Geschenk. Bijdragen van Nederlandsche schrijvers en schrijfsters

[p. 49]

Over ‘mijn beste boek’
Gerard van Eckeren

Indien ik niet al te letterlijk moet spreken, zou ik kunnen zeggen, dat in het oude huis op de Bakenessergracht, recht over de Korte Bagijnestraat, te Haarlem, mijn Ida Westerman geboren is. Niet het boek, want dat schreef ik vele jaren later, te Baarn, maar het meisje, het vrome kruideniersdochtertje; en ook al weer niet het lijfelijke meisje zelve, maar haar ziel.

De rust van dat stille grachtje met zijn rijen bejaarde boomen langs de wallekanten is sedert lang verstoord door het steeds veranderende leven; de moderne tijd heeft aan de deftige heerenhuizen geknabbeld: verhavend en verrommeld spiegelen zij hun vervelooze gevels in het groene nat, dat haast geen water heeten mag.

De benedenvoorkamer op no. 63 was de kamer van mijn vader. Daar bracht hij vele zijner schaarsche vrije uren door temidden van zijn vogels en boeken: hij, de dichter, goed kenner van de oud-Nederlandsche en Engelsche literaturen, maar ook de man die een eerbiedige herinnering bewaarde aan zijn godvreezenden vader, den oud-resident van Timor, die naar het strenge gebod van een ‘naijverig God’ in zijn tijd alles verlaten had om Jezus te volgen en als straatprediker op de Haagsche pleinen, bovenop een simpelen keukenstoel, de Blijde Boodschap te verkondigen.

Daar, in die kamer, gaf mijn vader mij mijns grootvaders boekje met zijn levensgeschiedenis in handen, waaruit ik ervoer, hoe hij ‘smaadheid geleden had om des Evangelies wille’. Daar ook vertelde mij mijn vader, hoe hij

[p. 50]

als kleine jongen bij ‘Groen’ (Groen van Prinsterer) aan huis was geweest en van de onvergetelijke indrukken, door dezen, en vooral ook door mevrouw Groen, op hem gemaakt. Hij gaf mij ‘Ongeloof en Revolutie’ van dien christen-staatsman ter lezing en sprak over Dr. Abraham Kuyper onder wiens leiding hij op 't bureau van ‘De Standaard’ had gewerkt.

Tusschen de strenge boekenkasten vol literatuur, het borstbeeld van Bilderdijk en de op-en-neer wippende vogels, leerde ik mijn catechismus en had vriendschappelijke disputen met mijn vader over de autoriteit van den apostel Paulus. Ik waagde het, in mijn bedeesde opstandigheid dier prille jongelingsjaren, aan de absoluutheid dezer autoriteit óók voor ons zooveel later en moderner geslacht, te tornen, en mijn vader wees mij met zijn zachte, humane stem ten opzichte van wat hij mijn dwalingen noemde terecht.

Hij zelf.... was al niet geheel meer de hartstochtelijke getuiger voor de leer van het Entweder-Oder, hij was geen Brand-natuur, hij was dichter. Hij kende Shakespeare en Goethe zoo goed als zijn Bijbel, en zoo hij al geestelijk doortrokken was met den zuurdesem van de Calvinistische leer - zijn dichterlijke aanleg werkte in hem affiniteiten met het Réveil. Mocht zijn natuur dan al eclectisch uitgaan naar al wat schoon is en ‘wel luidt’, op dit ééne punt bleef hij onverbiddelijk rotsvast verzekerd: Jezus Christus en dien gekruisigd.... voor òns.

Onvergetelijk zijn mij deze indrukken gebleven van een jeugd aan welke, tusschen de streng getrokken grenzen van een waarachtig christelijke levensbeschouwing, alle mogelijke vrijheid gelaten werd tot een individueele en harmonische ontwikkeling.

Vele jaren nadat ik deze kamer, dit oude grachthuis als zelfstandig geworden jonge man verlaten had, schreef ik mijn roman ‘Ida Westerman’. Mijn critische, contemplatieve aanleg en de geschriften van Dr. J.D. Bierens de Haan, oud-Haarlemmer als ik, hadden mij gevoerd tot

[p. 51]

den omgang met den stillen wijze van de Paviljoensgracht, Spinoza, en al vroeger waren het de maandelijksche grijze deeltjes van ‘De Gids’ geweest die, verstolen aan de schrijftafel mijns vaders ontroofd, mij via de romans van Couperus, daaruit gretig ingezogen, tot de lectuur brachten van van Deyssel, Kloos, van Eeden - tot ik in vuur en vlam stond voor de heele Nieuwe-Gids-beweging.

Zoo werkten in mij verschillende invloeden van uit tegengestelde richtingen. De zucht naar bevrijding uit de kluisters mijner opvoeding, die mij drukten, het verlangen naar gemeenschap met de stralende Godin der schoonheid, aangebeden door Jacques Perk, zij werden te sterk; - het monistisch wereldbeeld door Spinoza langs den, zij het wat langen en dorren weg van Stellingen voor mij opgetrokken, kreeg een waarheidskracht waartegen zich het christelijk geloof mijner kinderjaren niet langer vermocht te verzetten.

Ik verliet een oud, bouwvallig huis om met heimelijke vreugde in een nieuw te trekken; maar ik liet het oude niet achter mij zonder daarbij een stillen weemoed te gevoelen, als na 't verlaten van een mij dierbaar geworden plaats. Ik heb, als Adam, dikwijls òmgezien naar het verloren Paradijs, ja, ben vaak, uit den rijkdom van mijn nieuw geluk, teruggeslopen naar de plek mijner kindsheid, en ik heb opgeblikt naar de kamers van dat oud verblijf en met zeker heimwee door de vensters gekeken en aan de binten en balken gerukt, en bevonden dat het toch wel een hecht-doortimmerd huis was.

