|
| |
| |
| |
het eigen geluid in de vijftiger jaren
SOPHIE REDMOND
‘Datra foe pôti soema’, zo werd zij genoemd, ‘dokteres’ Sophie Redmond, die honderden zieken gratis heeft behandeld. De dokteres, die voor haar patiënten een moeder en een zuster was. De vrouw, die trots was op haar Surinaams-zijn en dat ook toonde. Onder meer door de mooiste koto's te dragen en de Surinaamse taal te gebruiken, in haar radio (Avros)rubriek: ‘Datra, mi wan' aksi wan sani’ en in haar toneelstukken, waarvan de bekendste zijn: ‘Grontapoe na asitere’, ‘Wan-wan boen lobi de ete’ en ‘Misi Jana e go na stembus’.
Sophie Redmond werd op 14 januari 1907 geboren. Zij bezocht de lagere school in Nickerie en Coronie, daarna de Van Sypesteynschool en ten slotte de Hendrikschool.
Nadat zij het eindexamen had gehaald, zorgde Sophie voor sensatie. Vader (onderwijzer/schoolhoofd) Redmond zei: Word onderwijzeres. Sophie Redmond zei: Ik wil dokter worden.
Of haar vader nu ook wees op alle bezwaren - een moeilijke studie, een moeilijk beroep voor een vrouw, haar (donkere) kleur die in die tijd alles moeilijker maakte - Sophie Redmond was niet tot andere gedachten te brengen.
Op 1 november 1925 werd zij ingeschreven als leerlinge van de Geneeskundige School. Makkelijk was haar studietijd niet, maar zij zette door.
In 1935 was zij ‘dokteres’, zoals het volk haar noemde. Zij vestigde zich als particulier geneesheer in Paramaribo.
Zes jaar later trad zij in Willemstad in het huwelijk met de heer E.L. Monkou. Van hem kregen wij het grootste deel van de toneelstukken van Sophie Redmond (overleden in 1955), vaak vergeelde en tijdens repetities gescheurde manuscripten.
Hetgeen Sophie Redmond in haar dagelijks leven deed, vindt men terug in haar korte schetsen en langere toneelstukken, waarin zij vaak zelf een rol vervulde. Sophie Redmond was niet alleen een dokter voor haar patiënten, zij gaf ook raad, in huwelijksproblemen, gezinsmoeilijkheden, financiële en andere zorgen. Waar zij kon, gaf zij voorlichting, onder meer op huishoudelijk gebied.
De schets (een ‘samenspraak’ volgens het manuscript) ‘Datra Papa’ (± 1950) die wij van haar in deze bloemlezing konden opnemen, geeft een indruk van haar werk en kan dienst doen als eerste of hernieuwde kennismaking.
| |
Datra Papa
Nana: Mi kon weri nanga na lapwroko disi jere. Esde j'e lap disi sé, tamara a e priti a wan tra sé, a kon gersi pjaw. Joe tap en so a boro so. Foe Frits peetje wawan mi no ben moe
| |
| |
weri lapkrosi moro, wans na wrokope m'e kenki na krosi. Na Sranan volk na wan toemsi ferferi volk. Djonsro j'e go jere taki a boi m'ma no moe weri lapkrosi moro, bika na boi e studeer foe datra.
Alma: Nana, san joe e tak'taki so, joe de a wroko.
Nana: Buurvrouw fa foe joe, a no Frits peetje m'e prakseri, di mi lap mi koto. Wel is waar a no de so moi, ma mi weri en toe lési ete.
Alma: Soboen en peetje no wani joe weri lapkrosi; mi dati taki, liever een lap dan een gat.
Nana: A no so, mi m'ma. Ma a feni taki mi na student mama. Bigi taki foe en. Als de dokters aankomen moeten ze zien dat jij de moeder van een student bent. Je moet altijd door een ring te halen zijn.
Alma: Altijd door een ring te halen... Fa joe moe hossel foe soekoe na libi. San mankeri ifrow Fientje dan. No neem mi kwalijk, ma sens a de, a abi wan pikin é memre.
Nana: Doro mi taig en taki bigi memre wani onderhoud; hoogmoed komt voor de val. Ma mi dati no gek, mi no abi ten foe onderhou en, dus mi no kan ori en op na.
Alma: Ma dati no ben e go foeroe joe bere toe. Tan ma joe no e jere noti foe Frits 'pa?
Nana: Misi libi mi nanga tori foe Frits p'pa; efi mi prakseri fa mi lasi na beste ten foe mi libi, nanga na kel.
Alma: Soema no sabi, loekoe fa joe sloof joesrefi, di a go bigin na Paranam, na seri sani, na was' krosi, na prani gron.
Nana: Nomo foe wi ben kan kon uit, spaar wan paar sente. A ben feni taki mi no abi foe go prani gron, bika ala fortnight a abi wan vette beurs. Ma mi no ben de eens nanga en foe na libi dati. Te fortnight na eri vette beurs e go vet ala na ini na snési-wenkri foe oom A Pauw. Soso njan ben e teki ala.
Alma: Foe so wan mama gron di owpa dede libi gi oen.
Nana: Na dati mi b'e taigi en. Joe de na wroko, mi e doe san mi kan na tap' na doti. A so mi nanga Frits, ede na ede wans na toe joeroe wan dé, w'e doe so san wi kan. Groentoe, tomati, kasaba, ala pikinpikin sani.
Alma: Na den pikinpikin sani e njan moro foeroe foe na moni, mi s'sa.
Nana: Dan mi no moe lé misi, dan na libi b'e go. Wi b'e njanboen.
| |
| |
Alma: A no ben de na kantoro ete toch? A no mijn a ben de?
