Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

Regelnummers proza verbergen

Dat .XXXIIII. capittel vanden derden sacrament der heiligher kercken, als priesterlike oorden³; hoe die gegheven wart, hoemen dyaken ende subdyaken wyet ende van waerden wat si sijn.

6^6-1646-31Dat sacrament priesterliker oorden is van Gods weghen in 7 twierleye manier vander waerliker staet versceiden. Eerst in-8der crunen die mit ofscheren des haers beteikent, dat die cler-9cken niet ghemeens en sellen hebben mitter werlt, noch in 10 erve, noch in biwesen van leven¹⁰. [123b] Die scrift seit, datsi 11 ghien deel en sellen ontfanghen onder die erfnisse haerre 12 broederen, mer haer deel sal God wesen. Ende daer toe sijn¹² 13 die tienden inder werlt geset, Voort dat dat haer opten hoefde 14 blijft als een croen staende, beteikent, dat hi in des ghenen 15 dienst ontfaen wert, welc te dienen is te regneren ende croen 16 te draghen. Anderwarf wert die clergye of priesterlike oorden 17 van waerliken menschen versceiden overmits die caracteren, 18 die inden priesteren een sonderlinghe edelheit gheeft boven 19 allen anderen menschen, niet alleen van bevelinghen, noch van

3 oorden; in het lat.: Sacramentum Ordinis, voor zoover men daardoor tot de ‘orde’ of ‘rang’ der priesters wordt verheven. Ordinatio: wijding, is het geplaatst worden in een bepaalde orde of rang.

6-164 Comp. VI, c. 36.

6-31 l.c. Ordinem praecedit prima tonsura, quia in omni transitu de statu ad statum convenienter interponitur aliqua dispositio media. Unde in transitu a statu laicorum ad statum ministrorum Dei, convenienter prima tonsura interponitur. Fit etiam in hac tonsura aliquorum capillorum resecatio in modum coronae, quia in ministerium illius assumitur, cui servire regnare est. Et itaque duplex signum distinctivum in ordinatis, scilicet exterius tonsura et interius character... Hugo de sancto Victore Ordinem sic describit: Ordo est signaculum quoddam, in quo potestas spiritualis traditur ordinatis et officium. Hic nota, quod sicut in naturalibus dedit Deus superiora corpora in regimen inferiorum, sic et in spiritualibus quosdam posuit superiores, quosdam inferiores, ut illi potestatem habeant super istos: sicut sunt clerici qui praesunt in spiritualibus, et principes ac judices saeculares qui praesunt in temporalibus.

10 biwesen van leven: levensomgang; hier: levenswijze.

12 M: sien, lees: sijn.

[p. 432]

20 verkiesen, mer mit begaven hoghen staets ende eren, dat volc 21 te leren ende te regieren, als son, maen ende planeten des 22 ²²hemels der werlt loep voerstaen²². Dit is dat Paulus seit: <die 23 gheen die neder gheclommen is,> die is opgheclommen bo-24ven allen hemelen, opdat hi alle dinc soude vervollen ende hi 25 gaf sulck apostolen, sulck propheten, sulc ewangelisten, sulc 26 pastoren ende <doctoren> tot volmakinge der heilighen in-27den wercken des diensts, inden oprechten den gheesteliken 28 lichaem Cristi²⁷. Hier om seit Hugo de sancto Victore, dat pries-29terliken oorde is een eenrehande singnakel²⁹ in welke gheeste-30like macht ende ambocht³⁰ wort van Gods wegen bevolen, dat 31 hi boven allen creaturen alleen mach vervolghen³¹.

32^32-47Die doctoren in iure canonico scriven ses substanciael pun-33ten, die tot desen sacrament wesentliken horen. Dat eerste is, 34 dat die gheen die dese oorde [123c] verlenen sal, moet we-35sen inder apostolen staet. Dat ander punt is die cresom, daer-36men die priester mede besalft, ghelijc datmen dede inden 37 ouden testament der propheten. Dat derde punt is die ma-38nier ende forme der woorden, die die heilighe kerck daer toe 39 ghedicht³⁹ heeft, daer die grote Gods craft in is. Dat vierde punt, 40 dat tot desen sacrament hoort, is dat die priester moet een 41 man wesen; die vrouwen en moeten ghien priesters oirde ont-42fanghen, wantsi een aenval⁴² sijn der menschen. Dat vijfte is 43 dat die bisscop die meninghe hebben sel inder wyinge te doen, 44 dat die heilighe kerck doet ende voort die clercken na horen 45 staet te ordineren. Dat seste is, dat alle die clercken die wye-

22 Eph. 4:10-12.

22 M: verstaen lees: voerstaen: aan het hoofd (over iets) staan.

27 inden wercken ... Cristi: in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi, in het dienstwerk, om er nut mee te stichten voor het ééne Lichaam van Christus, de Kerk.

