Der Christenspiegel
(1954)– Dirk van Munster– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 15*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Der ChristenspiegelI. Die Überlieferung1. Die AusgabenDer Erforschung und Kritik der niederdeutschenGa naar voetnoot1 Literatur sind immer noch große Aufgaben gestellt. Besonders die Erschließung der Prosa könnte noch mancherlei wesentliche Erkenntnisse für die deutsche Stil- und Sprachgeschichte vermitteln, haben wir doch in der Erforschung der deutschen Prosa seit 50 Jahren kaum nennenswerte Fortschritte zu verbuchenGa naar voetnoot2, wenn auch einige erstmalig edierte Werke mittelalterlicher Autoren unsere Kenntnis bereichert habenGa naar voetnoot3. Von manchen Werken wissen wir nur, daß sie seit Jahrhunderten in Bibliotheken oder Archiven liegen und auf die Veröffentlichung warten. Bis dahin sind diese für die wissenschaftliche Arbeit in weiterem Umkreis nur unter Schwierigkeiten zu erreichen. Folgenschwer wirkt sich dieser Tatbestand dann aus, wenn unerwartete äußere Einwirkungen das ungesichtete Material plötzlich der Vernichtung anheimfallen lassen. So wundert es nicht, wenn in unseren Bibliographien und anderer Literatur Christenspiegel-Ausgaben aufgeführt werden, die wieder aufzufinden vielseitigen Bemühungen bis heute nicht gelungen ist. Noch in junger Vergangenheit mußten die Universitätsbibliotheken GreifswaldGa naar voetnoot4 und LöwenGa naar voetnoot5 sowie die Bibliotheken der | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 16*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Hansestadt LübeckGa naar voetnoot6 u.a. den Verlust ihrer Christenspiegel-Frühdrucke, teils Unica, beklagen. - Wenn uns nun von einigen Auflagen des Christenspiegels nur ein einziges Exemplar erhalten ist, so kann man kaum umhin anzunehmen, daß von anderen Ausgaben auch das letzte Exemplar im Laufe der Jahrhunderte verlorengegangen istGa naar voetnoot7. Die Untersuchung der Überlieferungsverhältnisse wird bestätigen, daß in der Tat einige Auflagen dagewesen sind, von denen wir nur mittelbar noch Kenntnis haben. Im folgenden werden in chronologischer Reihenfolge alle bekannten Christenspiegel-Ausgaben genannt und beschrieben. Die allgemeinen Kennzeichen sind wiedergegeben durch solche Textausschnitte, die in allen Ausgaben wiederkehren. Außerdem werden bei jeder Ausgabe diejenigen Merkmale als Textproben angeführt, die für eben diese Ausgabe charakteristisch sind und beim Nachweis der Verwandtschaft der Drucke und Handschriften die Gruppierung und Klassifizierung ermöglichen. Wenn die einzelne Ausgabe Anhänge aufweist, erscheint deren Kennzeichnung unmittelbar unter der Textbeschreibung. - Die Abschrift der angeführten Textstellen erfolgt diplomatisch genau, um jederzeit die Identifizierung einer unbekannten Christenspiegel-Ausgabe möglich zu machen. - Wo die einzelnen Drucke ihr Entstehungsjahr nicht angeben, werden, wenn nicht triftige Gründe dagegen sprechen, die Druckjahrangaben aus dem Gesamtkatalog der Wiegendrucke oder der Niederdeutschen Bibliographie von Borchling-Claussen übernommen. Alle erschlossenen Angaben werden durch eckige Klammern gekennzeichnet. Für die Aufbewahrungsorte gilt der Stand vom Jahre 1939. Die Siglen der Ausgaben sind in Anlehnung an den Anfangsbuchstaben des Entstehungs- oder Aufbewahrungsortes oder auch des Druckernamens frei gewählt. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 17*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bl. 1a: Holzschnitt. Bl. 1b: Dits een scoon spieghel der ‖ simpelre mēschen daer hem een ‖ goet kerstē in spieghelē ende be ‖ scouwen sal. als hier nae volcht ‖ Dann Register bis Bl. 3a. Bl. 3b Holzschnitt. Bl. 4a: Een yeghelijc kersten mensche ‖ es sculdich te wetene drie din- ‖ ghen. Als wat hij gheloeuen sal ‖ wat hij bidden sal. Ende wat hi ‖ doen ende laten sal ‖ Ten ierste wa hij gheloeuē sal ‖ IC gheloeue in god den va- ‖ der almechtich scepper hemel- ‖ rijcks ende eerdrijcks Ende in ‖ Jhesum cristū.. ‖ Lage b: en houde. Dat .v. dat hij nie- ‖ Bl. 35b Z. 14: Eē ic arm broederken ‖ die dit ghescreuē ende gheleert ‖ heb dor waren betughē... Endet Bl. 42a Z. 13: Item noch vele sunden des mun ‖ des. waer voer ende oec voer dese ‖ ons god bewarē wille Amen ‖ Bl. 42b: Broeder Dyerick van mun- ‖ ster die dese simpele leer den de- ‖ uoten borgheren te Loeuen gaf. ‖ Begheert hier niet meer dā eē ‖ ynnich Pater noster ende Aue ‖ maria te loene. Bl. 43a und Bl. 43b Holzschnitte. Bl. 44a: Op een tijt bedwanck sinte ‖ bernaert dē duuel dat hi hē seg ‖ ghen soude... Bl. 46a: Hier beghint een seer deuote ‖ ende sonderlinghe verdientlike ‖ oracie vanden soetē naem Jhes9 ‖ Bl. 46b Holzschnitt. Bl. 47a: O Goede Jhū o alre goeder ‖ tierenste Jhū... Endet Bl. 48 b Z. 16: die leues ende regniers ewich ‖ god inder ewicheit. Amen. ‖ Es ist anzunehmen, daß V identisch ist mit jener Ausgabe, von der Raisse sagt: ‘...lucem adspexerat in Brabantia anno 1470’Ga naar voetnoot8. Der Gesamtkatalog der Wiegendrucke (G.W.) gibt als Druckjahr 1480 anGa naar voetnoot9. GroetekenGa naar voetnoot10 folgt NordhoffGa naar voetnoot11 in der Annahme, dieses Exemplar stamme aus der Druckerei Arnolds des Keysere zu Audenarde und somit aus den Jahren 1480-83. Da es sich um den Vorläufer der eigentlichen Christenspiegel-Fassung handelt, diese aber zu Ende der 70er Jahre bekanntgeworden sein muß, ist die Annahme, V sei 1480-83 gedruckt worden, kaum zu halten, da V jedenfalls vor Entstehung des eigentlichen Christenspiegels fertig vorlag. Und in der Tat hat ein genauer Typenvergleich die Annahme, Arnold de Keysere habe V gedruckt, durchaus in Frage gestelltGa naar voetnoot12.
Wenn es in V heißt: ‘Broeder Dyerick van munster die dese simpele leer den deuoten borgheren te Loeuen gaf’, d.h. wenn V in Brabant erstmalig erschien, und zwar vor dem Christenspiegel, so kann man kaum umhin, Raisses | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 18*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Angaben als sichere Nachricht hinzunehmen, wobei der Drucker von V einstweilen unbekannt bleibtGa naar voetnoot13. Aufbewahrt: Bibliothèque Royale in Brüssel, Sign.: A 1575. Erwähnt bei: G.W. 7135; Copinger 1996; Campbell 595; Conway S. 343; Holtrop S. 117; Nordhoff 363; Goyens 53; Groeteken 251/4. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2.
