Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

(1938)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen
Dat .XXVIII. capittel hoemen die kercken wyet. Ende hoemen die seven ghetiden hout ende singt, hoe die bisscop <wyet> ende wattet beduut. 5Ga naar margenoot5-390 Ga naar margenoot5-17Die scriftuer ondersceidet drierehande tempelen, die arbei-
[pagina 373]
6delike ghetymmert warden ende daer die naem Gods [105a] 7 innichlick aenghebedet ende aengheroepen wort. Die eerste is 8 een mateerlike tempel van stien ende van hout ghemaect, mit 9 swaren arbeit ende const. Boven ane sulken was die tempel 10 Salomons, dair inder coningen boic of staet ghescreven aldus: 11 Ga naar margenoot11dat huus dat ic minen Gode tymmerde is weldich ende groot 12 ende sijns ghelijc en sal niet wesen in alder werlt rike. Dat 13 ander is een gheestelic tempel van zeden ende van duechden 14 of mit gueden wercken ghetymmert; boven aller sulken tem-15pel is eens kersten menschen leven, want dat is vol hei-16Ga naar margenoot16licheden, dair sinte Paulus of seit: die tempel Gods is hei-17lich ende dat sijt ghi. Die derde tempel is een weselic of 18 vernuftelic tempel ende die is mit redeliken craften ghetym-19mert naden beelden ende formen. Ende dit is die redelike 20 gheest des menschen, dair dat verburghen wonder Gods in 21 Ga naar margenoot21geopenbaert wert. Paulus seit, dat die gheen, die een reyn 22 leven leiden, sijn een sacrarie Gods ende die heilighe Gheest 23 die woent daer inne. Die eerste tempel die dair is van mate-24rien, is een figuer ende een ghelikenisse alle der ander twie, 25 want gelijc datmen tot sijn tymmeringhe dat hout ende stene 26 moet uten busschen ende berghen mit swaren arbeide win-27nen, also moetmen die menschen mit veel leringhe ende mit 28 veel miraculen totten kersten ghelove brengen, [105b] op-datsi 29 inden tabernaculen ende woninghen Gods ghetymmert mo-30ghen werden. Ende ghelijc dat men dat hout scaeft ende 31 saecht, die stenen houwet ende pelijstet, so moetmense inder 32 dopen cathechiserenGa naar voetnoot32, dat is vermanen, zeghenen, printen mit-33ten cruce ende dat ghelove doen belyen. Ende ghelijc datmen 34 dan die ghetymmerde kercken wijet, so coemt die ghenade 35 Gods doer den heilighen Gheest ende heilicht so den men-36schen, dat alle sijn wercken verdientliken sijn totten ewighen 37 leven. Dat fundament des tempels beteikent dat leven ons liefs 38 heren Ihesu Cristi, dat gegraven wart doer die ewe ende alle 39 die propheten op enen vasten gront sijnre leer der ewigher
[pagina 374]
40 salicheit ende wairheit, voir welc hemel en aerde souden eer 41 vergaen, eer dat mynste woort ons Heren soude achterblivenGa naar voetnoot41. 42 Op dit fundament staen hemel ende aerde ende sijn ghe-43tymmert enghelen ende heilighen mit alre cierheit, sinne, 44 conste, wercken ende duechden, dair sinte Paulus of seit: 45 Ga naar margenoot45ghene ander fundament en mach niement setten, dan dair 46 gheset is, dat is Cristus Ihesus. Die vier wantten des tempels 47 sijn die vier ewangelisten of vierderhande manier van men-48schen, die haer leven inden ewangelien wercken ende toe-49brenghen. Die eerst sijn menschen van penitencien, die hair 50 lichaem castien; [105c] ende sijn beteikent in die figuer des 51 ossen Lucas, diemen plach voor die sonden te offeren. Die 52 ander sijn menschen van duechdeliken wercken te arbeiden, 53 diese vromeliken bestaen; ende sijn beteikent in die figuer 54 des lewen Marcus, die hoemoedich ende een coninc alder 55 dieren is. Die derde sijn menschen, die op eenre tucht, zee-56den ende waerheit ende op gherechticheden staen; ende sijn 57 beteikent bider figuren des menschen Matheus, die redelic 58 ende verstandelic is. Die vierde sijn bescouwende menschen, 59 die die woorden Gods vermistelic doir sinnen; ende sijnGa naar voetnoot59 60 beteikent biden aern Iohannes, die hoghe vluchtich is. Die 61 seven calumpnen des tempels sijn die seven sacramenten der 62 Ga naar margenoot62heiligher kercken, dair ic na capittulen sal van scriven. Die 63 ewighe wijsheit die tymmerde haer een huus ende uutsneetGa naar voetnoot63 64 daer in seven calumpnen; voir elke calumpne staet een altair, 65 dat is een vanden seven wercken der ontfermherticheit, daer 66 Ga naar margenoot66ic capittulen hebbe voor of ghescreven. David seit, dat die al-67taren sijn der duechden. Voir elc altaer hangt een barnende 68 lampe, dat is een vanden seven gaven des heilighen Gheests, 69 dair ic voir een capittel of hebbe gheseit. Inden propheten 70 staet ghescreven, dat die gaven Gods verluchten, barnen [105d] 71 ende versueten. Dat dack des tempels is die godlike ontferm-72herticheit, die ons bedect ende beschermt, als dat dack doet 73 van onweder, stormen des persecucien, vervolchs van reghen, 74 haghel, snee, wint, liden ende verdriet van blixem, becorin-
