verband.

[p. XXV]

vlechtwerk dooreengewonden takken en tenen, gebruikt voor het maken van primitieve schuttingen, heiningen en wanden.

wanthuis gebouw waar grof laken werd verhandeld.

wed schuin lopende straat vanaf het straatniveau naar de werf, gebruikt om goederen, paarden en karren op de werf te brengen.

werf in Utrecht een onderkade langs de gracht, waarop kelders uitkomen.

werfkelder een straatkelder die voor de kelder onder de huizen aan de gracht, onder de straat door tot aan de werf loopt.

zadeldak een dak gevormd door twee meestal volledig rechthoekige dakschilden tegen elkaar opstaande.