Mit Sicherheit läßt sich nicht nachweisen, daß dieser Druck existiert hat. Er wird bei Raisse erwähnt: ‘Impressus fuit primo hic libellus dicto in loco (gemeint ist Köln) apud Arnoldum von Achen Anno 1480’Ga naar voetnoot14. Auf die späteren Kölner Ausgaben hat AA jedenfalls nicht eingewirkt. - Die Suche nach AA hat über allerlei Vermutungen zu Irrtümern geführt. Nordhoff glaubt, in dem Exemplar der Bibliothek des Vereins für Geschichte und Altertumskunde zu Münster (Bibliothek heute im Landesmuseum) diese Inkunabel gefunden zu haben. Was Nordhoff vermutetGa naar voetnoot15, nimmt Groeteken als sicher an und macht bezüglich AA genaue Angaben über Blattzahl und GrößeGa naar voetnoot16. In Wirklichkeit handelt es sich bei dem von Groeteken angeführten Druck um eine Kölner Ausgabe aus dem Jahre 1486 (M)Ga naar voetnoot17, die Groeteken ebenfalls aufführt. Die buchstabengetreue Übereinstimmung von M mit dem von Groeteken angeführten Satz aus dem vermeintlichen Druck von 1480 zeigt deutlich den IrrtumGa naar voetnoot18. AA muß somit zunächst als verloren gelten. Raisses Angaben sind die einzigen Anhaltspunkte. Es liegt kein Grund vor, diese nicht als sicher hinzunehmen. Erwähnt bei: Raisse 13; Campbell 165; Nordhoff 362 f; Groeteken 251/3. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 19*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Titel: Der kerstenen spieghel ghemaeckt ‖ eē wtghegheuen biden eerwaerdighen ‖ ende seer deuoten broeder Dierick vā ‖ munster Sint Augustijns oerden tot ‖ heyl eē salicheit alre kersten menschē ‖ Darunter Holzschnitt. Endet Bl. 68b Z. 8 ...Eē god ‖ wille den seluē broed' Dieric eē alle die ‖ ghene die dit boecxken gebruken sullē ‖ verlenen sijn ewich leuen ‖ AMEN ‖
Aufbewahrt: Ehemals Serrure (Gent). Erwähnt bei: G.W. 7137; Copinger 2000-2002; Campbell 598-600; Groeteken 251/5Ga naar voetnoot19. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
4.
Titel: Der kerstenen Spieghel ghemaeckt ‖ eē wtghegeuē biden eerwerdighen eē ‖ zeer deuoten broeder dierick vā muns ‖ tre van Sinte augustijns oirden tot heyl ‖ eē salicheyt alre kerstē menschen ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b Holzschnitt. Endet Bl. 78a: Voleȳt ende gheprent Thātwerpen ‖ Int iaer ons heren M.CCCC. ende ‖ LXXXV. Op ten twintichsten dach in ‖ October by my gheraerdt leeu. ‖ Bl. 78b Holzschnitt.
Aufbewahrt: Aremberg (Brüssel) Erwähnt bei: G.W. 7138; Copinger 2003; Campbell 597; Conway S. 331; Bahlmann 18; Groeteken 251/6. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
5.
Titel: Dyt sint schone suuerliche ‖ lerē wie ein mynsche wayl ‖ leuē ind wail steruen sal ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 2a: Hye begint eȳ schoȳ spe ‖ gel dē godē kirstē mȳschen ‖ Wilchē spegel sy al tzijt bi ‖ sich dragē sullē vur eȳ hāt ‖ bochelgin. Want hey in be ‖ slossē is allet dat noit is zo ‖ der selē heil ind selicheit ‖ Bl. 3a: HYe begȳnet die taffel ‖ vā disem boichelgī be ‖ tzeichende wat dae ȳne ge ‖ leirt wirt... Bl. 8a Z. 15: In dem eirsten ca. eyne go- ‖ de vnderwijsinge vā deme ‖ geloeuen in dat gemeyne ‖ Bl. 8b: WAnt als sent augu ‖ stin vns hillige va ‖ der spricht dat der ‖ geloeue is eȳ fūdamēt alre ‖ doegdē ind eyn ābegin der ‖ mynschlicher selicheit... Lage b: dye heilige | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 20*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
kirche gebuyt ‖ Bl. 60a Z. 6: In dem .xix. ca. van .vij. pū ‖ cten da by eȳ mynsch bekē ‖ nen mach off hey is in der ‖ genaden gotz off neit ‖ Endet Bl. 123b Z. 14: ...Ich ‖ en weijs neit war ich varē ‖ sal &c. Bl. 124a: WIlch mȳsche dit nage ‖ schreuē gebet .xxx. da- ‖ ge naeȳ anderen spricht vp ‖ synē kneijē... Bl. 124b: O Myn vserkorē iunck ‖ vrauwe Maria. Bl. 134a Z. 7: Eyn schone gebet vā vn ‖ ser lieuer vrauwen ‖ EYa moder der barmh' ‖ tzicheit maria. Bl. 136a Z. 16: Itē allet dat in diesem hāt- ‖ boichelgin geschreuē is... ‖ Endet Bl. 137a: ...vē id sy in elichem staede ‖ off bussen elichem stade ‖ Got wylle broder dederich ‖ geuen. Vur diese lere dat ‖ ewige leuen Amen. Anno ‖ dm̄ .m.cccc. lxxxvi. den .vij. ‖ dach in dem Mertz ‖ Bl. 137b und Bl. 138 leer. Das Exemplar der Universitätsbibliothek Göttingen enthält Bl. 137b und Bl. 138a folgendes handgeschriebene Gebet: ‘Dit Nageschreuen gebet is ‖ zo Rome in Sent Johannes ‖ kyrchen vssgehulben yn ey ‖ nen steyn ind wart gegeuē ‖ allen kyrsten mynschen de ‖ dit sprechen vp eren kneen ‖ xxiiij ay (?) iair wairachtich aff ‖ lais doitlicher sunden ‖ [O] here alre gnedichste va ‖ der. ich bidden dich ‖ dat du dorch der lyefften der ‖ vreuden de dyn leue moider ‖ hatte do sy dich sach ind du ‖ yr dich offenbardes yn der alre ‖ hillichsten paisnacht ind durch der vreuden de sy hatte wan ‖ ne sy dich sach glorificert ‖ dorch die gotliche clairheit ‖ Bidden ich dich dat du mich ‖ vorluchtestes mit den gotlichen ‖ Seuen gauen des hilgen ge ‖ ystes vp dat ich dynen willen ‖ moge vollenbrengen alle dage ‖ myns leuens amen. pater noster. ‖
Aufbewahrt: Univ. Bibl. Göttingen. Sign.: Cod. Ms. theol. 294i. Univ. u. Stadtbibliothek Köln. Sign.: ADs 820 (Bl. 1 fehlt). Landesmuseum Münster. Sign.: N 70 (Titelbl., Bl. 8, 112, 124 bis 138 fehlen). Erwähnt bei: G.W. 7144; Voulliéme: Köln 340; Schreiber 3759; Borchling-Claussen 103; Nordhoff S. 362 f.; Groeteken 251/9. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
6.