[pagina 375]
75ghe ende des duvels drochGa naar voetnoot75. Ende ghelijck dat dack boven 76 scarp is ende beneden breet is, also staet die godlike ontferm-77herticheit scarp boven inden hemelGa naar voetnoot77, want dair en was niement 78 Ga naar margenoot78diese behovet, om-dat alle screyen, noet, arbeit ende verdriet 79 daer niet en is; - mer hier beneden is si wijt tot ons ghe-80strect, want wi <se> hier in desen dal der tranen ende der 81 onsaelden inden rike des doots wel seer behoeven ende beghe-82ren ende al onse toeverlaet an haer staet. Die canalen ende 83 watergoten, die van desen dake lopen sijn der heilighen hulpe 84 ende troost, want si ghelijc als die grote dieren hebben die 85 monden open, daer wi dat reghen-water der ghenaden doer 86 ontfaen, daer wi ons mede vercoelen in liden ende van son-87den dwaen. Die mate der kercken sijn vier ende beteikenen: 88 al dat in die tijt ende in ewicheden is, is dat ganse heel ghe-89meen guet Gods. Die lancte wert ghenomen na dueren der 90 werelt van aenbeghin des alren eersten guets men- [106a] 91 schen tijt, Adam ende Abel, ende dueren sal totten lesten 92 menschen toe, die mit Gode ewelick leven sal. Die brede des 93 tempels wart ghenomen over die wide werlt, dair niement en 94 wart uutghesloten, die tot Gode comen wil, hietent ioden, 95 griecken, sarracenen, want God wil alle menschen salich laten 96 ende behouden te warden. Die hoechte der kercken wert ghe-97nomen na ondersceit der staten ende verdienten. Dat leke 98 volc is onder die clergie, dair boven die paepscap ende gees-96telike oorden hogher, daer boven die prelaetscap ende die 100 bisscops staet, daer boven die cardinalen ende die paeus 101 boven hem allen gaet. Die diepte inden pavimente gaet tot-102ten helscher poorten toe, wantsi ghebroken ende beroeft sijn 103 vander kercken, datsi haer moortculeGa naar voetnoot103 na horen eyssche niet 104 Ga naar margenoot104en mogen vervollen. Aldus stont die enghel inden hof mit een 105 zeel of strenghe ende mat dese vier panden, als die propheet 106 hevet ghesien. 107Die scickenisse des tempels is drierehande. Die eerste is die 108 wide rume kercke ende beteikent die oorden der echter luden 109 in huweliken sittenGa naar voetnoot109. Ende deser is veel, want die ghemeen 110 werelt daer bi staet ende behouden wart. Die ander scicke-111nisse is dat choer ende dat is cleynre ende nauwer ende be-112teykent die oorden der paepscap [106b] mitten clergien en-
[pagina 376]
113de gheestelike oorden. Ende dese is mynre dan die anderen, 114 want men niet mereGa naar voetnoot114 inden dienste Gods en behoeft den volcke 115 te leren ende hoer ambocht ende officien te voeren. 116Die derde is die sanctuarieGa naar voetnoot116, dat is noch alre cleinste ende 117 heimelicste, datmen vaste slutet ende wel bewaert, want dat 118 heilichdom ende ghewade der kercken inhout. Ende dit betey-119kent alle die gheen, die in ghewiden oorden sijn of reyn sijn 120 of van suveren leven, vrij of besloten, ende dier is luttel, 121 want allen menschen dit niet ghegheven en is, dan in sonder-122linghe ghenaden. Ende gheliken dat die een steen ende ste-123de der kercken waerder ende beter is dan die ander, soe is oec 124 die een staet hogher ende heiligher, mer God wart nochtant 125 in hem allen ghelooft ende gheeert. Die toorne vander ker-126Ga naar margenoot126cken is die naem Gods, want daer staet ghescreven: die starc-127Ga naar margenoot127sten toorne is die naem des Heren; wie daer toe vliet, die 128 sal behouden warden ende wie die naem Gods aenroept, sal 129 salich wesen. Die clocken sijn die predicaren, die dat volcke 130 Ga naar margenoot130ten dienste Gods roepen, van welke seide David: In allen lan-131den is haer gheluut uutghegaen ende inden eynden der werelt 132 hoir woorden. Die glasen veynsteren sijn die gheestelike 133 luden, daer die bekennisseGa naar voetnoot133 van Gode doer schijnt ende dat 134 volck verlichtet. Die witte [106c] gheplaysterde wanden be-135teikenen suverheit ende reinicheit van siel ende van lijf, daer 136 God wil midden onder wanderen, als hi self gheseit heeft. 137 Dat altaer is dat heilighe cruus, want daer wart God op ghe-138offert, die gave die ons versoenden vanden toorne Gods ende 139 voldede voir onse sculde. Dat kerchof is ghedachtenis des 140 doots, want wie dair dicwijl op denct, pleghet hem 141 gaerne te begraven buten den sonden. Ende dit is ghenoech 142 vander scickenisse der kercken gheseit. Mer nu wil ic scriven 143 hoemen die kercken sal wyen inder eren Gods. 144Die bisscop coemt gheordiniertGa naar voetnoot144 in sinen ghewade mit sinen 145 ghereydenGa naar voetnoot145 dienres, recht als een coninc vaert te stride sijn 146 lant te vryen. Voir den bisscop gaen seven Accoliten in wit-