Nana: Na mijn a ben de, mi b'e was krosi gi driktoro, meneer Ruker. Di a si fa mi n'e sidon, fa m'e hossel, dan a taigi mi taki a sa meki moeiti foe Jaki kis wan moro betre wroko.
Alma: Tan, san joe no denki den bakra e sabi, misi.
Nana: Efi joe ben si fa m'e tja Mevrouw. Mi reken taki joe krab' ede, joe jepi sé. Misi o, ne a no kisi siksi moen na baka di a aksi na plaats, ne masra feni taki mi a no en stand, mi no de geschikt. A vent loekoe mi so na ini mi fesi, taigi mi ala sortoe sani. Fa den trawan foe bond no tak nanga en. Voorzitter, ala taki nanga en. Noti no jepi, a libi mi staande, dan a teki na spaarpot gwe.
Alma: Ma now, a no bode a de na wan kantoro na fotosé?
Nana: We a ben kon opo na ini wan dringi sopi nanga tra mati. Efi na fortnight ben kon na ini anoe so, joe no b'e sabi efi na libisma, so leki wan agoe so a b'e gedraag ensrefi. Net leki werder meti so den ben rigeri. Te foe kaba den donder en poeroe na tap na plan.
Alma: Ma na wan sari nanga na drin' sopi, nanga na pré karta foe den, jere.
Nana: Doro mi lobi ferteri Frits na tori foe wan droengoemandren. (vertelt droom...)
Alma: Ma dan na vent ab so geluk foe e feni wroko.
Nana: Mi dati no abi baka, mi no abi fesi, na misrefi na misrefi. Na tin jari kaba di a gowe libi mi. Frits ben abi 12 jari. Na pas bond ben opo toe jari so.
Alma: Ma na bond na wan boen sani jere.
Nana: Misi, ma a moesoe, joe no jere san bakra taki: Eendracht maakt macht, tweedracht breekt kracht.
Alma: A tan leki mi jere na bond e go tapoe twaalf jari nanga afoe.
Nana: A sa de so, bika na tori di mi gi joe de na wan tin jari tori kaba.
Alma: Ma joe no go na Voogdijraad dan?
Nana: O Voogdijraad. Misi, alamala één pot nat, mi no wan jere neks. Presi foe mi go lasi mi ten dape, dan m'e go wroko sorgoe mi pikin.
Alma: Joe ab leti mi s'sa, meki den vent waka.
Nana: Te mekoenoe e go soekoe en paiman, dan wisiman e tjari a nen. Na sébi jari di m'e krin kantoro a Spanoekoe.
| |
| |
Na masra srefi naki den meester ati, meki moeiti go te na minister; na Frits kisi wan beurs, a studeer dja na at'oso, ma na boi ede krin sodanig, dati den datra taki dati a moe gwe wantron na Holland. Ma wans Lanti e pai gi en, toch mi e hossel foe feni, zodat mi e kan seni wan zakcente gi en. Loekoe tra dé di mi siki toe moen mi kisi afoe moni nomo, na a boei disi mi go panti nomo foe mi no ben moe stel en teleur. Fade, mi e wakti brifi.
Alma: Zeker, a no moe firi ensrefi ferlégi na den trawan mindri. Mi hoop gi joe mi s'sa foe a kan ori ensrefi, te masra gi en wan anoe ba.
Nana: Ala dé mi e taki nanga mi Gado, foe a sari foe mi.
Alma: Na tra dé mi miti Frepina, joe sabi taki na boi foe en ben go toe nanga wan beurs, mi bribi na ingenieur a ben moe tron. A trawan e kré langalanga watr'ai. A boi no voer niets uit dan a e tja Holland n'en ede tapoe. Na 5 tron a verloof kaba, dan so Frepina e kisi den meisje foto (portret) wan baka trawan. Laatste brifi ne meneer e go skrifi taki a no e studeer moro, duurt te lang en ik moet trouwen. A feni wan wroko, a e seri karta na wan dansi-oso.
Nana: Sandati, mi sari Frepina, masra kibri mi.
(Geklop. Alma gaat buiten en komt met brief binnen.)
Alma: Postbode tja wan brifi kon.
Nana: Ke misi, mi e kon lési, eri mamanten mi ai de na pasi.
Alma: Dan m'e gwe.
Nana: Joe no abi foe gwe, a no geheim.
Alma: Dan mi kan jere fa a tan.
(Nana veegt haar handen aan doek en leest brief voor...)
Alma: Te foe joe wan denki den 8 moen lon pasa. A no e frigiti foe buurvrouw. Ai ma a go na mi ati fa a kisi na vent.
Nana: Now mi froestan, dat'ede meneer kari mi tradé, a strati, jere dan: Hallo Dofi, luister even, ik moet je spreken.
Alma: Joe piki en?
Nana: Net leki fa joe no ben drape. Mi no spiti n'en bowtoe tapoe. Ma misi kon oen taki foe na feest di Frits skrifi; pe mi moe tja na ruiker go dan.
Alma: Luister, tamara te joe e psa na hospitaal, aksi portier. A moesoe sabi pe na feest e go ori. Dan joe e weri nai moi stel di joe ben weri tja Frits go na sipi.
Nana: Ai, ai kon net van pas. I sabi fa a krosi dati nen tog?
‘Soema abi pasensi foe piri wan bita amandra, a sa drin- | |
| |
gi wan switi orgeade.’
Alma: Meki wi hoop taki a so a sa de.
Ma misi o, eigenlijk mi ben kon dja foe taigi joe wan sani, ma no go kisi atibron, ma mi reken taki, een gewaarschuwd man geldt voor twee.