Titel: Der kersten spiegel gemaect van ‖ eenē deuoten broeder vā sinte au ‖ gustijns oerden ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b Holzschnitt. Bl. 2a: Hier beghint eē scoē spiegel der ‖ goeder kerstenē mēschē: welc si al- ‖ toes bi hē draghen sullen voor een ‖ hāt boexken. wāt hier in besloten ‖ is al dat noot is te weten tot der zie ‖ len heil eē salichʒ. Z. 11: so is dit tegēwor ‖ dige hant boexkē ghecopuleert eē ‖ te samē geset bi enē eerwaerdigen ‖ eē zeer deuotē broed' eē predicant ‖ vā sinte augustijns ordē gheheten ‖ broeder | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 21*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
dieric vā munstere... ‖ . Bl. 2b Z. 14: Hier begint die tafel van desē ‖ boexkē betekenēde wat daer in ge ‖ leert wort... Bl. 6b: Int eerste capitel een guet ond' ‖ wijs vādē geloue int gemeine ‖ WAnt als sinte augustijn ō- ‖ se heilige vad' sprect dattet ‖ geloue een fundament is ‖ alder duechdē eē een begin der mē ‖ schelicker salicheit... Sign. b: smaetheit die si hē dedē leet hi ī gro ‖ ... Endet Bl. 74a Z. 12: ... Ic en ‖ weet niet waer ic varen sal. Itē ‖ al dʒ ī dit hātboexkē voerscreuē is ‖ Hoemē gelouē sal... Bl. 74b Z. 5: ... eē god ‖ wil dē seluē broed' Dieric eē al die ‖ gene die dit boexkē gebruikē sellen ‖ v'leene sijn ewich leuē Amen ‖ Z. 9: O Goede ihū. o alder guedertie ‖ rēste ihū. o alder suetste ihū... Endet Bl. 76a Z. 10: die leefs eē regneers e- ‖ wich god ind' ewicheit Amen. ‖ Bl. 76b Holzschnitt.
Aufbewahrt: Koninklijke Bibliotheek den Haag. Sign. 150 E 16/1. Erwähnt bei: G.W. 7139; Copinger 2001; Campbell 599; Conway S. 327; Groeteken 251 f/10. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
7.
Titel: Der Spiegel off ‖ Dat hantboichel ‖ gyn der kirsten ‖ mynschen ‖ Bl. 1b Holzschnitt. Bl. 2a m. Sign. a ij: Hye beghint eyn ‖ schoyn Spegel dē goden kirstē myn- ‖ schen / wilchen spegel sy alltzijt bi sich ‖ dragē sullen vur eyn hantboichelgin ‖ wāt hye beslossen is allet dat noit ‖ is zo der selen heil vnd selicheit / ... Bl. 2b Z. 6: HYe beginet dat ‖ Register van desem boichel ‖ gyn. beschryuende so wat dae inne ge ‖ leirt wirt... Bl. 5b Z. 14: In dem eirsten ca- ‖ pitel ein gude vnd'- ‖ wysunge van dem gelouuē in dat ge- ‖ meyne. Bl. 6a: WAnt als sent Au- ‖ gustinus vns hil- ‖ lige vader spricht ‖ dat d' gelouue ist ‖ eyn fundament al ‖ ler doegden vnd eyn ambegyn ‖ der mynschlicher selicheit / ... Sign. b: kennē vur dyr vnd allē dynen lieuen ‖ Bl. 35b Z. 18: In dē .xix. cap. van ‖ vij. pūten da by eyn mynsch bekennē ‖ mach off he is in der gnaden gotz off ‖ (eingerückt:) niet ‖ Endet Bl. 75a Z. 16: Ich en weijs neit war ich varē sal. ‖ Bl. 75a Z. 17: Wilch mynsche dit na geschreuē ge ‖ bet .xxx. daghen na eyn anderen ‖ spricht vp synen kneijen... Bl. 75b Z. 7: O Myn vsserkoren Jonffer Ma- ‖ ria. Bl. 81a: Eyn schone gebet ‖ van vnser lieuer vrauwen ‖ EYa moder der barmhertzicheit ‖ Maria. Endet Bl. 82b Z. 9: idt sy in elichem sta- ‖ de of buissem elichem stade ‖ Deo gracias ‖ Dit hantboichel ‖ gyn hait gemacht der gheystliche ind ‖ ynnige vad'-brod' Dederich vā Osen ‖ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 22*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
bruck / eyn brod' vā sent Augustinus ‖ orden / tzo Coellen in dem cloister des ‖ seluē ordens. Mer naemails gegangē ‖ in sent Franciscus orden. Vnd hait ‖ gedruckt tzo der eren godes Johan ‖ koelhoff vā Lubeck / burger in Coel ‖ len in dem iair vns herē Mcccclxxxix ‖ Bl. 83a: Wat selicheit lydē ‖ bybrenget. vnd vā ‖ dem loff des lydēs. ‖ Lyden is dat alre beste goit ‖ Endet Bl. 83b Z. 17: So laist vns vmmers v' dragen leren ‖ Gedoilt wint den strijt ‖ Bl. 84 leer.
Aufbewahrt: Staatl. Kunstgewerbemuseum Wien. Sign.: B I 21, Inventarnummer 1441Ga naar voetnoot21. Stadtbibliothek Trier: Sign.: Inc. 1590. (Lagen a und b und Bl. 30 bis 32 fehlen.) Dem Trierer Exemplar angehängt ist das Büchlein innerlicher Ubungen von KoldeGa naar voetnoot22. Erwähnt bei: G.W. 7145; Voulliéme: Köln 341; Schreiber 3760; Schramm VIII Abb. 284-289; Borchling-Claussen 145; Bahlmann 18; Groeteken 252/13. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
8.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 23*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vorangestellt 2 Bl. mit dem Anfang des Johannesevangeliums, von 2. Hand geschrieben: Überschrift: Jhesus nazaren9 rex iudeor ‖ Z. 2: In begynne was dat wort vē ‖ dat wort was bi gade... Endet Vorsatzblatt IIa Z. 2: Auermits de worde des hilgē ‖ euangelij motē gedelliget w'dē ‖ alle vnse sunde ‖ Bl. IIb: Federzeichnung, darstellend St. Franziskus mit den Wundmalen und dem Kreuz in der Rechten. Titel Bl. 1a: Der kerstenen spegel uth ‖ genomen ghecorrigert vē ‖ vorbetert van broder Dirick ‖ van Munster van der mȳ- ‖ rebroder orden. ‖ Z. 6: Hir begint en spegel ‖ der kersten menschē ‖ welck se altijt by ‖ em dragen sollen vor een ‖ hantbokesken want hijr ‖ yn bescloten is alle dat nὁt ‖ is to weten to der seylen sa- ‖ licheit. Bl. 2a Z. 8: Hijr begint de tafel vā dussē ‖ boke bedudende wat hijr ī ‖ wert ghelert... Bl. 7a Z. 4: In dat erste capittel. eyn ‖ guet vnderwijs van den ge ‖ louen int ghemeyne ‖ Z. 7: Want ‖ als ‖ sunte ‖ Augus ‖ tinus ‖ secht ‖ dat de ‖ gheloue is en fundament ‖ alre dogeden. vē dat de ghe- ‖ loue is en begin der mensche ‖ liker salicheit... Bricht nach Lage o Bl. 112b ab: Z. 13: ... dar van ghecomen ‖ is dat iūcferlike vleis ma- ‖ rien der moder godes. Item ‖ (Ecke herausgeschnitten) en mensche de ‖ Die Handschrift ist bedauerlicherweise beschädigt. Aus einigen Blättern ist die untere Ecke herausgeschnittenGa naar voetnoot24 und außerdem fehlen: Lage c2-7, also Blatt 18-23, Lage l1-8, also Blatt 81-88; nach Lage o Bl. 112b Z. 16 bricht der Text ab. Es läßt sich nicht feststellen, wieviel Blätter hier entfernt worden sind. Ob vor dem ersten Vorsatzblatt ursprünglich noch ein weiteres gestanden hat, ist schwer zu entscheiden; ein schmaler noch vorhandener Rand deutet darauf hin. - Der Buchrücken des braunen Ledereinbandes fehlt, die beiden Schließen sind defekt.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
9.