29 eenrehande singnakel (quoddam signaculum): 'n zeker uitwendig teeken. Niet bij Vd. Wschl. singnakel evenals singet naast signat.

30 ambocht: ambt; - bevolen: verleend.

31 vervolghen: uitoefenen.

32-47 l.c. De substantia hujus sacramenti sunt sex: Primum est potestas ordinis, quia oportet quod sit episcopus; secundum est materia, scilicet unctio in sacerdotibus et tactus illorum, quae tangenda sunt in aliis; tertium est forma verborum; quartum est sexus virilis, quia mulier non recipit characterem Ordinis; quintum est intentio recta; sextum est quod ordinandus sit baptizatus.

39 ghedicht: vastgesteld.

42 aenval: toevoegsel, iets wat er later is bijgekomen, zooals b.v. aenval: aanwas van grond door aanslibbing.

[p. 433]

46les⁴⁵ ende oirden ontfanghen, sullen moeten gedoept wesen ende 47 gelovighe kersten menschen.

48^48-71Die doctoren in decreet segghen, datter clercken graden^48-80 49 vijf sijn, als is psalmistaet, hostitaet, exrorcistaet, lectoraet, 50 accolitaet. Der priester graden sijn vier, als sijn subdyaconaet,

45 wyeles: wijding.

48-71 Comp. l.c. zegt: Septem sunt ordines, scilicet Ostiarus, Lector, Exorcista, Acolytus, Subdiaconus, Diaconus et Presbyter. De Tafel vermeldt echter: ‘datter clercken graden vijf, der priester graden vier syn’. Dit laatste komt overeen met het Decretum Gratiani. Het Margarita Decreti van Martinus van Troppau, dat door onzen auteur ook op andere plaatsen werd geraadpleegd, vat de negen graden als volgt samen: Quod novem ordinum gradus sunt in ecclesia militanti, videlicet psalmista, ostiarius, lector, exorcista, acolythus, subdiaconus, diaconus, presbyter, episcopus... Psalmitae a psalmis canendis dicti sunt. Verder heeft D.v.D. blijkbaar het Comp. gebruikt, maar de volgorde aan het Decretum ontleend: Actus ostiariorum est: custodire locum confectionis sacramentorum ab iis qui immundi determinati sunt, id est: excommunicatis. Actus lectorum est: legere prophetias. Actus exorcistarum est: arcere daemones, ne dominentur in corpore nondum baptizati, scilicet per conjurationes. Actus acolythorum est: deferre lumen Evangelii in lumine corporali. Actus subdiaconorum est: accipere oblationes ab offerentibus easque offerre diacono; legere autem epistolas non est actus eorum principalis sed consequens. Actus diaconorum est ordinare hostias in altari; legere autem Evangelium vel praedicare est actus consequens. Actus presbyterorum est: consecrare Corpus et Sanguinem Christi, et est actus principalis; alius est consequens, scilicet ligare et solvere, per quem actum corpus mysticum praeparatur, ut sit aptum et idoneum ad perceptionem corporis Christi veri.

48-80 Als voorbereiding tot het Priesterschap, alsmede tot het verrichten van lagere kerkelijke bedieningen, heeft de Kerk reeds in de derde eeuw eenige wijdingen ingevoerd, kleinere orden genaamd, waarlangs de jeugdige geestelijke geleidelijk opklimt. Ze heeten thans: Ostiariaat of geestelijk portierschap; lectoraat of voorlezersambt, dat de bevoegdheid geeft lessen uit de H. Schrift en de H. Vaders, bisschoppelijke verordeningen, enz. in de kerk voor te lezen; exorcistaat of ambt van duivelbezwering, dat de macht verleent aan de bezetenen de handen op te leggen en hen van den duivel te bevrijden; acolytaat of ambt van lichtdrager, dat de bevoegdheid geeft de kandelaars te dragen, het licht in de kerk te ontsteken, wijn en water bij de H. Mis aan te bieden. Deze wijdingen worden voorafgegaan door de Tonsuur of kruinschering, waardoor een leek in den geestelijken stand wordt opgenomen. D.v.D. heeft hier nog het Psalmistaat bijgevoegd, het ambt van hen, die de psalmen zingen, wat thans geen afzonderlijke wijding is. Het subdiaconaat behoort tot de hoogere orden, waardoor de macht wordt verleend den diaken in het H. Misoffer behulpzaam te zijn en den Epistel plechtig te zingen. Het diaconaat verleent de macht en de genade om den priester bij de voltrekking en uitdeeling der H. Geheimen onmiddellijk bij te staan en het Evangelie te zingen. De namen der ‘kleinere Orden’ ontbreken in Verdam. De priester ontvangt door zijn H. Wijding de macht om het brood en den wijn te veranderen in het Lichaam en Bloed van Christus, om de zonden te vergeven en andere Sacramenten toe te dienen. Het Episcopaat is ten slotte de hoogste Orde, waardoor het priesterlijk karakter wordt voltooid en macht en genade gegeven worden om het H. Vormsel en de H. Wijdingen toe le dienen en andere hoogepriesterlijke bedieningen te verrichten.