Nana: A so a de, te i no sabi i gers agoe.
Alma: Esde mi miti Frits pa, foe soso tak odi ne meneer bigin taki sani, leki den tai wisiman a t'té.
Nana: Joe moro gek, foe go sta na vent te woord.
Alma: Jesi n'a tapoen kaba, èn foe tak leti mi ben boemoei foe jere efi na troe, taki na vrouw di a ab now, e rammel en skin gi en te a wani.
Nana: A so misrefi ben jere. Efi a kon na oso so, den eerste nanga en moni no wan sigaretsensi srefi n'e tan n'ini en anoe, dan efi joe si fa a e waka so sjabi... Djonsro d'e go jagi en poeroe na a kantoro!
Alma: A saka tori gi mi, fa en libi de onderste bove; eri dé na vrouw de na strati, efi joe si en skin fa a e brenki nanga gowtoe.
Nana: Wan behoorlijk njan a n'e kisi, sonde na koekshap njan a e njan.
Alma: A dat a moe abi, dat'ede a gersi elenbere. Ma a moro moi wan foe a tori e kon. Meneer e go aksi mi taki a wan psa loekoe joe, a angri jere fa foe na boi.
Nana: O, dat'ede a b'e proberi foe tak nanga mi, mek a kon, mi dja e loek en. A moe durf pot' en foetoe dja, ne w'e go si fa watra e go na krontobere.
Alma: No wind isrefi op misi. Efi na vent abi so wan dikdoender, misrefi e kon jep joe smijt en na doro, nanga ala mi no lobi boemoei ini man en vrouw zaak.
Nana: Sortoe man en vrouw zaak, na omeni jari na smeerlap gowe libi mi.
(Er wordt geklopt. Alma kijkt in de deur en wenkt.)
Nana: Soema dape, mek a kon na ini.
Man: (komt binnen) Dag dames.
Alma: Dag meneer, na wan boskopoe?
Man: Mi kon aksi fa foe na boi.
Nana: Sort boi, mi n'e begrijp joe.
Man: A no Frits, fa a e mek en na Holland, fa foe en studie.
Nana: Masra, na siki j'e siki, na dren j'e dren, ef' na law i law.
Man: Ik ben bij mijn positieven, mi wan go erken na boi now.
| |
| |
Nana: (vliegt op) Sandati, erken na boi, sortoe boi, joe abi boi, joe sabi fa a boi njan, fa a kon tron san a de tide, o, na now joe wan sab na boi. Soboen, joe wan tron datra-p'pa now no. Loekoe dja vent, maak dat je wegkomt, noso w'e kari skowtoe, smijt joe d'r uit.
Man: Ja, ma...
Nana: Donder op vent, joe gersi erken boi. Meki a ori en nen foe Genoegzaam. Mi de zeker taki na mi ab en. A no abi foe tjari na nen foe Snertzak. Joe wan tan nanga na nen dati, bika a fiti joe, wan echte snertzak joe de...
(Man aarzelt in de deur.)
Nana: Joe djaso ete, mi Alma, kisi na bowtoe dape gi mi!
(Alma neemt bout en komt zogenaamd beschermend tussenin, maar samen smijten zij de man eruit.)
Alma: Dat wan vrijpostig.
Nana: Nono, meneer denki mi suf so ete, leki di a ben de nanga mi.
Alma: A prakseri taki: Oude liefde roest niet.
Nana: Ai, ma a kon van een koude kermis thuis, na vagebond!
EDDY BRUMA
Het korte verhaal ‘Maswa’ van Eddy Bruma werd opgenomen in het Surinamenummer van het Friese culturele blad ‘De Tsjerne’ (1953), in de bloemlezing ‘Meesters der Negervertelkunst’ (Amsterdam, J.M. Meulenhoff 1956) bijeengebracht en vertaald door Manuel van Loggem met medewerking van Otto Sterman, en in ‘Tongoni’-I (februari 1958). Hieronder het begin van ‘De Fuik’ zoals in ‘Meesters der Negervertelkunst’ en het slot van ‘Maswa’, zoals in ‘Tongoni’:
| |
Maswa
Dit jaar was het leven hard voor hen. Al hun bidden, al hun schreien was vergeefs. Tranen en zweet waren al het water, dat ze hadden, om de rijst te bevloeien. In zes lange maanden was er geen druppel regenwater gevallen. Zon, hitte, droogte, vandaag; zon, hitte, droogte, morgen! Van de ochtend tot de avond. Zonder einde!
Het leven was hard voor hen dat jaar! In alle huizen van Novar verdriet en angst, zweet en tranen!
De grond onder hun voeten zat ten gevolge van de droogte vol barsten en de aarde, die zij meer liefhadden dan de dingen van het leven, rookte. Het leek of ze ieder uur kon beginnen te branden, rood als de parwabossen, waarvan God fakkels had gemaakt.
| |
| |
De groenten achter de dam waren allang niet groen meer. Grimmig woei het stuifzand van de weg af, maakte de huizen aan alle kanten wit en bedolf de groenten als onder een dik beddelaken. De weteringen en vispoelen zaten vol dode pataka en kwikwi. Ellende bezocht hen: honger, ziekte en dood hadden hier en daar de deur al ingetrapt en voor alle andere huizen van Coronie waren ze gaan zitten wachten tot hun tijd gekomen zou zijn.