Dieser Ausgabe in 80 vorangestellt war der Hinweis auf den Erlaß des Utrechter Bischofs David von BourgogneGa naar voetnoot26. Sie ist nicht auffindbar. Erwähnt bei: Polius Nr. 37; Groeteken S. 85 f.u. 252/14. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 24*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
10.
Titel: Der kerstenē spiegel oft hātboecx ‖ ken wtgegeuē by broed' Dierick vā ‖ Munster minre broed' vād' obseruā ‖ ciē indē welckē elc siē mach die schoē ‖ heit oft lelicheyt sijnre sielē oft ɔsiē- ‖ cien als in enen claren spiegel. ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b: Iteʒ die eerwaerdige bisscop: Da ‖ nid vā Bourgondien na dien dat hi ‖ v'hoort hadde eē oec bi sekere scriftē ‖ ontfangē. Bl. 2a Z. 4: Hier begint een schoen spiegel d' ‖ goed' kerstenē menscen welken si al ‖ toos bi hē dragē sullen voir een hāt- ‖ boecxkē wāt hier in besloten is al dʒ ‖ noot is te wetē der sielen heyle eē sa ‖ licheit... Bl. 3a Z. 10: Hier begint die tafel vā desen bo ‖ ecxken betekenēde wat daer ī geleert ‖ wort. Bl. 6b: Int eerste capittel een goet onder ‖ wijs vanden gheloue int ghemeyn ‖ () Ant als sint Augustijn ons ‖ heylyghe vader spreect dat ‖ dat geloue een fondament ‖ is alder doechden eē een be ‖ ghin der mensceliker salich ‖ eit... Sign. b: scriftuere leest als vā geloften vā pi ‖ Bl. 66b Z. 7: Eē die gloriose sint dominic9 plach ‖ desen souter al om te preken. Bl. 67b Z. 14: Desen souter suldi delen in drie de ‖ len... Endet Bl. 75a Z. 19: Ic en weet niet waer ic varen sal: ‖ Z. 20: It ξ al dat in dit hātboecxken voer ‖ (75b) screuē is... Endet Bl. 75b Z. 11: Eē god wil den seluen ‖ broed' Dieric eē alle die gene die dit ‖ boecxkē ghebruycken sullen v'leenē ‖ sijn ewighe leuen amen. ‖ Dit boecxken is Gheprendt Tot ‖ Delf in Hollant. By mi Christiaen ‖ Snellaert ‖ Bl. 76a Holzschnitt. Bl. 76b Druckermarke.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
11.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 25*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Titel: Holzschnitt. Darunter: Sinte Franciscus ‖ Bl. 1b Holzschnitt m. gedr. Inschrift: augustinusGa naar voetnoot29. ‖ Bl. 2a m. roter Sign. a ij: Hier beghint eē schoō spieghel ‖ der goeder kerstenen menschē wel ‖ ken sii altoos bij hē draghen sullē ‖ voor een hantboexken / ... Z. 12: ... is dit teghē ‖ woirdighe hantboexkē ghecopu- ‖ leert eē te samen gheset bij eenen ‖ eerwerdighen eē seer deuotē broe ‖ der ēn predicāt gheheetē broeder ‖ dieric vā mūstere / Bl. 2b Z. 17: Hier beghīt die tafel vā desē hāt- ‖ boexken... Bl. 7a: Een goet onderwijs vāden ge- ‖ looue int ghemeyne ca. i. ‖ WAnt als sine augustiī ‖ onse heyleghe vader ‖ sprect dattet ghelooue ‖ een fundamēt es... Sign. b: menschelijcke nature ōtfarmt die ‖ ... Endet Bl. 84b Z. 9: Tderde beswaert mi bouē al ‖ Ic en weet nʒ waer ic varē sal. ‖ Z. 11: Eē deuoet gebet vā ihūs ‖ O Goede Jhū... Endet Bl. 86a Z. 17: ... onder allē die ghe- ‖ ne die liefhebbē dinē sueten name ‖ Bl. 86b: Jhesus die leues eē reghneers ee ‖ wich god in der eewicheit Amē ‖ Dit boexken is te louen gheprint ‖ Bij meester Jan van westfalen ‖ Broeder dieric vā mūster hē bekīt ‖ God wil hoer beider siele halen ‖ Bl. 87 u. Bl. 88 leer?
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
12.
Titel: Der kerstenē spiegel oft hātboecx ‖ ken wtgegeuē bij broed' Dierick vā ‖ Munster minre broed' vād' obseruā ‖ ciē: indē welckē elc siē mach die | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 26*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
schoē ‖ heyt oft lelicheyt sijnre siele oft psciē ‖ cien als in enen claren spieghel ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b: Item die eerweerdige bisscop Da ‖ uid vā Bourgondien na dien dat hi ‖ v'hoort hadde en̄ oec bi sekere scriftē ‖ ontfangē... Bl. 2a Z. 4: Hier beghint een schoen spiegel d' ‖ goed' kerstenē menscen weclken si al ‖ toos bi hem dragē sullen voir eē hāt ‖ boecxkē wāt hier in besloten is al dʒ ‖ noot is te wetē der sielen heyle en̄ sa ‖ licheyt... Bl. 3a Z. 10: Hier begint die tafel vā desen boe ‖ cxkē betekenēde wat daer in geleert ‖ wort... Bl. 6a unter d. Text handschriftlich: Jhē. Anna. Maria. Bl. 6b: Int eerste capittel een goet onder ‖ wijs vanden geloue int ghemeyn. ‖ WAnt als sint Augustijn ōs heylyghe vad' spreect dat ‖ dat geloue een fōdament ‖ is ald' doechden en̄ een be ‖ ghin d' mensceliker salich ‖ eyt... Sign. b: scriftuere leest: als vā geloften vā pi ‖ Bl. 66b Z. 7: En̄ die gloriose sinte dominic9 plach ‖ desen souter al om te preken... Bl. 67b Z. 14: Desen souter suldi delen in drie de ‖ len... Endet Bl. 75a Z. 19: Ic en weet niet waer ic varē sal. ‖ Z. 20: Itē al dat in dit hātboecxken voir ‖ (75b) screuē is... Endet Bl. 75b Z. 11: En̄ god wil den seluen ‖ broed' Dieric en̄ alle die gene die dit ‖ boecxkē ghebruycken sullen v'leenē ‖ sijn ewighe leuen amen ‖ Dit boecxken is Gheprendt Tot ‖ Delf In Hollant ‖ Bl. 76a Holzschnitt. Bl. 76b Druckermarke.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
13.
