Utrecht. De huizen binnen de singels. Beschrijving

[p. VII]

Ten geleide

Bij het beschrijven van de Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, zoals dat plaatsvindt in de delen der Geïllustreerde Beschrijving, werd traditioneel vooral de aandacht gevestigd op die monumenten of groepen van monumenten, die, ofwel vanwege hun hoge ouderdom, zeldzaamheidswaarde, of bijzondere architectuur, danwel door het gemeenschappelijk gebruik als gemeenschapsbezit beschouwd worden. Het voorname woonhuis of boerderij met een statig woongedeelte werd daarbij niet over het hoofd gezien. Maar het lijkt wel of er na beschrijving van voorgevel en eventueel een enkel woord over de ligging van het huis halt gemaakt werd op de drempel van de toegangsdeur. Het betreden van de private omgeving van de bewoners bracht terughoudendheid bij de onderzoekers teweeg.

Vastgesteld kan worden dat inmiddels in toenemende mate op vele plaatsen bouwhistorisch onderzoek wordt verricht naar de historische ontwikkeling van het woonhuis. De grote schaal, waarop gedurende de afgelopen decennia restauraties van monumentale woonhuizen en renovaties en stadsvernieuwing hebben plaatsgevonden, heeft ervoor gezorgd dat een uitvoerige documentatie ontstaan is over de vroege indeling, opstanden en plattegronden van huizen. In een aantal gemeenten kan al gesproken worden van een traditie in het documenteren van huizen in het geval van restauratie, renovatie of herstel. De gemeente Utrecht vormt daar een sprekend voorbeeld van.

Naar zijn aard bezit het historisch woonhuis door het gebruik van elkaar opvolgende generaties van bewoners steeds een unieke waarde als uiting van wooncultuur naast de betekenis die het heeft als historisch materiële bron voor het beschrijven van de geschiedenis van het bouwen, vormgeven, gebruik en de instandhouding. En dat rechtvaardigt dat het historisch woonhuis onderwerp van behandeling in de Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst is.

Het zal daarin in typologische zin moeten worden behandeld; een gedetailleerde beschrijving van ieder historisch woonhuis is praktisch al niet uitvoerbaar, maar zal ook het inzicht in en de kennis van de ontwikkelingen van de onderscheidenlijke vast te stellen typen niet wezenlijk beïnvloeden.

De tijd om die rijke en afwisselende geschiedenis van het Nederlandse woonhuis te beschrijven dringt, want te weinig wordt onderkend, dat de aanpassing van het historisch huis aan hedendaagse leef- en woonopvattingen thans vaak gepaard gaat met het ingrijpend, zo niet onomkeerbaar veranderen van de eeuwenlange gebruikte inwendige indeling. Voltrokken de grootste veranderingen in het verleden zich ten gevolge van mode- en stijlwisselingen vooral aan de buitenzijde, het omgekeerde lijkt heden ten dage het geval. Het exterieur wordt ernstig gerespecteerd, terwijl inwendig een nieuwe indeling wordt gecreëerd. Als deze ontwikkeling zich zo blijft voortzetten, zal het aantal huizen dat de historische opbouw en indeling heeft weten te bewaren relatief gering worden.

De gemeente Utrecht komt de eer toe het plan te hebben opgevat een beschrijving op te stellen van het Utrechtse huis en deze zo mogelijk te doen opnemen in de reeks der Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. Daarmee wilde Utrecht tevens de voltooiing activeren van de Geïllustreerde Beschrijving, die voor de stad haar aanvang heeft gekregen met het verschijnen in 1956 van de aflevering waarin de verdedigingswerken, bruggen, werven, kelders, paleizen,

[p. VIII]

gewestelijke en stedelijke gebouwen werden behandeld, in 1965 gevolgd door de beschrijving van de Dom.

Met het verschijnen van deze uitgave in de reeks der Geïllustreerde Beschrijving wordt metterdaad antwoord gegeven op een aantal overwegingen, zoals die vermeld staan in de overeenkomst die in 1986 door de gemeente Utrecht en mij is gesloten t.b.v. deze Beschrijving, n.l.:

- dat mede gezien het relatief hoge tempo waarmee sloop-, verbouwings- en restauratie-activiteiten plaatsvinden, vastlegging en documentering van de thans aanwezige gegevens, gelet op het wetenschappelijk belang, daarvan noodzakelijk is,

- dat van een Geïllustreerde Beschrijving een stimulerende invloed zal uitgaan op activiteiten gericht op het onderzoek en het herstel van de monumenten in de gemeente Utrecht,

- en dat deze beschrijving het kader kan bieden voor aanvullend en aansluitend bouwhistorisch onderzoek met als doel het in voorkomende gevallen beschrijven van afzonderlijke huizen in de vorm van een monumentenmonografie. Hiermee wordt op uitzonderlijke wijze uitvoering gegeven aan de taak die het Rijk en de gemeenten hebben bij het behoud van monumenten.