Oom Safri had zijn pijp opgestoken en rookte lang en zwijgend. De avond viel en terwijl hij daar op de dam stond waren zijn ogen steeds weer over het rijstland gegaan. Hij keek naar de dam, die hij enige jaren geleden zelf had gemaakt. En met de neus van zijn schoen schopte hij tegen de kluiten aarde, die nu hard als steen waren. Droefheid welde in hem op nu hij naar de rijst in het moeras keek: alles wat geplant was aan de kant waar hij stond, was al verloren. Al zou het op dat ogenblik regenen dat het goot, dat gewas zou geen voedsel meer opleveren. Aan de andere kant waar nog een schijntje water stond, kon misschien nog een mondvol rijst gewonnen worden als God hun water gaf, genoeg water.
Maar Oom Safri geloofde niet dat er een druppel regen zou vallen. In de zestig jaren van zijn leven was het, voor zover het hem heugde, maar eenmaal zo droog in Coronie geweest.
Als hij dacht aan de armoede, die ze op de van hun voorouders geërfde grond hadden geleden, kwamen de tranen hem in de ogen. Toen, zonder dat hij er iets aan kon doen, kreeg hij kippevel en vouwde de handen om te bidden; een gebed in zijn hart, een gebed, dat God alleen kon horen en begrijpen.
Plotseling brak de lucht boven de parwabossen uit in vuur in het duister van de avond. Lange, rode slangen wilden het land van God aanraken, precies alsof de bosgeesten een loopje met God wilden nemen. Oom Safri steunde. Zijn zwarte hand liet de pijpekop los en wees in het duister waar de zwarte rook zich vermengde met het rood van de vlammen en werd als gestold bloed. ‘Kijk, kijk toch hoe God alles wat hij heeft gegeven terugneemt. Zie hoe Hij het bos in vlammen heeft gezet en het ene stuk na het andere verbrandt!’
Zijn stem trilde terwijl hij zei: ‘Coronianen! Gedaan is het met de wereld. Het land, dat onze vaderen voor ons behouden hebben, zal as worden. Al wekenlang, overdag en 's nachts, is te zien hoe ons bos verkoolt. Het vee en onze kinderen, de zon ver- | |
| |
zengt ze! In de Boven-Coronie, in de Beneden-Coronie, overal is het dezelfde bede: water, water, geef ons water, Heer!
Welke vloek, welke bezoeking komt over ons land?’
(...)
Olanga a ben tanapoe drape, omoe Safri no ben sabi. A ben prakseri te prakseri ben abra, èn a ben jere den froestoe sten foe en kondreman, di be singi fa Masra en genade a bigi sote. Dan a weti kerki sa kon redi. Den kronoto kon gersi bigi redi boegroe di anga na den blaka ondro-anoe foe den bon. Den blaw workoe nanga weti skoema lanki sa kisi wan eri ipi redi pioko, èn na kerki daki kon gersi wan didibri kankan.
Omoe Safri skreki, a drai loekoe pasa den alési gron, pe den parwaboesi foe Salem ben de. A faja be doro drape kaba èn noja be panja go na Novar sé.
A ben nofo now. Ala den moen en koto ben banti en, noja a ben moesoe loesoe. A bari! Na doengroe pasi swari en sten.
Sweti nanga watr'ai moksi na tapoe en fesi.
‘A sa kiri mi,’ a bari baka, ‘kaba ba! Gado, san joe wani? San joe wani nanga wi nengre? Na foe di wi no abi finga foe tai kofoe, ne joe sa doe nanga wi san joe wani? Na ini na feti foe wi grantata nanga den foefoeroeman, joe teki prati gi den sakasaka. Joe gi den pasi foe seti faja gi wi grantata-oso, foe tjari den gowe, foe kiri den leki fjofjo. Ma na broedoe no ben sari joe. Foe san joe ben meki wi papa, efoe den eri libi langa no wan dé ben sa de, di den ben kan bro sondro frede, sondro katibo? Gado, kon! Kon krosbé! Mi nanga joe wawan de djaso. Ef joe mandi, kiri mi dan! Ma taigi mi fosi foe san ede ala den sani disi. Foe san ede wi, di e wroko nanga soro foe srafoeten na ini wi ati ete, wi di no e aksi joe moro leki wan ai sowtoe foe poti na tapoe wi tongo foe woron no sa kon na wi bere, foe san ede wi moesoe pai foe san tra soema doe? Bikasi a no kan, Gado, a no kan, dat disi na strafoe foe wi ogri wawan.’
‘Loekoe! Loekoe! Loekoe! Awansi pe joe drai, alasé na dré, sweti nanga na faja di joe soetoe nanga ogri ati foe njan den boesi foe wi. Sneki di no man ori na faja, e saka komopo na mindri boesi kon kroroe den srefi na tapoe na pasi, pe wi moe waka, èn d'e kon soekoe wan kibripe na ini wi gadri.
Mira e monjo na ala sé, èn den sa teki den wawan froktoe di joe frigiti tja gwe.’
‘Ke mi Gado, kaba ba! Noja Joewan e gowe. Joewan di mi ben kweki leki mi égi bere pikin. Joe jagi en komopo na Coroni nan- | |
| |
ga na dagoe libi di joe gi wi. Joe sabi fa mi lobi en. Joe sabi taki mi libi sa kon popo, efoe Joewan gowe na foto. Efoe mi no ben doe boen foe leri en foe lobi na gron nanga den kweki, taigi mi. San mi ben moesoe doe? Na mi prekti mi doe! En na dé te joe, Gado, toe sa mandi, foe di wi no wani afrontoe den afo foe wi, na dé dati joe kan bron wi libi-libi te wi boekoenoe na ini den swampoe!’