Bl. 1 unbekannt. Bl. 2a: Hier begint eē scoen spiegel d' ker ‖ stenen mēschē. welckē si altoes bi hē ‖ dragen sullen voer eē hantboexken ‖ Want hier in beslotē is al dat noot ‖ is te wetē der zielen heyl en̄ salichʒ. ‖ Bl. 2b Z. 5: Hier begint die tafel van desen ‖ boexkē. betekenēde wat daer in ge- ‖ leert wort... Bl. 5b Z. 8: Int eerste capittel. eē goed onder- ‖ wijs vanden geloue int gemeyne. ‖ WAnt als sinte Augustinus ‖ sprect dattet geloue een fun ‖ dament is alre duechden. en̄ ‖ tgheloue is een begin der mensche- ‖ licker salicheit... Sign. b: dat wed'roepe ic nu voert an. en̄ dan ‖ Bl. 64b Z. 9: En̄ die gloriose sinte domi ‖ nic9 plach desen souter al om te pree ‖ kē... Bl. 65b Z. 18: Desen souter suldi deelen in drie ‖ deelē... Bl. 73b Z. 20: Ic en weet niet waer ick varen sal. ‖ Bl. 74a: Int xlvij ca. seuen dingen of belette ‖ nisse sijnder. die ons beletten dat wi ‖ niet voert en gaen in enē | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 27*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
goedē leuē ‖ Endet Bl. 75b Z. 9: Nu willet v keren tot mi. in uwen ‖ ganssen herten ‖ Z. 11: Item al dat in dit hantboexken ‖ voerscreuen is... Endet Bl. 76a Z. 6: Ende god wil den seluen broe ‖ der dirck ende alle die ghene die dit ‖ boexken gebruyken sullen. verlenē ‖ sijn ewige glorie. Amen ‖ Deo gracias ‖ Ghedruct buten schoenhouen ‖ Int iaer ons herē M. cccc. en̄ xcviij ‖ Bl. 76b Holzschnitt.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
14.
Titel: Eyn fruchtbar Spiegel ‖ off Hantboichelgyn der Christen ‖ mynschen. gemacht off zosamen ‖ vergadert van broder Dederich ‖ van Munster vāder Mynrebro- ‖ der der obseruancien orden. ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b Holzschnitt. Bl. 2a m. Sign. a ij: Hye begynt eyn schoyn Spie ‖ gel den goiden Cristen mynschen ‖ Wilchen spiegel Sy alltzijt by ‖ sich dragen sullen vur eyn hant- ‖ boichelgyn. want hye jn beslossen ‖ is allet dat noit is zo der selē heil ‖ ind selicheit... Bl. 2b Z. 11: Hye begynt dat Regis ‖ ter van desen boichelgyn beschri ‖ uende so wat dae jnne geleirt wirt ‖ Bl. 6a Z. 17: In dem eyrsten capi. eyn gude ‖ vnderwijsunge van dem gelouuē ‖ in dat gemeyne ‖ Bl. 6b: WAnt als sent Augustinus ‖ spricht dat der gelouue is ‖ eyn fundamēt aller doeg- ‖ den ind eyn anbegyn der mynsch ‖ licher selicheyt... Sign. b: is van dem hilligen geyst. geborē ‖ Endet Bl. 89a: Item allet dat in desem hantboichelgyn geschreuē is... Bl. 89b: Dit hantboichelgyn hait gema- ‖ cht broder Dederich vā Mūster ‖ eyn broder van der Mynrebroder ‖ orden genoempt Obseruāten ‖ Dyt hayt gedruckt Johan Koel- ‖ hoff zu Coellē Anno MCCCC ‖ xc viij ‖ Bl. 90a u. b Holzschnitte.
Aufbewahrt: Pierpont Morgan Library, New York, Sign.: Nr. 258 in Ada Thurston and Curt F. Bühler, Check of Fifteenth CenturyGa naar voetnoot34. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 28*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Erwähnt bei: G.W. 7146; Voulliéme: Köln 342; Borchling-Claussen 296; Census S. 47; Nordhoff 561; Bahlmann 18; Groeteken 253/15Ga naar voetnoot35. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
15.
Titel: Hyr beginnet eyn schoen spegel der ‖ cristene mynschen Dar inne beslaten ‖ is allent dat dar noet is tho de selen ‖ salicheyt Bl. 1b: Hyr beginnet ein schon spegel d' cri ‖ sten mynschē / welkerē eyn yewelk ‖ cristē minsche gerne schal by syk dregē ‖ vor ein hantboͤkeken / wēte hyr inne be ‖ slaten is allēt dat dar not is to wetē to ‖ der selen salicheyt / ... Bl. 2a: Hyr begīnet dat register desses bo ‖ kes wat dar inne gheleret wert / ‖ Bl. 4b: Dat erste capittel secht vn̄ vnderwi ‖ set vns van deme louē int ghemene ‖ [] Ente alze sunte Augusti- ‖ nus secht / dat de loue is eī ‖ fundament aller doͤghede ‖ Vn̄ is eyn begyn d' minsch ‖ liken salicheit... Sign. B: noch de moder cristi nicht sprekē mach ‖ Endet mit Kap. 47: Bl. 56b Z. 14: Hirūme sprickt de here. Nu wylt ‖ iuw kerē to my mit iuwē gantzē hertē ‖ Z. 16: Wat aflat is vn̄ wo me dat vorde- ‖ (eingerückt) nē scal ‖ Bl. 60a Z. 7: Register ‖ Hyr na vindestu... Endet Bl. 84a Z. 16: / vn̄ hebbe alzo de lastē ‖ swarer ghemaket wē de ersten / dat ys ‖ my leet vn̄ beghere gnade ‖ Bl. 84b: Item allēt dat in dyt hantboͤkeken ‖ schreuen is / Endet Z. 8: Vn̄ de na desser oth ‖ modighen lere leuet / de schal sund' twi ‖ uel salich werdē in wat state dat he ok ‖ sy / geestlick efte wertlick / in echtem state ‖ efte wo he sy. Gade sy loff in ewicheyt. ‖Ga naar voetnoot36
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 29*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
16.
Bl. 1a m. Sign. f: ke rechtuerdych vorbarme di ouer alle ‖ gelouigen... Z. 11: Dat .xxviij. ca. ein schon gebet vā ‖ vnser leuē vrouwē ‖ ... Endet Bl. 7b Z. 21: ... in sundē ghe ‖ leuet hebbē vn̄ nu in der hellen bernen ‖
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
17.