[pagina 377]
147ten overrocken ende draghen seven tortysenGa naar voetnoot147; ende sijn betei-148kent biden seven lucernen des tabernakels inden ouden testa-149ment. Dair-na volghen seven subdyaconen ende draghen seven 150 pluymcussenenGa naar voetnoot150; ende sijn beteykent biden seven reynen lam-151meren, die men placht voir te offeren om der seven gaven 152 wil des heilighen Gheests, die ons onnosel ende simpel ma-153ken. Daer-na volghen seven dyaconen, die elcx een ewangeli-154boec voor sijn borst draecht; ende sijn beteykent biden 155 seven gulden candelaren, die inden tempel opgerecht [106d] 156 waren om die seven staet wil der heiligher kercken. Daer-na 157 volghen seven priores, daermense hebben mach, ende dra-158ghen reliquien ende heilichdom; ende sijn beteykent biden 159 seven priesteren, die die arken plaghen te draghen, dair dat 160 heilichdom in was. Daer-na volcht die bisscop uter sanctua-161rien als uut sinen casteel; ende beteykent Aaron, die uten 162 tabernakel Gods ghinc den dienst Gods te doen, in figuerGa naar voetnoot162 van 163 Cristo, die den wil sijns Vaders volbrocht. Daer-na so gaet 164 die bisscop die kerck driewarf om ende beteikent die drie 165 tiden, daer God sijn volck heeft in ghevandt. Eerste in die tijt 166 der bloter naturen: doe vandede hi die werlt mitten patriar-167chen; daer-na in die tijt der ewen ende scrifturen ende doe 168 vande hi se doer die propheten; dair-na in die der ghenaden 169 tijt ende doe vande hise doer sijn eyghen Soon. In die eerste 170 tijt seide hi: niement en slaet doot; in die ander tijt seide 171 <hi>: hebt niement leet; in die derde tijt seide hi: wart 172 Ga naar margenoot172-177op niemant toornich. Oec so beteikenen die drie omganghen 173 des bisscops die drie reysen, die Cristus, die ware bisscop, 174 voir ons dede, als doe hi vanden hemel inder aerden neder 175 clam; die ander reyse, doe hi vander aerden inder hellen 176 neder clam; die derde reise, doe hi totten hemel we- [107a] 177 der op voir. In die eerste reyse kundichde hi vrede der we-178relt; in die anderde reise kundichde hi die verlossinghe der 179 ghevanghen; in die derde reise condichde hi salicheit der 180 menschen. Daer-na so slaet hi mit sijn staf driewarf an die
[pagina 378]
181 kerckdoere, die toe is ghesloten, ende seyt: doet op uu poir-182ten. Ende beteikent die drie machten, die God in sinen goede 183 heeftGa naar voetnoot182, als is inden hemel, inder werelt ende inder hellen. Dair 184 Ga naar margenoot184Paulus of seit: In sinen naem moeten alle knien bughen, 185 hemelsche, aertsche ende helsche, ende sullen hem wesen on-186Ga naar margenoot186-192derdaen. Oec so beteikenen dese drie slaghen die drie manie-187ren, dair ons God heeft mede versocht, als mit mildicheit 188 sijnre gaven, mit wijsheden sijns heilighen raets ende mit har-189dicheden sijnre castijnghe, welke versoekinghe God sprack 190 doer den propheten aldus: Ic heb mijn hant tot u uutgherect 191 mit gaven; ghi hebt versmaet al mijn raet ende mijn beres-192Ga naar margenoot192-216pen hebdi vergheten. Daer-na besprengt hi die kercke drie-193warf binnen ende buten ende dat is om drierleye saken wil. 194 Die eerste is om die bose gheesten te verdriven. Alsulke macht 195 heeft dat wywater, want vier dinghen sijn daer inne, die sulke 196 dinghen beteikenen, die die bose gheest niet en mach liden. 197 Alst eerst dat water ende dat is tranen voor onse sonden [107b];
[pagina 379]
198 dair is wijn ende dat is gheestelike vroechde; dair is sout en-199de dat is wijsheit; ende daer is assche, dat is oetmoedicheit. 200 Die ander sake is om die stede te heilighen ende te zeghenen. 201 Want die aerde ende al haer vrucht worden van Gode verma-202ledyt, overmits dat die mensche van der vrucht was bedro-203ghen, mer want dat water onder gheen maledixien en stont, 204 so machmenGa naar voetnoot204 mit heilich water alle dinck suveren, ghelijc dat-205men mit lichaemlic water alle dinck mach wasschen ende rey-206nighen. Die derde sake is om exempel te nemen onse inwen-207dighen tempel mit tranen te wyen, die wi buten ende binnen 208 omgaen sullen, als sinte Gregorius wijst in desen woorden: 209 hi sal gaen ende sien, waer hi gheweest heeft ende waer hi 210 noch wesen sal, waer hi nu is ende Waer hi noch niet en is. 211 Ende hi sel stede nemen ende vinden die hi mit tranen wel 212 mach wasschen, als hi ghedenct, waer hi gheweest heeft, als 213 in