A ben wakti foe jere fa Gado sten ben sa piki en na ini na doengroe neti. Ma ala sani ben tir'tiri. Dan wan oema sten na ini na kerki ben opo wan singi, langa èn é leki wan kré di be komopo dipi na en in'bere:
‘Masra, te mi weri, mi o saka didon...’
Omoe Safri ben boigi en ede e waka go na Novar baka. Kande, a ben prakseri, kande Joewan sa kisi en srefi. Kande tokoe a no sa go.
COEN OOFT
‘De rode paloeloe’ werd geschreven voor een prijsvraag van het C.C.S. In verband met het tweede Iustrum (1957). Maria Huisman maakte er een ballet van op muziek van Eddy Vervuurt (première juli 1958). Het verhaal staat in de bundel van Coen Ooft: ‘Spanhoek’ (Paramaribo, W.L. Salm, 1959), waarin eerder gepubliceerde kroniekjes uit het R.K. weekblad ‘Omhoog’.
| |
De rode paloeloe
Keek je over die zinken schutting, waarvan de rode verf in de loop der jaren werd overmeesterd door ijzerroest, dan zag je ze zwierig en gracieus zwenken en buigen, zigzaggen en scheren over het gele zand, op de maat van muziek. Muziek, tintelend in de avondstilte. Muziek van eenvoudige instrumenten, een fluit, een klarinet, een quatro en een gitaar, maar zo welluidend en dansend in haar ritme, dat je even de adem inhield bij de val van de laatste toon, twee octaven lager dan de hoogte waar de eerste trillingen begonnen.
Hiermee was de vierde set ten einde. Met een diepe buiging en een halve pirouette scheidden zich de paartjes. Op alle gezichten tekende een aangehouden glimlach de vreugde van de dans en mensengeluk scheen hier een goedkoop artikel te zijn.
Op alle gezichten, ook op het gezicht van Janette, het scherp getekende roodbruine gezicht met heldere ogen die glansden en schitterden in het kunstlicht van een petromax. Bij haar leefde de lach nog zichtbaar op de lippen, die zij bewoog alsof ze aan het naproeven was.
| |
| |
Janette was de feesteling in het gezelschap. Haar jaardag werd vandaag gevierd als lid van de dansvereniging Excelsior. Alle gasten hadden bloemen aangebracht, die in kleuren geel en rood, rossig en wit in manden en vazen waren neergezet. Bloemen als krerekrere, fajalobi en rozen, dahlia's en Braziliaanse lelies, maar ook een bos paloeloes, die rood en purper uitstraalden en puntig opvielen temidden der andere bloemen. Sensuele bosbloemen, bloedrood en welgevormd en toch scherp en puntig als een dodend lemmet.
Janette was vanavond ook in het rood gekleed. Ze leek wel op een paloeloebloem. Mannen die bij de schutting als toeschouwers hingen tussen andere vrouwen en meisjes, mompelden dat het tijd werd dat ook deze bloem wordt geplukt. Mannen, met uitzondering van één, die nu stond te kijken met samengeperste lippen, zijn blik priemend gericht op Janette.
Max heette hij en de avond tevoren, op de eigenlijke jaardag van het meisje, van zijn meisje, had hij de paloeloes gebracht. Hij vond ze mooi en Janette ook, maar anderen zeiden dat het bosbloemen zijn die maar weinig waarde hebben. Hij had haar ook een lapje stof, vier meters taftzijde, glanzend wit, als cadeau gegeven en Janette had de rode paloeloes tegen het witte kleed gelegd en gemerkt hoe mooi ze waren. Toen had zij hem een kus gegeven, en een rondedans met hem gemaakt.
Vanavond echter liep ze na iedere dans noch naar hem toe, noch naar de paloeloes, maar telkens regelrecht op een der dansers af, die zich weliswaar verdekt opstelde, maar haar telkens aanhaalde alsof zij een schoothondje was.
Max was bang en tegelijkertijd woedend. Hij uitte dit door zijn scherpe blikken en een rusteloosheid in zijn houding.
Bang omdat hij wist dat Janette onbewust de neiging had een flirt te zijn. Woedend op die andere, die Joel, die toch beter wist en zich hier elegant gedragen moest. Elegant, ook al was het meisje mooi en begerenswaardig, ook al bewoog zij zich temidden van de anderen in danspasjes en alsof ze vleugels droeg. Max nam een besluit.
Met heel zijn arm veegde hij over zijn mond en toen met zijn wijsvinger over beide mondhoeken. Daarna maakte hij zich los uit de groep toeschouwers en liep met driftige passen naar de andere zijde van de dansvloer waar zijn meisje nu dartelde rond Joel en gekscherend danspasjes maakte.
De toeschouwers die dit zagen, wisten wat er komen zou. Zij ken- | |
| |
den de verhouding tussen Max en Janette en wisten dat Joel hier spelbreker wilde zijn. Vrouwen en meisjes stieten elkaar aan en mannen keken geanimeerd toe. Een tweetal liep Max achterna Nog levendiger werd het gesprek tussen Joel en Janette.
Nu reikte hij haar de hand en glimlachte breed. Zij gesticuleerde en knoopte ertussen door zijn overhemd toe, dat losjes erbij hing, terwijl zij wiegde alsof de dansvloer tot watergolven onder haar tenen vervloeide.
Toen blies de fluitist een ondeugend wijsje, alsof hij het tweetal, Joel en Janette uitnodigde tot een rondedans. En hij had succes, want Joel en Janette keken elkander begrijpend aan en voegden zich dansend in het ritme van het dartele wijsje. Andere instrumenten vielen in, en sierlijk ging de dans tussen Joel en Janette van hoek tot hoek van bloem tot bloem. Dit alles tot grote ergernis van Max.