Titel: Dit boeck ghenoemt den coste- ‖ len schat aller kerstenen menschen. ‖ Dat ghemaket is van broeder de- ‖ rick vā Munster Mit meer schoen ‖ re deuoten puntkēs. die he oeck ge ‖ ordineert heeft. ‖ Bl. 1b Holzschnitt. Bl. 2a: Hier beghint een schoen spieghel ‖ der kerstē menschē. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 30*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
welck si altoes ‖ bi hem draghē sullen voer een hant ‖ boexken. wāt hier in beslotē is alle ‖ dat noet is te weten totter zielen sa ‖ licheit. Bl. 2b Z. 8: Hier beghint die tafel van defen ‖ boexken. beteykēde wat daer in ge ‖ leert wort. Bl. 7a m. Sign. A: Capittel .j. ‖ Hier beghint dat eerste capittel. ‖ Een goet onderwijs van den ghe- ‖ louen int ghemeyn. ‖ Darunter Holzschnitt. Daneben: WAnt ‖ als ‖ sunte Au- ‖ gustinus ‖ sprect. dat ‖ gheloeue ‖ is een fun ‖ damēt al- ‖ re doech- ‖ dē. Ende ‖ die ghelo- ‖ ue is een beghin der menschelicker ‖ salicheit... Sign. b: zielē en̄ sprekē O ghebenedide ziele ‖ Bl. 51a Z. 17: Die bedudenisse vā den pater nr̄. ‖ Bl. 59b: Int xxviij. capittel Die ix. ghebe ‖ den die men lesen sal voer die wape ‖ nen der passien ons herē. Die sinte ‖ Gregorius Calixtus. ende Innocē ‖ cius die pauwesen ghemaket heb- ‖ bē... Bl. 81a: Int xlvj. ca. Beghint een sond' lin ‖ ge corte deuote oefeninghe vā den ‖ drie crēskens d' glorioser maget ma ‖ riē. Te wetē. vā den leliē crēskē. Vā ‖ dē rosen crēskē. en̄ van dē fyoelē. oft ‖ fyolettē crēsken. ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 85b: Salue regina ‖ Ghegroet sistu coninckinne der ‖ barmherticheit... Z. 15: Collect ‖ Bl. 86a Z. 5: Een schoen gebet van marien. ‖ O heilige moeder des v'lossers... Bl. 91b Z. 9: Want ick niet en weet waer ick va- ‖ ren sal. ‖ Int. .l. ca. Vā seuē dinghē die ons ‖ hinderen dat wi niet voert en gaen ‖ in eenē goeden leuē ‖ Endet Bl. 93b Z. 2: Hier om so sprect die he'. Nu wilt v ‖ kierē tot mij in uwen gansen hertē. ‖ Item alle dat in dit hantboexken ‖ voerschreuē is... Z. 13: ... in ‖ wat state dat he oeck is het is geyst ‖ lick oft werltlicb. gehijlict of hoe dat ‖ het si. En̄ got wil desen seluē broed' ‖ Derick en̄ alle dē ghenē die dit boex ‖ ken gebrukē sullē. verlenē sijn eewi ‖ ghe leuē Amen. ‖ Bl. 94a: Een schoen gebet van den soetē ‖ naem Jhesus. ‖
Bl. 95b Holzschnitt. Darunter Z. 4: Een suuerlick liedekē vol deuocien ‖ welck alle deuote hertē moghen sin ‖ ghē op die selue noote oft wijse dat ‖ men singhet Mit vroudē willē wy ‖ singhē en̄ louē die triniteyt &c. ‖ Bl. 101a: Int. .lij. capittel. Die doernen cro ‖ ne onses herē ihesu cristi. de allē kers ‖ ten menschē seer nutte is gelesen ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 112b Z. 15: Van der grooter nutticheit. profijt ‖ en̄ salicheit die got dē menschē ghift ‖ die hem liden om sinē willē. spreke- ‖ de totten menschē aldus. ‖ Bl. 114b; Hier beghint dat guldē gebet. dʒ ‖ seer goet is gelesen voer die zielē ‖ Endet Bl. 117a Z. 17: Alle kerstē gelouighe zielē moeten ‖ rusten in dē gotlickē vreede Amē. ‖ Bl. 117b u. Bl. 118 leer.
GroetekenGa naar voetnoot40 hält diese Ausgabe für den Urtext und damit für identisch mit jener bei PoliusGa naar voetnoot41 genannten Ausgabe aus der Presse des Typographen Arnd ab Aich zu Köln. Er möchte sie mit Polius und DemanetGa naar voetnoot42 1470 gedruckt wissen, da er nachweisen zu können glaubt, daß S jedenfalls vor 1477 gedruckt | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 31*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
worden ist. Groeteken stützt sich auf eine handschriftliche Notiz: ‘Vnse Erwerdige vrowe heuet dit boek in de kaekē gegeuē. Int iar vnses herē dusent verhūdert vn̄ seuē vn̄ seuentich...’, die als solche tatsächlich diese Datierung ermöglichen könnte. Diese Eintragung findet sich jedoch nicht, wie Groeteken angibt, in S, sondern in einer Predigthandschrift der Württembergischen Landesbibliothek StuttgartGa naar voetnoot43, die laut Katalog einige Predigten Koldes enthält. - Allerdings wird die Entscheidung dadurch erschwert, daß nach einer Eintragung in der Einbanddecke der Handschrift vom Jahre 1846 diese bis dahin mit dem Christenspiegel in einem Band vereinigt gewesen ist, und in der Tat sind jene von Groeteken genannte Notiz und ein handschriftlicher Vermerk auf dem Vorsatzblatt von S: ‘Wilt v̄me ihs̄ willē dit bock verlike vn̄ wal ‖ vorwaren vppe dat na iuwer tijt en ander des ‖ wal gebrukē moge vn̄ gi so bi gade des gudē ‖ deelachtich werden ‖’, von ein und derselben Hand geschrieben. Für eine Datierung von S ist damit aber nichts gewonnen; denn das Vorsatzblatt gehörte ursprünglich nicht zu S, wenn auch nach Lage der Dinge heute nicht mehr feststellbar ist, wo es vor der Trennung der Handschrift von S seinen Platz gehabt hatGa naar voetnoot44. Es liegt die Vermutung nahe, daß das Vorsatzblatt von S ursprünglich zu der Handschrift gehörte, beim Zusammenbinden der Handschrift mit dem Christenspiegel vor diesen rückte und dann bei der Trennung des Miszellanbandes bei S verblieb. Daß es sich in S andererseits nicht um jenen Druck von Arnd ab Aich zu Köln handelt, von dem PoliusGa naar voetnoot45 und auch BinterimGa naar voetnoot46 im Archiv des Olivenklosters zu Köln ein Stück gesehen haben wollen, ergibt sich aus der Uberlegung, daß es sich bei S um eine niederländische, nicht etwa um eine ripuarische Ausgabe handelt. Außerdem machen der typographische Befund und die genealogische Einordnung von S die Annahme des G.W. ‘um 1499’ zwingendGa naar voetnoot47.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
18.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 32*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bl. 1-8 unbekannt. Bl. 9a m. Sign. b i: In dem eyrstē capit. ‖ Eyn gude vnderwijsunge vandem ‖ gelouuen in dat gemeyne. ‖ Want als sent Augustin9 spricht ‖ Sign. c: all dynck spricht Jesus. wer wylt ‖ Endet Bl. 96a Z. 6: Ich weis niet wair ich varen sal. ‖ Dyt hātboichelgyn hait gemacht ‖ broder Dederich van Mūster eȳ bro ‖ der van der Myurebroder orden ge- ‖ nompt Obseruanten ‖ Gedruckt yn Coellē tzo der erē gotz ‖ vn̄ in salicheit der christen mynschen ‖ by Hermannū būgart vā Ketwich ‖ eyn mitburger der salicher vnd Er- ‖ uerdiger steeden Coellen. In den ja- ‖ ren vnß heren Jhesu .M. ccccc. In ‖ dem Jubileo off gulde jaer vā gena ‖ den. vnser aller selen salicheit Amen ‖ Bl. 96b: Och ewich is den verdoemden ‖ also wonderlichen lanck ‖ Darunter Metallschnitt. Z. 3: Gedruckt ȳ Coellē op dem alde mart. ‖ Tzo dem wilde man yn dem bungart. ‖
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
19.