Maar ik kon niet blijven terugzien; ik moest vooruit! Men kan met zijn dooden niet leven, en zoo schreef ik ‘Ida Westerman’, als een afrekening, ja, maar ook als een daad van dankbaarheid en piëteit. Ik schreef met dit boek een schoon en lief verleden van mij àf. ‘Wie vader en moeder liefheeft boven Mij, kan mijn discipel niet zijn!’ De vervulling van dezen eisch van Christus in zijn volle zwaarte legde ik mijn zwak, eenvoudig winkelmeisje op de têere schouders en zij boog onder het

[p. 52]

gewicht en kreunde om hare aardsche liefde, tegenover dit rigoureuze gebod in de schaal gelegd, en het scheen een oogenbhk dat zij bezwijken zou onder de onmenschelijke zwaarte, zij, vrouw, die voor hare liefde geschapen scheen. Maar dan waren 't Jezus' diep-dringende oogen, die dwongen met de zachtheid waarmede een moeder dwingt: Mijn kind, geeft Mij uw hart.... En zoo geschiedde het, dat in Christus' kracht Ida's zwakheid volbracht werd en zij heenging en al hare schatten verkocht voor de ééne parel van groote waarde.

_* * _*

Men heeft ‘Ida Westerman’ vaak een ‘christelijke roman’ genoemd, - ten onrechte. Het is eenvoudig: een roman. Indien er een ‘strekking’ in gevonden kan worden (en àlle kunst strekt zich ergens heen), dan is het deze zedelijke wet: dat ieder mensch zijn vaste en diepste overtuiging moet volgen, wil hij aan zijn bestemming voldoen. De vrijdenker Johan Vermeer (vertegenwoordigend een type van onwijsgeerige wijsgeerigheid waarover wij nu gelukkig al weer zoowat heen zijn) en de orthodoxe Ida, ‘eine Christin, die aus Liebe quälen’ moet, als 't heet in Nathan der Weise - zij beiden konden en mochten niet anders handelen dan zij deden.

_* * _*

Waarom ik, met een goed deel mijner beoordeelaars overeenstem in de waardeering van ‘Ida Westerman’ als mijn beste boek, behoef ik den lezer na het bovenstaande waarschijnlijk wel niet meer te zeggen. Doordat de roman uit innerlijke drift geschreven werd, vond de idee hier haar passenden vorm; beter: de idee wèrd vorm.

Misschien is 't schrijvers-ijdelheid te vermoeden, dat het boek, nu drie en twintig jaar geleden verschenen, nog af en toe door dezen of genen onder hen, die niet juist

[p. 53]

immer naar ‘het nieuwste’ jagen, wordt ter hand genomen. Is dit vermoeden juist (en ik heb toch wel eenigen grond ervoor), dan schrijf ik dat minder toe aan de verdiensten van den roman als letterkundig werk dan aan dezelfde oorzaak waarom het Christendom, ook in deze moderne tijden, die zulke geheel andere idealen schijnen te stellen en na te streven, nog steeds op een groot deel der menschheid beslag blijft leggen.

Dat is wijl, zoo in eenigen godsdienst, in het Christendom - laat het dan als dogmatisch stelsel verouderd en voor velen niet meer aanvaardbaar zijn - het wezen der religie (d.i. binding met het andere, noem het: hoogere of betere, van ons zelf) zoo dramatisch wordt blootgelegd.

Dat wezen der religie is: het Offer.

Krachtiger en universeeler dan iedere andere wet manifesteert zich de wet van het sterven om nieuw leven te wekken. Waar leven en sterven elkaar ontmoeten openbaart zich in de natuurlijke wereld deze wet van zijn en niet-zijn, worden en vergaan, als zuivere actie en reactie, dus: als Conflict; in de geestelijk-zedelijke wereld: als Offer. De boom wordt geveld door de bijl en van zijn hout wordt het huis gebouwd; de gestoken turf verteert door de vlam, die sterft na den moeden zwerver verwarmd en nieuwe krachten geschonken te hebben; het zaad valt in de aarde en splijt en brengt het voedend graan voort; de moeder ligt in pijnen neer om het kind te baren dat straks haar blijdschap is; de soldaat laat zich dooden voor de glorie van zijn land. ‘Wie zijn leven zal willen behouden die zal het verliezen, maar wie het verliezen wil om mijnentwil, die zal het behouden’.... Zoo spreekt het Leven-zelf over de gansche linie.

Onze menschheid in crisis en nood moet het Offer wêer aandurven, ieder voor allen; dàn alleen zal het aangezicht der wereld veranderen. Zijn wij het daarover in den grond eigenlijk niet allemaal eens?

Maar tusschen beamen en getuigen, tusschen zeggen en

[p. 54]

doen, liggen mijlen afstands. Mijn kleine, geslingerde, weifelmoedige en voor hare liefde duizend dooden stervende Ida deed ten slotte, deed wat zij het minst graag wilde, doch naar het diepste harer overtuiging meende te moeten doen. Zij bracht, zonder transigeeren met hare wenschen, zonder ‘accommodements avec le ciel’: het Offer.

En zoo ik in mijn boek een klein, bescheiden monumentje heb mogen oprichten voor deze dappere vrouw-van-de-daad in een wereld van maar al te veel wóórden, dan, meen ik, mag ik voor mijn gering deel als romanschrijver, tevreden zijn.

Utrecht, Dec. '31.