Hem kon je zien zieden en sidderen. Hij verloor zijn zelfbeheersing en op het moment dat het tweetal met een zwaai in zijn nabijheid kwam, sprong hij over de bloemen heen en rukte met al zijn kracht het meisje uit de lichte omarming van haar partner. Daarna liep hij op Joel af en een ogenblik stonden zij als twee kemphanen tegenover elkaar...
Het gevecht bleef echter uit, want toesnellende gasten en toeschouwers kwamen tussenbeide en leidden de rivalen weg, ieder naar een andere richting, de poort uit en de straat op. De feestvreugde ging als een kaarsvlammetje uit. Eerst trokken de toeschouwers weg, toen ook de gasten en uiteindelijk stond alleen Janette midden op de dansvloer, een traan in haar ogen en terneergeslagen in haar gang.
En nu nóg werd haar schoonheid geaccentueerd, omdat zij, ook in haar moedeloosheid en verlatenheid een gratie en aantrekkelijkheid bleef behouden, die geleek op een bloeiende bloem in de stengel geknakt. Zij zette zich neer op een bankje dichtbij de bloemen, en onwillekeurig zelfs dichtbij de rode paloeloes. Dit merkte ze na een tijdje, en teder streelde zij met haar vingers over de volle lengte van elke bloem.
Maar, alsof zij plotseling gestoken was, sprong ze op en liep starend naar de uitgang waar Joel was weggeleid. Nog voor ze deze echter bereikte keerde zij op haar schreden terug en zette zich weer neer bij de purperen puntige paloeloes, waarin ze nu een wereld zag van mannelijkheid, mannelijke kracht, van liefde en hartstocht, van... Max.
| |
| |
Nog eenmaal stond ze op en deed een pas naar voren alsof zij zich zou losrukken uit een betovering, maar vleide zich daarop neer en nam de bos paloeloes in haar schoot. Haar gezicht klaarde op, haar lichaam werd weer levendig, zij richtte zich op alsof ze een snaar was die een trilling onderging.
Met kleine danspasjes stapte ze haar woning binnen en drukte met de linkerhand de deur zacht dicht, terwijl in haar rechterhand de paloeloes verwarming vonden aan haar boezem.
Max en Joel hadden ieder hun eigen zorgen. Maar de zorgen van Max waren groter en ondraaglijker. Zo ondraaglijk voor hem, dat hij een winkel was binnengestapt en zich voorzien had van twee djogo bier. Hij nam ze mee en keerde terug naar het huis van de vrouw, die hij liefhad.
De deuren waren echter toe, het erf was leeg. Daarom zette hij zich neer op de drempel en laafde zich aan het bier... of, dronk hij zichzelf moed in om daaruit de kracht te putten tot andere daden over te gaan?
Al drinkend, met de fles in de hand, liep hij tot tweemaal toe naar de uiteinden van het huis, speurend en zoekend bij de ramen alsof hij deze zou openbreken en het huis binnendringen. Na zijn tweede rondgang ging het laatste lichtje boven op Janette's kamer uit, en hij wist dat zij zich te ruste had gelegd.
Bij hem borrelde de onrust. En de drank ging werken. Hij waggelde reeds op zijn benen. Daarom zeeg hij weer neer op de drempel en staarde wezenloos naar de heldere hemel, waar maan en sterren fonkelden aan een tropenfirmament. Zo bleef hij kijken, toen de slaap hem overmande.
Een slaap, die geen rust, maar vermoeidheid bracht in de vorm van dromen die hem kwelden.
Onder de verkwistende maanstralen zag hij plotseling een levend wezen, geheel in het wit gekleed, een elfje, toen nog twee, daarna nog vier naar voren komen, die een dans begonnen. Ze vlogen van links naar rechts, gingen op hun tenen staan, draaiden om hun eigen as, terwijl hun rokjes en het loshangend haar sierlijk elke beweging verdubbelden. De muziek had nu iets verhevens. Hoge harpklanken en tonen van zuivere violen. De avondwind neuriede als achtergrond het thema mee.
Dat vond hij eerst mooi, maar schrok ervan, toen hij plotseling wist dat hij middenin de kring genomen was door die dansende wondere wezentjes. Vervaarlijk sloeg hij om zich heen, maar raakte niets, daar ze geen van allen een lichaam hadden.
| |
| |
‘Geesten, geesten!’ riep hij en wilde wegvluchten, maar uit de kring kwam hij niet, hoe hard hij ook wegliep. Het zweet brak hem uit. Zijn hoofd hield hij vast omdat het daar zo gonsde. Toen begon hij te roepen, ‘Janette, Janette’, maar hij hoorde zijn eigen stem niet meer. Toch kwam Janette, nu ook in het wit gekleed.
Zij doorbrak de dansende kring van hemellichaampjes, nam hem bij de hand en leidde hem terug op de drempel waar hij gezeten had...
Hij deed een zwaai om haar te omarmen, maar weg was ze.
Het was een zwaai, waarvan hij wakker werd. En grijpend naar zijn hoofd, wist hij dat hij gedroomd, benauwd gedroomd had, maar gelukkig niet liefdeloos, daar hij Janette nog had kunnen zien in deze droom.
Plotseling echter kwam vanuit de verte muziek aanwaaien.
Hij luisterde toe. Hij wist niet zeker of hij nog droomde en daarom waste hij zich het gezicht af met een restant van het bier in een der flessen. Maar toen zag hij het duidelijk. Hij was nu klaarwakker en helder als de maan daarboven.
Met vastberaden passen kwam Joel het erf op, een pakje in de ene hand en een fles drank in de andere. Vlug stond Max op en stelde zich verdekt op achter een heg. De muzikanten volgden Joel op enkele meters afstand en speelden nu zacht en mooi aubademuziek.