sonden, waer hi noch wesen sal, als in Gode, waer hi nu 214 is, als in onsalicheden, waer hi noch niet en is, als inder glo-215rien. David seit: aldus ghinghen si ende screiden, mer si 216 Ga naar margenoot216-224quamen mit vroechden. Dair na scrijft hi dat Alphabeet, dat 217 hietmen A.B.C. opter vloeren vanden tempel, ende dat om 218 driereleye saken wil. Die eerste is nader let- [107c] ter. Hi 219 scrijft drie alphabete, grixsche, hebreeussche ende latijnssche, 220 ghelijc dat die titel ghescreven was die boven ons Heren hoift 221 inden cruce stont, om te bewisen enicheit alre lande ende vol-222ke, die overmits den ghelove ghesciet, want dat cruus spreidet 223 uut sijn armen alle geslachten tot sijnre salicheit te ontfan-224Ga naar margenoot224ghen. Ghelijc dat Paulus seit: Dair en is gheen ondersceit
[pagina 380]
225 onder ioden ende griexken. Dat ander punt ende die ander 226 sake is naden ghelove, want ghelijc dat die letteren dat cleyn-227ste is vanden woorden ende sinne, soe wil hi simpel wesen 228 ende slechticheitGa naar voetnoot227 des kersten gheloves daer mede betoghen, 229 dat hem niement en mach ontsculdighen die articulen des ghe-230loves te leren ende te ontfanghen, die wel letteren moghen 231 wesen des ouden ende des nuwen testaments, die inden sue-232ten woorden Gods Cristo Ihesu is ghescreven. Die derde sake 233 is nader duecht. Dat hi scrijft inder aerden ghift te verstaen, 234 dat onse inwendighe tempel der sielen in oetmoedicheit ende 235 bekennen sijnre aertscher naturen sel gaen, sal hi die wair-236achtighe scrift der gheloven, der wijsheit ende der eren ont-237faen, welke gheven dese drie scriften voorseit te verstaen: die 238 hebreeusch: gheloven, die griexe: wijsheit, die latijnsche: 239 eer. Aldus hevet Abraham ghedaen, doe [107d] hi seide: Sal 240 ic tot minen heer, tot minen God spreken ende ic assche ende 241 Ga naar margenoot241-277pulver bin? Dair <na> maelt die bisscop ende printet die 242 crucen an die wantten van der kercken, die hi verlicht ende
[pagina 381]
243 mit cresomGa naar voetnoot243 salft. Ende dat om drierleye saken wil. Die eerste 244 is nader letter om die cracht Gods te bewisen, dat dat huus 245 ghestormt is ende ghewonnen ende die vianden quader ghees-246ten verdreven ende veryaecht. Het is noch een ghewoent bider 247 keyseliker maiesteit, als hem enich stat wart overghegheven, 248 datmen sijn bannier daer op rechtet. Nu sijn die crucen ban-249nieren ons heren Ihesu Cristi, ghelijck dat die heilighe kerck 250 singhet: die bannieren des coninx sijn ontwonden, hel blenc-251kenGa naar voetnoot250 des cruces wonden. Ende daer-om soe scuwen ende vlyen 252 die bose gheesten, want hem daer leet of pleecht te gescien. 253 Die ander sake is naden ghelove om die predicaedse der apos-254tolen te ghehueghen, daer si die ganse werlt mede hebben 255 bekeert, want die twalef kaerssen diemen ontfunct ende ont-256steect voir die twalef crucen, beteykenen die twalef apostolen, 257 die doer den ghelove des ghecruusten IhesumGa naar voetnoot257 die ganse werelt 258 hebben verlichtet. Als Paulus seit: Het is verre van mi te 259 verblidenGa naar voetnoot259 dan [108a] inden cruce ons heren Ihesu Cristi, doer 260 welc mi die werelt een cruus is ende ic haer weder. Ende dat 261 beteikent die cresom, daer die crucen mede gesalft werden 262 om die sachtmoedicheit ende verduldicheit, die die martelaren 263 hadden van binnen, als si voor dat ghelove pijn ende marte-264lye mosten doghen. Die derde sake is nader duecht, dat wi in 265 onsen gheesteliken tempel des herten printen souden die cru-266cen der penitencien ende onse siel mit strenghicheit daer an 267 slaen ende mit berouwe van sonden doen sterven; voirt mit 268 kaerssen verlichten der godliker wijsheit, welke verclaert die 269 gheest ende oic ontfunct ende barnt van minnen; voort bal-270sament mitten cresom ghesatigher ende safter consciencien 271 van allen straffen ende murmurien witachtigher sondenGa naar voetnoot269. 272 Soe wort die mensche al gheheel wel een heilich tempel Gods, 273 ghelijc dat sinte Barnardus seit, als die crucen opgerecht sijn 274 duldeliken lidens ende lichten mit ondersceit des levens ende 275 werkens ende barnen van minnen ende compassien ende ghe-276salft sijn van goeden gherucht heilich levens ende bewisen an
[pagina 382]