Een samenwerking, zoals die met de gemeente Utrecht tot stand gekomen is, verdient ruime waardering en grote erkentelijkheid aan al diegenen die met grote inzet ervoor gezorgd hebben, dat een dergelijk groots en omvangrijk project kan bogen op een respect afdwingend resultaat. Zo maakt deze Geïllustreerde Beschrijving enerzijds onderdeel uit van een reeks historische beschrijvingen van monumenten van geschiedenis en kunst; anderzijds wordt met deze beschrijving - door zijn aanpak en kwaliteit - geschiedenis gemaakt.

Rijswijk, oktober 1988

De Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur

Mr. drs. L.C. Brinkman

[p. IX]

Utrecht is in wezen nog steeds een middeleeuwse stad. Rondlopend langs de grachten, en door de straten en stegen is deze sfeer nog te beleven. Dat veel gebouwen in de stad ook nog steeds middeleeuwse sporen in zich dragen is minder bekend. Verbouwingen die door de bewoners en gebruikers in latere eeuwen naar eigen smaak zijn uitgevoerd, hebben het aanzien van de gebouwde omgeving vaak op het eerste gezicht grondig veranderd.

Utrecht heeft naast de gangbare woonhuizen, zijn grote burgerlijke huizen, de voor Nederland unieke ‘stadskastelen’, en kleine arbeiderswoningen, de ‘kameren’, ook complexe huizen, die eens behoord hebben aan de kerkelijke heren van de verschillende kapittelkerken, de zogenaamde ‘claustrale huizen’. Weinig steden hebben ook nu nog zoveel, en zoveel verschillende soorten, bebouwing daterend uit een periode beginnend omstreeks 1200.

De gemeente Utrecht zag al in de jaren zeventig in dat door soms ingrijpende bouwactiviteiten de erfenis uit deze voorbije eeuwen steeds verder afbrokkelde. Hiermee dreigde ook de kennis van de geschiedenis die hierin besloten lag definitief verloren te gaan. Om hiervan nog zoveel mogelijk vast te leggen besloot de Gemeente in 1972 een archeoloog, en in 1975 een bouwhistoricus aan te stellen.

Ruim vijftien jaar bouwhistorisch en archeologisch onderzoek heeft het belang van deze beslissing onbetwistbaar aangetoond. Het onderzoek heeft licht geworpen op bijna tweeduizend jaar bewoning van Utrecht. Het inzicht in de geschiedenis van Utrecht is de laatste jaren aanzienlijk vergroot. Nog nooit is er in zo korte tijd zoveel bekend geworden over de bouw en bewoning van individuele huizen, of het ontstaan van de stad aan de splitsing van de rivieren Rijn en Vecht.

Niet alleen voor Utrecht zijn de verzamelde gegevens van belang. De wetenschap dat de kennis van de ontwikkelingen van het stedelijk leven en met name van het bouwen en het wonen, in het algemeen gebaat is met de in Utrecht uitgevoerde onderzoekingen, deed de Utrechtse Monumentencommissie besluiten het initiatief te nemen tot het uitgeven van een publicatie over de Utrechtse huizen.

Omdat de publicatie van meer dan regionaal belang werd geacht, werd contact opgenomen met de Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving van de Monumentenraad. Hieruit vloeide voort dat deze publicatie onderdeel is gaan uitmaken van de Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst.

De door de Gemeente aangetrokken auteurs, geassisteerd door een aantal vrijwilligers, hebben in samenwerking en voortdurend overleg met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en de redactiecommissie het enorme werk geklaard. Zonder hun inzet en deze samenwerking, maar evenmin zonder de financiële bijdragen van het Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, en de Stichting K.F. Hein-Fonds zou deze uitgave niet hebben kunnen plaatsvinden.

Hoewel de publicatie van groot belang zal zijn voor onderzoekers, maar ook voor de geïnteresseerde leek, moet het niet gezien worden als de afronding van het bouwhistorisch onderzoek in Utrecht. Ook in de toekomst zal dit onderzoek voortgaan en steeds weer nieuwe inzichten aan de kennis van het bouwen en wonen in een oude stad toevoegen. Ongetwijfeld zal dit boek over enige jaren dan ook een vervolg moeten krijgen.

Utrecht, oktober 1988

Drs. M.W.M. Vos-van Gortel

Burgemeester van Utrecht

[p. X-XI]

Afb. 1. Luchtfoto van Utrecht. Situatie 1980.

[p. XII-XIII]

Afb. 2. Plattegrond van Utrecht. De kadastrale minuut van ca. 1832 van Utrecht binnen de singels, de Bemuurde Weerd en de Ooster- en Westerkade.

[p. XIV-XV]

Afb. 3. Plattegrond van Utrecht. Situatie 1979.

[p. XVI-XVII]

Afb. 4. Plattegrond van Utrecht. Straatnamen.