[p. 434]

51 dyaconaet, presbiteraet, episcopaet. Deser alre staten werc 52 ⁵²ende ambocht is bescreven. Die psalmistaet boort die psalmo-53dyen te lesen, choer teghen choer ende die bi nachte ende bi 54 daghe te houden. Der hostitaet offici is die toeweghe der kerc-55ken te openen ende besluten ende die bannighe luden uten 56 Gods dienst te weren. Der exorcisstaet offici is die bose ghees-57ten vanden menschen mit vasten ende mit bedinghen te ver-58driven. [123d] Der lectoraet offici is die prophecien ende die 59 lessen inden choer te lesen uut den ouden testament ende uten 60 nuwen. Der accolitaet offici is lampen, licht ende caerssen 61 te houden voor den ewangelien ende diemen inden dienst Gods 62 ^62-64sal behoeven. Dese vijf graden der clergyen en schelen niet 63 veel van malcander ende daer om pleechtse die bisscop gaern 64 te samen te gheven. Der subdyaconaet offici is, dat offer des 65 volx te ontfanghen ende daer of die armen ende ellendighe te 66 hulpe te comen ende die epistolen inden ambocht der missen⁶⁶ 67 te condighen. Der dyaconaet offici is die hostien inden altaer 68 te versorghen, dat evangelium te lesen ende dat den volc na 69 hoirre moedertael te condighen. Der priester ambocht is dat 70 heilighe sacrament tlichaem ons liefs Heren Ihesu Cristi te 71 consacreren ende dat den volc voort te ministrieren. Der bis-72scopen ambocht is dat woort Gods te prediken, biecht te ho-73ren ende den volc van horen sonden te absolveren, die qua-74dyen⁷³ uter gelovigher menschen ghemeenheit te weren, datmen 75 den ban noemt. Dit sijn alte samen dienres ons liefs Heren 76 Ihesu Cristi, dien boort alle tijt inden tempel Gods te wesen 77 ende in sijn teghenwoordicheit te staen mit oracien ende vas-78ten ende aelmissen ende mit tranen voor den menschen son-79⁷⁹den te bidden, dat hi so sijn volc wil sparen ende sijn erfnis-80se niet in die [124a] verdoemenis en gheve.

52 Zie Dur. Rat. div. off. lib. II, c. 3.

62-64 l.c. cap. 37: Non accipiantur simul minores ordines cum subdiaconatu, nec etiam simul duo ordines sacri, sed gradatim.

66 ambocht der missen: het officie der H. Mis.

73 quadyen: de booswichten.

79 Vgl. Joël 2:17.

[p. 435]

81^81-115Die doctoers segghen dat dese sonderlinghe macht, officien 82 ende caracteren in menigherhande wijs inder wyinge gegheven 83 werden. Den hostiarien wert verleent in dien, dat hem die slo-84telen bevolen werden ende aldus vanden bisscop toe gespro-85ken: Neemt die slotelen ende doet also, als ghi voir Gode 86 reden gheven wilt voor die dinghen, die mit dese slotelen op 87 ghesloten warden. Den lectoren wert verleent, als hem die bis-88scop dat boeck gheeft in die hant ende aldus seit: Neemt ende 89 weest condighers of voortbrenghers⁸⁹ der woorden Gods, dat ghi 90 een deel moecht hebben mitten ghenen, die dat woort Gods 91 trouwelic gevordert hebben. Den exorcisten wert verleent, als 92 hem die bisscop die heilighe oracien gheeft ende seit aldus: 93 Nemet ende ontfanghet ende hebbet macht iu handen te leg-94ghen op rasende luden ende die bose gheesten te verdriven. 95 Den accoliten werd verleent, als hem die bisscop den candelaer 96 mitten kaerssen gheeft ende seit aldus: Neemt den candelaer^96-99 97 mitten caerssen, opdat ghi weet die lichten der kercken te ont-98foncken ende te ontsteken ende totten dienste Gods innichlic 99 te gheven. Den subdyaken wert verleent, als hem die bisscop 100 dat epistolboeck gheeft in die hant ende seit: Neemt [124b] 101 dat boeck der epistolen ende hebbet macht inder heiligher 102 kercken die te lesen voer alle levende ende doden. Den dyaken 103 wert verleent, als hem die bisscop dat ewangeli-boeck gheeft 104 ende seit aldus: Neemt¹⁰⁴ macht inder heiligher kercken dat 105 evangelium alle menschen te lesen inden name Gods. Amen. 106 Den priesteren wert verleent hoer ambocht, als hem die bis-