277 wercken der goedertierenheden ende duechden. Daer na be-278ghintmen den lof Gods te singhen, mer want ic daer een son-279der- [108b] linghe capittel sal of scriven, so wil ic hier die 280 kercwyinge eynden. 281Ga naar margenoot281-307Die kercken warden somwijl beslaghenGa naar voetnoot281, daer wi een figuer 282 in der bybilen of lesen, dat van drien tyrannen die tempel 283 van Iherusalem wart beslaghen ons tot eenre leer, dat wi ons 284 hare werken an onse gheestelike tempel souden hoedenGa naar voetnoot283, die 285 onse gheestelike tempel verstoren. Die eerste tyran, die den 286 tempel van Iherusalem heeft misdaen, was die coninc Iero-287boam, daermen of leest inden derden boock der coningen, in 288 dat twalefste capittel, dat hi maecte twie gulden calveren. Dat 289 een settede hi in IudamGa naar voetnoot289, dat ander in Bethel, dat dair hiet dat 290 huus Gods. Ende dit was die sake, omdat dat volck niet en 291 souden trecken ten tempel Gods tot Iherusalem op aventuer 292 dat si niet van hem om en ghinghen totten coninc van Isrrahel 293 Roboam, Salomons soon, die niet dan twie gheslachten van 294 rike behouden en hadde na sijns vaders dode. Ende dit dede 295 dese tyran van ghiericheden niet alleen dat land te behouden, 296 mer oec om scat te vergaderen, ghelijc dat dairGa naar voetnoot296 <xiii^o cap^o> 297 vluchts staet ghescreven: wie dat sijn hant volde, die wert 298 sijn paep. Aldusdanighe ghiericheit staet noch onder die paep-299scap der kercken. Als Iheremias claghet: vanden minsten 300 totten [108c] meesten so staen si nader ghiericheit, dat beduut
[pagina 383]
301 sinte Barnaert ende seit: wye salmen mi nu moghen wisen 302 van alle den proesten, die niet méér dair na waken en sal 303 sijnre ondersaten budel te lichtenGa naar voetnoot303, dan haer sonden uut te 304 roden? Mer wat sijn nu die calverkijns diemen nu settet in 305 Bethel des huse Gods? Dat sijn nu die nevekijns, diemen nu 306 vordertGa naar voetnoot306 die prelaetscap ende proven te crigen. Aldusdanighe 307 ghiericheit doet dat volck vanden Gods huse keren. 308Ga naar margenoot308-329Die ander tyran, die den tempel van Iherusalem heeft mis-309daen, was Nabuzardan, daermen of leest inden derdenGa naar voetnoot309 boeck 310 der coninghen xxv^o capitulo, dat hi was des heyden coninx 311 cokemeysterGa naar voetnoot311, die brande den tempel meest of ende gaf dat 312 werc Gods inden vuer ende inder assen. Ende dit was die sake, 313 wantmen sinen heer des tempels scat niet en wouden gheven 314 voorden tribuut. DesGa naar voetnoot314 dese overdaet beteikent die paepscap die 315 haer leven op gulsicheit ende leckernye staet ende desen coken-316meyster dienen wel een safteGa naar voetnoot316 leven. Dair Paulus of seit: 317 horen buuck is haren God, si smaken aertsche dinghen, daer 318 om sal hem schien ende ghevallen confuseGa naar voetnoot318 in haere glorien. 319 Hair ambocht ende officie die si desen afgode den buke doen, 320 bewiset Hugo de sancto Victore ende seit: ghelijc datmen den 321 afgoden tempel plach te tymmeren, altaren op te rechten 322 [108d] dienres te ordinieren, beesten te offeren, wyeroeck te 323 barnen, aldus doen noch die heydensche papen ende prelaten. 324 Den afgoden haren buuck maken si die coken voir een tempel, 325 die tafel voir een altaer, die cokenknechts voir der kercken 326 dienres ende die gheofferde beesten sijn gecoicket, ghesoden 327 ende ghebraden vleissche. Ende die roeck, die in desen gods-
[pagina 384]
328dienst opgaet, is die lust ende smaec; die sanghe diemen dan 329 hout is dorpernye, kijf ende after-sprake. 330Ga naar margenoot330-335Die derde tyran, die den tempel van Iherusalem laster heeft 331 ghedaen, was die Coninc Anthiochus, dairmen of leest in-332den eersten boec Machabeorum primo capittulo, dat hi die 333 hovaerdichste man ende die vermetelste man, een wortel der 334 sonden was. Dese tyran vermat hem den tempel Gods een 335 grafstede te maken der Ioden, als hi dede, ende beroofden 336 also seer, dat alle die scoonheit van allen dinghen wert verlo-337ren. Ende sonderlinghe so nam hi die heilighe vaten, gouden 338 ende silveren, ende voer over in Babylonien, dair hi uut 339 dranc ende sijn wijf ende sijn kinderen ende oec sijn am-340bochtsluden. Dese overdaet beteykent die paepscap die also 341 overmoedich sijn op haren staet, datsi gheladen gaen mitten 342 goede des armen Ihesu, recht als een bruut haren [109a] bru-343degom gheciert. Wat sal ic segghen van haren clederen, die 344 also menichvoudich sijn ende so schijnbairlickGa naar voetnoot344? Haer slaep-345cameren sijn bet gheciert dan die kerck ende dat choer, die 346 tafel bet ghedect dan dat altaer, die nap costeliker ende duer-347baerre dan die kelck, dat paert is costeliker dan dat missael, 348 hoir mantel is suverliker ende costeliker dan dat casuffel, haer
[pagina 385]