Het was dus vroeg in de ochtend. Heel de avond had hij dus daar gezeten. Gelukkig toch, dacht hij. Nu kon hij dit meemaken.
Heel zijn moedeloosheid verdween. Zijn gezicht vertrok en zijn ogen vernauwden. Haat kon men lezen in heel zijn uiterlijk. Wraak zou hij nemen.
Terwijl Joel nu als een triomfator voortschreed, griste Max uit zijn broekzak een dolkmes met rode heft en een blinkend lemmet, dat dezelfde vorm had als de bloeiwijze van de paloeloe. In de maneschijn flikkerde dit puntige wapen als een kaarsvlam en voor een ogenblik twijfelde hij of hij een rode paloeloe in de hand hield dan wel een dodelijk wapen.
Het orkestje speelde nu gewijde muziek. Overigens was alles stil en bewegingloos.
Toen vloog boven een raampje open en op het gezicht van Janette viel maanglans. In één oogopslag overzag zij het gehele toneel, en omdat zij zo hoog stond kreeg zij in dit beeld ook Max in het oog. Max, met het rode wapen in de hand, Max, met het li- | |
| |
chaam ineengebogen als een panter, klaar voor de dodelijke sprong.
Alles keek met opgeheven ogen naar Janette. Nu ook Max, die echter beurtelings keek naar het wapen en naar boven.
Maar Janette deed gebiedend een gebaar met de hand, waarin een uitdrukking van afweer lag. Ook de muziek verstomde.
Toen trok zij het hoofd terug, vloog naar beneden, gooide de deur open en stond daarna als een fee zo schoon in de opening, maar nu met een bos rode, schitterende paloeloes in de handen. Dezelfde paloeloes van Max, die bloedrode bloemen vol purper en mankracht, scherp en puntig als het lemmet van een dolkmes.
Nog was het stil. De muzikanten fluisterden. Even overzag Janette het toneel voor zich. Toen richtte zij haar schreden naar de heg, waarachter Max nog steeds gehurkt zat.
Hij richtte zich toen op en liep het schone meisje aarzelend en toch hoopvol tegemoet.
Zij schreed als een engel voort, reikte hem een paloeloe aan, ontnam hem het dolkmes en hield het naast de bloem in een betekenisvolle vergelijking van liefde en haat, bloem en moordtuig, beide rood, scherp en puntig, herinnerend aan mensenbloed. Daarna wierp zij resoluut het wapen over de heg en in een onbeschrijfelijke onstuimigheid vloog zij Max om de hals. De paloeloes konden zij beiden voelen prikken aan hun gloeiende harten.
Dit ziende brak nu de muziek van de muzikanten uit in vreugdetonen. Tonen, weer met hetzelfde dansende ritme van de vooravond, maar nu waren het Max en Janette die een vrolijke pasde-deux deden.
Laf, en diep gewond, alsof hij naakt bekeken werd, droop Joel af. En terwijl de twee geliefden zo zwierden, leek het alsof ook dansende paartjes kwamen meedoen, nu in het wit, gelijk de elfen die dansten in de droom van Max, de gelukkige die met zijn paloeloes het hart veroverd had van het schoonste meisje dat hij zich denken kon.
RENÉ DE ROOY
Een fragment uit het korte verhaal ‘De edelstenen van oom Brink’ van René de Rooy (de dichter Marcel de Bruin), dat werd opgenomen in ‘Tongoni’, nummer I, februari 1958.
| |
De edelstenen van oom brink
Ik droomde er 's nachts van. Ver achter Paramaribo, verder dan
| |
| |
de gammele spoortrein ooit kwam, lag het goudbos.
Vervallen placers en onontgonnen velden lagen te wachten op onverschrokken woudlopers. Overdag zaten ze in lange, ranke korjalen en suisden in weergaloos schuimende vaart over stroomversnellingen en tussen dreigende rotsblokken door, tot waar het water kalm werd en een vredig schouwspel zich voor hun oog ontplooide. Honderden nieuwsgierige apen slingerden aan de oevers van de rivier door de bomen, de avonturiers volgend, waarvan er een lachend het dubbelloopsgeweer aan de schouder brengt en de aanvoerder van de troep, een grote brulaap, krijsend uit de takken doet buitelen. Later: de langgerekte geluiden van de avond en de nacht wanneer de woudlopers in hun hangmatten liggen rond het vuur. In de duisternis speuren er gloeiende ogen om het kamp en in de ochtend als de ijle rook opstijgt: sporen van tijgers.
Eindelijk na dagen varen, kappen ze zich met vlijmscherpe houwers een weg door het ondoordringbare struikgewas. Reuze aboma's kruisen hun pad, die ze echter ongemoeid laten. Dan wordt het bos spaarzamer en strekt zich de savanne voor hen uit aan de voet van een berg.
Eindelijk: de verlaten goudplacer. In het zweet huns aanschijns wekenlange arbeid met spaden en houwelen. Het erts wordt in de longtom gewassen en tussen de brokken aarde en puin op een gelukkige dag: de vondst. Pipieten goud als keistenen zo groot glanzen dof, maar niet te miskennen, tussen het natte gruis. Met rijke buit van tientallen kilo's goud volgt de snelle afreis naar de bewoonde wereld. In een bosnegerdorp, waar ze aanleggen, wordt er gedanst en dram gedronken. Dan gaat het stroomafwaarts naar de Stad.
's Nachts het zingen van de roeiers, lang weerklinkend over het maanverlichte watervlak.