Titel: Eyn fruchtbair Spyegel ‖ offt Hantboichelgyn der Christen ‖ mynschen / gemacht off tzosamen ‖ vergadert van brodere Dederich ‖ van Munster von der Mynre ‖ broͤder der obseruantien orden ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b: Holzschnitt. Bl. 2a m. Sign. a ij: Hyr begint eȳ schoen Spiegel ‖ den guden Cristēmynschen. Wil ‖ chen Spiegel sye alltzijt by sych tra ‖ gen sullen vur ein hantboichlgin ‖ Endet Bl. 88a: ... der sal hillich ind selich ‖ werdē in wat Staet da hei auch is ‖ Dit boichelgin haet gemacht bro ‖ der Dederich van Mūster eȳ broi ‖ der van der Mynre broder orden ‖ genomet Obseruanten ‖ Gedruckt zo Collen van mir Ru ‖ loff Spot vā Bijenborch int ‖ jair ons herē MCCCCCj iair. ‖ Bl. 88b leer.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 33*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
20.
Dieser Druck muß als verloren gelten. Die Angaben darüber gehen zurück auf Nicolaus Gryse's ‘Spegel des Antichristlichen Pawestdomes’, 1593 zu Rostock erschienenGa naar voetnoot49. GeffckenGa naar voetnoot50 hat die Ausgabe Richolffs fälschlich mit einem Frühdruck der Stadtbibliothek Lübeck identifiziertGa naar voetnoot51, so daß man heute zu der Ansicht neigt, die Ausgabe von Richolff sei in Wirklichkeit nie vorhanden gewesen, sondern von jeher mit dem Lübecker Exemplar verwechselt wordenGa naar voetnoot52. So sicher es ist, daß es sich bei dem Lübecker Frühdruck nicht um ein Werk von Richolff handelt, so wenig ist aber andererseits einzusehen, daß - eben weil Richolffs Frühdruck uns nicht erhalten ist - auch schon die Angaben bei Nicolaus Gryse auf einem Irrtum beruhen sollenGa naar voetnoot53. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
21.
Titel: Bl. 1a m. Sign. a ij: Der kersten spiegel oft hāt ‖ boexken wt gegeuen bi brod' ‖ Dieric vā Mūster minre bro ‖ d' indē welckē elc sien mach d' scoonheit oft leelicheit sijnre ‖ zielen. oft consciencien als in ‖ eenen claeren spieghele. ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b: Itē die eerwaerdighe biscop Da ‖ uid vā Bourgon̄ nae dat hi v'staen ‖ had en̄ oec by seker scriftē ontfangē ‖ Z. 20: Hier begint eē scone spieghel d' goe ‖ (Bl. 2a m. Sign. a iij) der kersten menscen. welc si altijt bi ‖ hē dragen sullen voer een hātboecx ‖ ken wāt hier in beslotē is al dʒ noot ‖ is te weten d' sielen salicheit... Bl. 3a Z. 2: Hier begint ‖ die tafel vā desen boec betekenende ‖ wat daer in geleert wert... Bl. 5b Z. 12: Int eerste capittel een goet onder ‖ wijs vāden geloue int ghemeyn. ‖ WAnt als sinte augustijn on ‖ se heilige vad' seit. dʒ dat ge- ‖ loue een fundament is alre ‖ deuchden en̄ een beghin der mēsce- ‖ liker salicheit... Sign. b: eenige tēptacie ī brachte en̄ ic dā dair ‖ Bl. 59b Z. 13: En̄ die gloriose sinte domini ‖ c9 plach desen sout' al om te p̄kē... Bl. 54b Z. 15: Desen souter suldi oec ‖ deelen in .iij. deelen. Endet Bl. 67b Z. 20: Ic en weet niet waer ic varen sal ‖ Bl. 68a: Itē al dat in dit boecxkē voerscre- ‖ uen is: Z. 12: En̄ god wil den seluen ‖ broed' Dierick en̄ alle die | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 34*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ghene die ‖ dit boecrken ghebrukē v'leenen sijn ‖ eewich leuen. AMEN ‖ Gheprent Tantwerpen bin ‖ n̄e die camer poerte Bi mi hē ‖ rijc eckert vā hōberch. Int ia ‖ er .M.CCCCC. ende Twee. ‖ Bl. 68b Holzschnitt.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
22.
Titel: Hyr beginnet eyn schoen spegel d' ‖ cristene mynschen Dar inne beslatenn ‖ is allent dat dar noet is tho der selen sa ‖ licheyt ‖ Bl. 1b: [] yr beginnet ein schon spegel d' cri ‖ sten minschen / welkerē ein iewelk ‖ cristē minschē gerne schal by sik dregē ‖ vor ein hantbokeken / wēte hir inne be- ‖ slaten is allēt dat dar not is to weten to ‖ der selen salicheyt / ... Bl. 2a: [] yr beginnet dat register desses bo ‖ kes wat dar inne gheleret werth ‖ Bl. 5a: Dat erste capittel secht vn̄ vnderwi ‖ set vns van deme louē int ghemene. ‖ [] Ente alze sunte Augusti- ‖ nus secht / dat de loue is eī fundament aller doghede ‖ Vn̄ is ein begyn d' minsch ‖ likē salicheit... Sign. B: bauē god / dan hebbe wy god lef vth al ‖ Bl. 55b Z. 21: Ick enweet nicht wor ik varē schall ‖ Dat xlvij. ca. van vi. dingenn de vns ‖ (Bl. 56a) behinderē dat wi nicht vorgan in eineʒ ‖ guden leuende ‖ Endet Bl. 57a Z. 14: Hirūme sprickt de here Nu wylt ‖ iuw kerē to mi mit iuwē ganczen hertē ‖ Z. 16: Wat aflat is vn̄ wo me dat vordenē ‖ (eingerückt:) schal ‖ Bl. 60b Z. 7: Register ‖ Hyr na vindestu... Endet Bl. 84b Z. 8: De beslutinge d' bicht ‖ [] K gheue my ok schuldich dat ick ‖ swarlik ghesundiget hebbe... Z. 17: swarer gemaket wen de erstenn / dat is ‖ my leet vnde beghere gnade ‖
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
23.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 35*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Titel: Eyn fruchtbair spiegel ‖ off hantboichelgin der cristen mynschē ‖ gemaicht off zo samē vergadert vā bro ‖ der Dederich van Munster van der ob ‖ seruanten orden ‖ Darunter Holzschnitt. Bl. 1b: HYr begynt eyn schoyn spiegel den ‖ goeden cristen mynschen wilchen ‖ spiegel sy altzijt by sich dragē sullē vur ‖ eȳ hantboichelgyn... Bl. 2a: Hye begint dat register ‖ van desen boichelgyn... Bl. 4b Z. 16 beginnt der Text. Endet Bl. 67b Z. 3: Dit hantboichelgyn hait gemaicht ‖ broder Dederich van Mūster eyn bro ‖ der van d' Mynre broder orden genoēpt ‖ Obseruanten. Ind is gedruckt worden ‖ in dem jair vns herē .M.ccccc. ind viij ‖ In die eirwerdige Stat Coelen Van ‖ mich Johannes Landen wonende vp ‖ sent Gereonis straisse tzo der roder por ‖ tzen genoempt ‖ Bl. 68 fehlt (leer?)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
24.