349 heemden sijn verweenderGa naar voetnoot349 dan die alven, meer ghesins dient 350 hem ter tafelen dan ter missen. Wat is dit anders dan den 351 tempel Gods te beroven, die vaten wech te voeren ende alle 352 scoenheit van hem te nemen? Dit sijn die woorden sinte Bar-353nardus, die niet aen en gaet Aarons priesteren, die des ghe-354lijcs niet en doen, noch den paep Samuel, die leefde heilich 355 ende wel. 356Ga naar margenoot356-390Die scrift seit van veel hoechtiden des tempels van Iheru-357salem, doe hi weder vermaectGa naar voetnoot357 wort ende verwyet, welke dat 358 beteykenen die heilighe staten der paepscap onser kercken. 359 Die eerste was die coninc Salomon, dair men van leest grote 360 wijsheit welc nye mensche so groot voor sijn tiden en hadde 361 gheweest. Ende beteykent die wise gheleerde papen, die die 362 heilighe kercke mit saligher wiser leer ende predicaedse ver-363Ga naar margenoot363claren, dair die propheet of seit: die veel luden totter [109b] 364 rechtveerdicheit leren, sijn als sterren inder ewigher claerheit. 365 Die ander was die paep ende propheet Esdras, daermen veel 366 van leest grote goedertierenheit, welck nie paep en hadde, die 367 Ga naar margenoot367-371dat bedroefde volc bet conde troosten. Want hi seide doe si 368 screiden: het is huden een hoechdach der bliscap, screyet 369 niet ende gaet te huus, etet vette spijs ende drinct nuwen 370 drancke ende scudetGa naar voetnoot370 hem een deel den ghenen, die hem niet 371 bereet en hebben. Dese beteykent dese goede innighe papen, 372 die voir den volck bidden, dat God op haer sonden niet en 373 Ga naar margenoot373merct mit plaghen. Daer of ghescreven staet: tusschen den
[pagina 386]
374 altaer ende strijckcledeGa naar voetnoot374 screiden die priesteren ende seiden: 375 spaer Heer, spaer dijn volc ende en ghif niet dijn erfnisse in 376 die verderfnisse. 377Ga naar margenoot377Die derde was die ridder Iudas Machabeus, daer men van 378 leest soe grote moedicheit, dat hi was recht als een leeuwe, die 389 van niements te moete comen versaecht en was. Dese vernuwede 380 die tempel ende stichtede weder op die dienst Gods nader 381 leer ende ewen, die langhe of ghegaen was, want di heyden 382 haer afgoden in hadden gheset. Dese beteikent die strenghe 383 prelaten der heiligher kercken, die mitten gheesteliken dwan-384ghen dat volck houden uut horen sonden. Dair David of seit: 385 Ga naar margenoot385Heer, dijn roede ende dijn stock hebben mi getroist, [109c] 386 (Glosa:) dijn gheescelen der castiinghe hebben mi vanden 387 sonden ghehouden. Welck paepscap ons moet God verlenen, 388 datsi ons moet mit haren weldaet in die heilighe kerck mo-389ghen verenen, hier inden ghelove ende daerhoven inder glo-390rien. Amen.	margenoot5-390 Voor dit capittel heeft de auteur veel ontleend aan de Leg. aurea. Hier en daar wijkt hij ervan af en sommige gedeelten heeft hij breeder uitgewerkt en met enkele voorbeelden toegelicht. Van de eerste helft is ons de bron onbekend. margenoot5-17 L.A. onderscheidt slechts twee tempels: Et quoniam duplex est ecclesia sive templum, scilicet materiale et spirituale, ideo de hujus templi duplicis dedicatione hic breviter est agendum. margenoot11 II Paral. 2:9: Domus enim, quam cupio aedificare, magna est nimis et inclyta. margenoot16 I Cor. 3:17. margenoot21 Cor. 6:19. voetnoot32 catheziseren, lees: catechiseren: onderrichten in de godsdienstleer (niet bij Vd.). voetnoot41 achterbliven: ophouden te bestaan. margenoot45 I Cor. 3:11. voetnoot59 wonden, lees woorden; vermistelijc van vermutst, vermust, deelw. bnw. van vermutsen: blind verliefd worden; Kil. vermutst: caeco amore ardens, door liefde verteerd; - doirsinnen: doorgronden (niet bij Vd.). margenoot62 Prov. 9:1. voetnoot63 uutsneet: hieuw daarin uit. margenoot66 Ps. 83:4. (Altaria tua, Domine virtutum (zeer vrije toepassing). voetnoot75 droch: bedrog. voetnoot77 na hemel werd is geschrapt. margenoot78 Apoc. 21:4. voetnoot103 moortcule: moordhol. margenoot104 Zach. 2:1. voetnoot109 in huweliken sitten: in den gebuwden staat. voetnoot114 want mer met mere, lees: want men niet mere. voetnoot116 sanctuarie, dat gedeelte van een tempel, waar de reliquieën (mnl. heilichdoem) worden bewaard. Hier ook de gewaden: dus in 't algemeen de kerkschatten. Zie Vd. VIII, 148. In 160 is de bet.: sacristie. margenoot126 Prov. 18:10. margenoot127 Joel 2:32. margenoot130 Ps. 18:5. voetnoot133 bekennisse: kennis. voetnoot144 gheordiniert: toegerust. voetnoot145 ghereyden: gereedzijnde, in kerkelijk gewaad gekleed; of mogen we lezen: ghewyden? voetnoot147 tortysen: toortsen. voetnoot150 pluymcussenen: donzen kussens. voetnoot162 om (lees: in) figuer. margenoot172-177 Leg. aur. Episcopus, cum ipsam ecclesiam ter circumit et qualibet vice veniens ad januam, percutit baculo pastorali dicens: Aperite portas principales vestras etc... Triplex