Eindelijk zijn de goudklompen gewogen, te gelde gemaakt. Armoede wordt gelenigd. Welstand voor enkelen. Anderen lessen hun dorst. Roken dure sigaren, die ze met bankbiljetten aansteken. Wat geeft het of het geld in rook opstijgt? Komen er niet nieuwe seizoenen, rijkere expedities?
Steeds weer nieuwe expedities, waarvan sommige mislukten door allerlei tegenslagen, soms de dood voor een vriend als gevolg van een slangebeet en soms de slepende, afmattende malaria, wanneer de ijlkoorts iemand kan doen ijlen in onverstaanbare klanken, die zijn verzorgster als kromanti in de oren klin- | |
| |
ken...
Ik was nog te jong te beseffen dat ook Oom Brink zo'n mislukte, verziekte avonturier was, die door niemand nog au sérieux werd genomen.
IJlde hij nu nog om de vergeefsheid van zijn gouddromen, deze grijsaard, die mij blijkbaar wilde opvoeden tot hartstochtelijke liefde voor de geheimen die het binnenland verborg?
Nog herinner ik mij de middag - hij had lang gepraat en het licht was reeds weggetrokken van tussen de stammen in de laan - toen hij uit een koffer onder zijn bed een klein kistje te voorschijn haalde dat hij zorgvuldig ontsloot. Ik kon niet zien wat er allemaal in zat, maar hij haalde er een vergeeld document uit, dat hij met bevende vingers openvouwde.
‘Luister goed, mi boi,’ zei hij op haast plechtige toon, en zijn vermoeide ogen keken me strak en vol aandrang aan. Hij aarzelde even als om wat hij ging zeggen zo goed mogelijk te formuleren.
‘Je weet wat ik je zo vaak verteld heb... Hier staat het... hier staat alles... Ik kan het niet meer... Ook je vader niet, maar jullie jongens, jullie zullen het kunnen vinden...’
En zijn oude, benige hand bewoog zich over een voor mij vreemde en geheimzinnige kaart met kruisjes en stippellijntjes, waarop noch Toemoek Hoemakgebergte, noch Atlantische Oceaan geschreven stond als op school.
Toen Oom Brink verder sprak had ik het gevoel dat hij al veel verder gedacht had, onbewust en in dromen verward:
‘Hier staat het... deze rivier. Onthoud het goed, mi boi... Vier dagen varen voorbij het laatste dorp... op de rechteroever, een geweldige basralocus... je kan hem niet missen... een alleenstaande reus, dichtbij de oever. Dáár is het. Daar moet je uitstappen... in rechte lijn een tracé kappen naar de voet van de berg... de noordelijke berghelling, hoor je... Dáár zal je ze vinden... als deze hier... Voor jullie heb ik ze bewaard...’
En de grijsaard greep met beide handen in het kistje, waarvan het deksel openviel.
In het late licht van de stervende middag gloeiden voor mijn vol verwondering opengesperde ogen de eerste ruwe edelstenen die ik van mijn leven zag.
Dát wilde hij me dus zeggen. Zag in mij zijn opvolger, die de schatten moest vinden, die hij na tal van ontberingen en vergeefse tochten tenslotte had moeten opgeven, en door een hardnek- | |
| |
kige koorts verteerd, voor de laatste maal uit het binnenland was teruggekeerd...
Met een zwellend hoofd en wijdstarende ogen liep ik die vooravond door de mahonielaan naar huis terug, de schatrijke erfgenaam aan glinsterende dromen, lieflijk als het zinderende azuur tussen de kruinen van bomen, waarin de blaforki uitzinnig tierelierden.
In de beslommeringen van zijn laatste levensjaren had mijn vader geen oor voor mijn verhaal over de edelstenen van Oom Brink. Terloops en meewarig heeft hij hoogstens de schouders opgehaald. De financiële moeilijkheden vermenigvuldigden zich als kapoeweri voor zijn pijnlijke voeten, en middenin zijn pogingen om ons nog iéts na te kunnen laten stierf hij, nog voor ik de school geheel doorlopen had.
Onwezenlijke dagen van droefheid daalden er over het grote huis aan de Combé, dat wij nu noodgedwongen zouden moeten verlaten, en hielden alles en iedereen in hun greep gevangen.
Ik zie nog mijn stiefmoeder met roodgehuilde ogen door het huis dwalen - ik maak mijn huiswerk - ik klim nog een enkele keer in de manjaboom - ik ga langs de kreek naar school en keer terug naar huis.
Wij leven voort en langzamerhand klinken de stemmen van mijn jongere broertjes en zusjes weer door het huis en ontspant zich de doffe sfeer in het voor kinderen altijd prettige vooruitzicht van te gaan verhuizen.
Samen met mijn moeder pak ik de kast uit. Ze kan voor het eerst weer aan mijn vader zijn dingen komen zonder in tranen los te barsten. Wij halen zijn paperassen te voorschijn, kijken wat er verbrand moet worden. Franse liefdesbrieven aan zijn eerste vrouw, mijn moeder, een vervallen polis, oude kledingstukken. En tussen oude boeken, familiefoto's en correspondentie komt er plotseling een kistje te voorschijn, dat mijn hart sneller doet kloppen: de erfenis van Oom Brink.
Mijn moeder wil de rommel weggooien, maar ik houd het achter, verstop het tussen mijn kleren. Later als ik alleen op mijn kamer ben, open ik zenuwachtig het kistje en onder zijn oude brieven aan mijn vader liggen de edelstenen van Oom Brink. Maar de kaart, die ik nu beter verstaan zou, is verdwenen...
|
|
Auteursrechtelijk beschermd