81-115 l.c. In quolibet ordine character imprimitur; sed quando fiat nunc dicendum est: Ostiariis quidem character imprimitur, quando datur eis clavis, et dicitur: Sic agite tamquam rationem reddituri Deo de rebus, quae clavibus istis recluduntur. Lectoribus character imprimitur, cum Episcopus porrigit eis librum cum debita forma verborum. Exorcistis vero, cum dat eis librum exorcismorum cum debita forma verborum. Acolythis autem in verbis, quae dicit Episcopus, dum dat eis candelabrum. Subdiaconis imprimitur, quando Episcopus cum forma verborum dat eis calicem vacuum et cetera vasa quorum usus est in confectione Eucharistiae. Diaconis et presbyteris imprimitur, quando Episcopus imponit manum capiti cum verbis ad hoc statutis. - De wijdings-woorden heeft D.v.D. er telkens tusschengevoegd.

89 voortbrenghers: uitsprekers.

96-99 De vertaling dezer woorden is wat het slot betreft niet juist. Accipite ceroferarium cum cereo, et sciatis vos ad accendenda Ecclesiae luminaria mancipari: en weet u verbonden tot het aansteken der kerklichten. Van mancipari in de bet. van ‘zich vroom aan den dienst van God wijden’ is hier geen sprake.

104 neemt (accipe): ontvang.

[p. 436]

107scop gheeft in die hant die patene mitter hostye ende den kelc 108 mitten wijn ende water ende seit aldus: Neemt macht inder 109 heiligher kercken sacrifici Gode te offeren, misse te doen voor 110 levende ende dode inden naem ons Heren Ihesu Cristi. Amen. 111 Den bisscop wert hoor offici verleent als hem die paeus gheeft 112 dat heilige evangelium ende seit aldus: Ganc ende predick 113 den volc, dat di bevolen is. God is machtich die ghenade di 114 te meren, die daer leeft van ewen tot ewen in glorien ende 115 eren.

116^116-142Dese selve voirseide oorden inder clergien ende priesterli-117ken staet heeft onse Heer Ihesus Cristus selve verleent bi sinen 118 leven ende sijn dienres selve ghewyet, want hi onse ware bis-119scop was der toecomender heilicheit. Hij wiede hostiarien, doe 120 hi uut den tempel verdreef, die daer in coften ende vercoften. 121 Hi wyede lectoren, doe hi inden tempel dede op Ysayas boick 122 ende las daer uut [124c] onder den senioren ende gaf den 123 dienres weder over. Hi wyede exorcisten, doe hi sijn ionghe-124ren beval, datsi die bose gheesten vanden besetenen lichamen 125 souden verdriven, ende si weder quamen ende seiden: Heer, 126 die bose gheesten sijn ons onderdaen. Hi wyede accoliten, doe 127 hi seide: Ic ben dat licht der werlt ende ghi sijt dat licht der 128 werelt; laet u licht voor den menschen lichten, opdatsi u 129 guede wercken sien ende glorificieren uwen Vader, die daer is 130 inden hemel. Hi wyede subdyaken, doe hi hem gorde mit enen 131 lynnen clede ende begonde sijnre jongheren voeten te was-132schen ende seide: Ic heb u een exempel gegheven; als ic ghe-133daen heb, soe doet ghi. Hi wyede dyaken, doe hise wecte 134 uuten slaep ende seide: staet op ende bedet, op dat ghi niet 135 en valt in die becoring. Hi wyede priesteren, doe hi in sinen