circuitus signat triplicem circuitum quem fecit Christus propter ipsius Ecclesiae sanctificationem. Primus fuit quod de coelo venit in mundum; secundus, quod de mundo descendit ad limbum; tertius, quod de limbo rediens et resurgens ascendit in coelum. voetnoot182 in sinen goede heeft: bezit. margenoot184 Phil. 2:10. margenoot186-192 l.c. Ipsum ostium cordis clausum ter percutit, ut sibi aperiatur. Percutit enim ipsum cor ictu beneficii, consilii et flagelli. De qua triplici percussione dicitur Proverbiorum 1 (: 24): Quantum ad malos ‘extendi manum meam’, - hoc quantum ad collata beneficia - ‘despexistis omne consilium meum’ - hoc quantum ad inspirata consilia - ‘et increpationes meas neglexistis’ - hoc quantum ad inspirata consilia. margenoot192-216 l.c. Tertio interius et exterius aqua benedicta aspergitur, quod fit triplici de causa. Primo propter daemonis expulsionem. Aqua enim benedicta habet virtutem propriam expellendi ipsum diabolum.... Ista aqua benedicta fit ex quatuor rebus, scilicet ex aqua, vino, sale et cinere, quae videlicet quatuor sunt quae maxime inimicum expellunt, scilicet lacrymarum effusio, quae per aquam, spiritualis exsultatio, quae per vinum, matura discretio quae per sal, et profunda humiliatio quae per cinerem designatur. Secundo propter ipsius ecclesiae expiationem. Omnia enim terrena propter peccarum corrupta sunt et foedata, et ideo ipse locus aqua benedicta aspergitur, ut ab omni foeditate et immunditia liberatur, purgetur et expietur. Hinc est etiam quod in lege omnia pene per aquam mundabantur. Tertia propter omnem removendam maledictionem. Terra enim a principio cum fructu suo maledictionem accepit, ex eo quod ex ejus fructu deceptio facta fuit; aqua vero nulli maledictioni subjacuit... Ipsum templum spirituale ter aqua intus et extra debet irrigari. Haec autem trina irrigatio est trina lacrymarum interiorum vel aliquando exteriorum effusio. Mens enim sancti viri, ut dicit Gregorius, dolore afficitur, considerando ubi fuit, ubi erit, ubi est et ubi non est. Ubi fuit, inquit, in peccato; ubi erit, in judicio; ubi est, in miseria; ubi non est, in gloria. - Ps. 125:6. voetnoot204 doe (lees: so) machmen. margenoot216-224 l.c. Quarto in pavimento alphabetum scribitur, quod quidem repraesentat conjunctionem utriusque populi, scilicet gentilis et judaei, vel paginam utriusque testamenti vel articulos nostrae fidei. Illud enim alphabetum, ex litteris graecis et latinis in cruce factis, repraesentat unionem in fide populi gentilis et judaei per crucem Christi factam. - Het is zeer vreemd, dat de Tafel gewaagt van ‘drie alphabete’, terwijl de Bisschop alleen de Grieksche en Latijnsche letters op den grond uitteekent. Het Rationale divinorum officiorum van Durandus zegt uitdrukkelijk: scribitur alphabetum in modum crucis litteris graecis et latinis, non autem hebraicis, quia judaei recesserunt a fide. margenoot224 Rom. 10:12. Verder wijkt de beschouwing van onzen auteur geheel af van de Leg. aur. Alleen den tekst - Gen. 18:27 - vinden wij ook daar: elementa quae inscribuntur sunt articuli fidei, quibus rudes et neophyti de utroque populo in Ecclesia erudiuntur, qui se pulverem et cinerem reputare debent juxta illud quod dixit Abraam. Gen. XVIII: Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis et cinis. Hier is het verband veel sterker dan in de Tafel. voetnoot227 simpel ... slechticheit: simpelheid en eenvoud. margenoot241-277 l.c. Quinto cruces in ecclesia depinguntur, quod siquidem fit triplici ratione. Primo propter daemonum terrorem, ut scilicet daemones qui inde expulsi sunt, videntes signum crucis, terreantur et illuc ingredi non praesumant. Timent enim diaboli valde signum crucis... Ut ostendatur quod locus ille Christi dominio subjugatus est, ideo ibidem cruces depinguntur. Nam et apud imperialem magnificentiam observatur, ut quando aliqua civitas ei traditur, imperiale vexillum in ea erigitur... Cruces sunt vexilla Christi. - De beginwoorden van de kruishymne zijn door D.v.D. ingelascht: ‘Vexilla crucis prodeunt, - Fulget crucis mysterium’. - Timent diaboli valde signum crucis. Unde Joannes Chrysostomus: ubicumque daemones signum dominicum viderint, fugiunt timentes baculum quo plagam acceperunt... Tertio propter apostolorum repraesentationem. Nam illa duodecim luminaria ante cruces posita, significant duodecim apostolos qui per fidem crucifixi totum mundum illuminaverunt. - Gal. 6:14 - Hae igitur cruces illuminantur et chrismate inunguntur. - De verdere uitwerking is anders. - Debent pingi cruces, id est assumi poenitentiae austeritates, quae quidem debent inungi et igne illustrari, quia non solum ferendae sunt patienter, sed etiam libenter, quod