Diese Ausgabe ist nicht auffindbar. Auf sie wird hingewiesen von P. NorrenbergGa naar voetnoot56, der in einem Verzeichnis des Kölner Stadtarchivs folgenden Vermerk fand: ‘Ein fruchtbar boichelgyn vergadert van Broder Diderich der Observanten Orden.’ - Am Ende: ‘Coeln Heinrich von Nuyss 1508’ mit dem Schluß: ‘Eine goede leere:
Eyn wairhaftig soygende mont
Und eyn oitmodich reyn hertzegrunt
Geduldich syn in aller vederspodicheit
Darynnen is verborgen eyn Schatz der Sachnheit (?).
Aufbewahrt: unbekannt. Erwähnt bei: Borchling-Claussen 433; Norrenberg S. 29; Weller Suppl. I 5, 37; Nordhoff 565; Groeteken 254/25. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
25.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 36*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Titel: Hyr begynnet eyn ‖ schoͤn spegel der christene men ‖ schen Dar jnne beslaten is ‖ allent dat dar noͤt is ‖ to der selen sa ‖ licheyt. Bl. 1b: Hir begynnet ein schoͤn spegel d' ‖ christē minschē / welkerē ey je- ‖ welk christē minsche gerne scal ‖ by syk dregē vor eyn hantboͤkekē / wēte ‖ hyr jnne beslatē is allēt dat dar noͤt is ‖ to wete to d' selē salicheit / Bl. 2a: HIr begynnet dat register desses ‖ boͤkes wat darjnne geleret wert ‖ Bl. 5a m. Sign. A: Dat erste capittel secht vn̄ vnderwi ‖ set vns van deme louen jnt ghemene / ‖ WEnte alse sunte augustinus ‖ secht / dat de loue is eyn fun ‖ dament aller doͤgede Vnde ‖ is eyn begyn der mynschlikē salicheyt ‖ Sign. B: neme huse / gande in deme weghe / sla ‖ Bl. 58a Z. 22: Ick enweet nicht wor ik faren schal ‖ Bl. 58b: Dat xlvij. ca. vā vj. dingē de vns be ‖ hinderē dat wy nicht vortgā ī einē gu ‖ (eingerückt:) dē leuende ‖ Endet Bl. 59b Z. 14: Hyrumme sprickt ‖ de here Nů wylt juw keren tho my mit ‖ juwem gantzen herten. ‖ Z. 17: Wat aflat is vn̄ wo me dat vordenē ‖ (eingerückt:) schal. ‖ Bl. 63b m. Sign. Hiij Z. 10: Dat Register ‖ Hyr na vyndestu... Endet Bl. 88a Z. 1: ... vn̄d heb ‖ be also de lasten swarer ghemaket wen ‖ de erstē. dat is my leet vn̄ begere gnade ‖ Gedrucket to Rostock ‖ dorch Lodewicum ‖ Dyetz. Dusent vyff ‖ hundert vnde teyne ‖ Des myddewekens ‖ na Oculi. ‖ Bl. 88b leer.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
26.
Titel: Eyn fruchtbar boichel- ‖ gyn v'gadert vā broder ‖ diderich d' obßuātiē ord'. ‖ Eyn goede lere ‖
Eyn wairhafftich swygende mont ‖
Vnd eȳ oitmodich reyn hertze grunt ‖
Geduldich syn in aller wederspodicheit ‖
Dar ynne is v'borgē eȳ schatz d' salicheit ‖
Bl. 1b: Hye begynt eyn Spiegel vnnd ‖ hātboichelgȳ d' cristē mȳschen... Bl. 68a Z. 13: Gedruckt in Coelne vp dem ‖ All ‖ demart tzo dem wijlde man vann Her- ‖ manno boemgart van Ketwech Anno ‖ M. vc. xiiij ‖ Bl. 68b: Och ewich is den verdoemden ‖ alsoe wonderlichen lanck ‖ Darunter Holzschnitt. Darunter: Gedruckt in Coelne vp dem Aldemart ‖ ym wijldeman vā Herman̄o boemgart ‖
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 37*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Im folgenden sind die nach Koldes Tod erschienenen Christenspiegel-Ausgaben genannt. Sie sind für den Textvergleich von untergeordneter Bedeutung, da sie im allgemeinen Abschriften früherer Ausgaben sindGa naar voetnoot57. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
27.
Titel: Der kerstenen spiegel gemackt en ‖ uit ghegeven biden eerwerdighen ‖ en seer devoten broeder dierick van ‖ Munster wijle er va sint augustijs ‖ oerde: en nu van der minrebrueders ‖ oerden gereformeert...
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
28.
Titel: Den kerste ‖ nen spiegle ‖ van broeder Dierick van Munster min ‖ rebroeder der observanten. ‖ Am Schluß Angabe von Ort, Jahr und Drucker.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
29.
Es ließ sich trotz aller Bemühungen nicht feststellen, ob diese Ausgabe noch existiert und wo sie aufbewahrt wird. Erwähnt bei: Polius Nr. 38; Groeteken 255/29. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
30.
Titel: Eyn fruchtbarlich ‖ Spiegel / off Handtbüchelgē ‖ aller Christen mynschen / ge ‖ macht vnd zusamen verga- ‖ dert / van brůder Diede ‖ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 38*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
rich van Muͤnster ‖ der Obseruan- ‖ tien ordē ‖ ‖ zu Coͤln bey Sant Lupus. ‖ Titel in Holzschnittrahmen. Bl. 1b: HIe beginnet ein schon spiegel den gū ‖ den Christē mēschen / welchen spiegel ‖ ... Bl. 61a Holzschnitt. Endet Bl. 63b Z. 10: Dyt Handtboechelgenn hait gemacht ‖ broder Diederich van Muͤnster / ein bro- ‖ der van der Mynnerbruͤder ordenn / ge- ‖ noempt Obseruanten ‖ Gedruckt tzo Coͤln by S. Lupus ‖ Bl. 64 leer.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
31.
Titel: Den kerstene spieghel is ‖ dit hantboecksken genaemt ‖ Ende is weghegeven ‖ van broeder Dijerijc van Mun ‖ ster minrebroeder van der obser ‖ vancien...
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
32.
Titel: Den Ker ‖ ste spiegele va broed' Dierick van Munster minre ‖ broeder der observanten oor ‖ den... Gheprent Thantwerpen binnen de Ca ‖ merpoorte in den Mol by die Weduwe van Henrick Petersen.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
33.
Titel: Den Kerstenspiegel van broeder Diederick van Munster.
Aufbewahrt: Universitäts-Bibliothek Gent. Sign.: A 1364. Erwähnt bei: Goyens 53; Groeteken 256/36. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 39*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
34.
Es handelt sich bei dieser Ausgabe um eine hochdeutsche Bearbeitung unter dem Titel: ‘Uhralter katholischer Katechismus.’
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
35.Ubertragung der Kölner Ausgabe K (= Nr. 23) ins Hochdeutsche von Christoph Moufang in: Katholische Katechismen des sechzehnten Jahrhunderts in deutscher Sprache.
Folgende Ausgaben werden in der Literatur genannt; über ihr Aussehen und ihren Aufbewahrungsort können aber keine weiteren Angaben gemacht werdenGa naar voetnoot63:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 40*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ubersicht der Christenspiegel-Ausgaben
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 41*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 42*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ubersicht der Christenspiel-Ausgaben
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 43*]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|