116-142 l.c. Praedictos autem ordines Christus exercuit: (Hebr. 9:11: pontifex futurorum bonorum) Ostiarium, quando ementes et vendentes de templo ejecit. (Matth. 21:12); lectoratum, cum in medio seniorum librum Isaiae aperiens, legit in eo (Luc. 4:17-20: Et cum plicuisset librum, reddidit ministro); exorcistarum, quando daemoniacos sanavit (Luc. 10 en 10:17: Domine etiam daemonia subjiciuntur in nomine tuo); acolythatum, quando dixit: Ego sum lux mundi (Joes 8:12 en Matth. 5:14 en 16); subdiaconatum, quando linteo se praecinxit et pedes discipulorum lavit (Joes. 13:15); diaconatum, quando in coena Corpus et Sanguinem suum ministravit discipulis et dormientes Apostolos excitavit. (Luc. 22:46); presbyteratum, quando se in ara crucis obtulit, et quando in coena panem et vinum in Corpus et Sanguinem suum convertit (Luc. 22:19). D.v.D. heeft er volgens zijn eersten opzet het episcopaat bijgevoegd, maar het psalmistaat vergeten.

[p. 437]

136 lesten avontmael onder schijn van brode ende wijn hem gaf 137 sijn heilighe lichaem, vleische ende bloet, datsi daernae in 138 sijnre ghedachtenis souden doen. Hi wyede bisscopen, doe hi 139 opten berch van Oliveten sinen jongheren seide: gaet heen 140 in alder ghemeenre werelt ende predict dat evangelium alle 141 creaturen. Wie dat ghelooft ende ghedoept wert, die sal be-142houden bliven.

143^143-155Die gheen diemen ordinieren sal ende wyen, sullen wesen 144 van veel gueder manieren, als die canon ende decreet ende 145 decretael te veel steden [124d] seit: Si sullen wesen in ghe-146wade eerbarich, in spijs matich, in dranck sober, in wandering 147 satich, in biwesen zedich, in huusvestinge hospitael, der son-148daers straffer, der duechden bildenaer¹⁴⁸, niet oncuusch, niet 149 ghierich, niet van oneerliken speel, ghien coopman, ghien wilt 150 iagher, niet in wersscappen, niet mit vrouwen te wonen, niet 151 ternoy te slaen¹⁵⁰, niet in hove te wanderen, niet buten sijnre 152 kercken te wonen, niet mit bannighe luden te menghen, niet 153 sonder crunen te gaen, ghien wercklic ambocht te hantieren, 154 sijn ghetide te houden, sijn scoel te volghen¹⁵⁴, sijn ouder te 155 eren, sijn ondersaet te leren.

156^156-164Die priesteren ende clercken sijn der werlt meester, want 157 die ewe Gods moetmen nemen van horen monde; si sijn der 158 werlt enghelen, want alle guede maer van hemelrijc pleghen

143-155 l.c. cap 37, de qualitate ordinandorum: in habitu honestus, cibo et potu temperatus,... tonsuram deferat clericalem, hospitalis, ... correptor vitiorum per virgam disciplinae, exemplum praebeat bonae vitae,... residentiam faciat in ecclesia sua... non cupidus, non lusor, non negotiator, non exerceat venationes clamosas non sit incontinens, nec mulieribus cohabitet, non sit in comessationibus, conviviis et fabulis,... non immisceat se negotiis saecularibus,... tabernas debet evitare, nisi in itinere, horas non debet negligere.

148 der duechden bildenaer: toonbeeld van deugden. - Niet bij Vd.; beelde in bet. van ‘voorbeeld’ in hoogduitsch-gekleurde geschriften.

150 niet ternoy te slaen; bet. wel hetzelfde als: si en sellen in ghien tornoy vechten; niet in hove te wanderen (tabernas debet evitare): Vd. III, 495 wees op de mogelijkheid dat hof ook ‘hotel, logement, herberg’ zou kunnen beteekenen, zooals nog heden hof in Nederland en Duitschland een gewone naam daarvoor is: Gasthof, Rheinischer Hof, Keizershof, enz. Hier geeft D.v.D. ons een sprekende bewijsplaats: niet in herbergen zich ophouden.

154 sijn scoel te volghen: de lessen, die hij moet volgen, bijwonen.

156-164 M.D.: quod sacerdotes angeli et dii nuncupantur; sacerdotes sunt omnium patres et magistri.

[p. 438]

tekstkritische noten

159 si te brenghen; si sijn die aertsche gode, wantsi ons die peni-160tenci setten¹⁵⁹ ende absolucie gheven, daer onse sonden werden 161 doer vergheven; si sijn bi leven ende bi dode poorten der 162 hemelen, daer wi doer trecken ende varen totten ewigen 163 hemelen, dat ons allen God, die overste priester, moet gheven. 164 Amen.

12 F dat zi doet... bescreyen ende voerhoeden.
15 F breydel der misdaet.

159 penitenci setten: boete opleggen.