significatur per unctionem, et ardenter, quod significatur per ignem. Unde Bernardus: qui moratur in timore, crucem Christi portat patienter, qui proficit in spe, portat libenter, sed qui consummatur in charitate, amplectitur jam ardenter. Men ziet dat deze tekst van S. Bernardus geheel anders luidt als die van de Tafel. voetnoot243 cresom: chrisma, samengesteld uit olijfolie en welriekenden balsem. voetnoot250 het (lees: hel) blencken. voetnoot257 Ihesum, lees: Ihesu. voetnoot259 verbliden als vertaling van ‘gloriari’. voetnoot269 voort balsament ... witachtigher sonden: vervolgens het balsemen met het chrisma van een kalm en rustig geweten tegen al de verwijten en wroegingen over tegen de wet gepleegde zonden. De combinatie: witachtigher sonden is niet duidelijk. Witachtich bet. door het recht erkend; hier misschien: erkend door het geweten, in zoover dit de wet toepast op de eigen daden en oordeelt of men het gebod heeft overtreden of niet. margenoot281-307 l.c. De tertio scilicet per quos prophanatur, sciendum quod ipsam domum Dei per tres prophanatam legimus, scilicet per Jeroboam, per Nabuzardam, et per Antiochum. Jeroboam enim, sicut legitur in III Reg. (12:29), duos vitulos fecit ponens unum in Dan, et alium in Bethel, quae dicitur domus Dei. Et hoc propter avaritiam fecit, ne scilicet regnum ad Roboam rediret. Per hoc significatur, quod avaritia clericorum multum Ecclesiam Dei contaminat, quae in ipsis clericis multum regnat. Hieremias 8 (: 10) A minimo usque ad maximum omnes avaritiam sequuntur. Bernardus: quem dabis mihi de numero praelatorum, qui non magis invigilet subditorum evacuandis marsupiis quam vitiis exstirpandis. Vituli sunt nepoluti quos in Bethel, id est: in domo Dei ponunt. Ecclesia etiam per Jeroboam prophanatur, si ex avaritia usurariorum vel raptorum aedificatur. - III Kon. 13:33: quicumque volebat, implebat manum suam, et fiebat sacerdos excelsorum. voetnoot281 beslaghen: in beslag genomen voor profane doeleinden (prophanatur). voetnoot283 dat wi... hoeden: dat wij ons met betrekking tot onzen geestelijken tempel zouden wachten voor hun daden, die enz. voetnoot289 in Iudam, lees: in Dan (Posuitque... alterum in Dan). voetnoot296 tusschen dair en vluchts hiaat. voetnoot303 sijnre ondersaten... lichten: de beurs van zijn onderhoorigen lichter te maken, dan hun zonden uit te roeien. voetnoot306 vordert: begunstigt; - proven: prebenden. margenoot308-329 l.c. Nabuzardan sicut legitur in IV Reg. XXV, domum Dei combussit. Nabuzardam autem princeps coquorum significat illos, qui gulae et luxuriae dediti sunt, qui de ventre suo deum suum fecerunt, secundum quod dicit Apostolus (Phil. 3:19): quorum deus venter est, et gloria in confusione ipsorum, qui terrena sapiunt. Qualiter autem venter deus dicatur ostendit Hugo de sancto Victore in suo claustrali dicens: Solent diis templa construi, altaria erigi, ministri ad serviendum ordinari, immolari pecudes, thura concremari. - Deo siquidem ventri templum est coquina, altare mensa, ministri coqui, immolatae pecudes, carnes coctae, fumus incensorum odor saporum. voetnoot309 derden, lees: vierden. voetnoot311 cokemeyster: opperkok; - des, lees: die. voetnoot314 Des: daarom. voetnoot316 safte: week. voetnoot318 schien ... confuse: geschieden schande. margenoot330-335 Rex Antiochus qui fuit superbissimus et ambitiosus domum Dei polluit et prophanavit, sicut legitur I Mach. 1 (11:25). Per quem significatur, quod superbia et ambitio quae vigent in clericis, qui non appetunt prodesse sed tantum praeesse, multum Ecclesiam Dei contaminant. De quorum superba ambitione sic dicit Bernardus: Honorati incedunt de bonis Domini, qui tamen Domino honorem non deferunt. Inde hic quem quotidie vides, meretricius nitor, histrionicus habitus, regius apparatus. Inde aurum in frenis et sellis et calcaribus, et plus calcaria quam altaria fulgent. - Deze gedachten zijn in de Tafel verder ontwikkeld, waarschijnlijk onder invloed van St. Bernardus, die meermalen krachtig tegen deze misstanden is opgetreden; vgl. Migne, P.L. t. 182, col. 815: clamant vero nudi, clamant famelici, conqueruntur, et dicunt: Dicite, pontifices, in freno quid facit aurum?... Nostrum est quod effunditis; nobis crudeliter subtrahitur, quod inaniter expenditis... Jumenta gradiuntur onusta gemmis, et nostra non curatis crura nuda caligulis,- etc. - Migne, P.L. t. 183, col. 1155: Intuere quomodo incedunt nitidi et ornati, circumamicti varietatibus, tamquam sponsa procedens de thalamo suo. Nonne si quempiam talium repente eminus procedentem aspexeris, sponsam potius putabis, quam sponsae custodem? Unde vero hanc illis exuberare existimas rerum affluentiam, vestium splendorem, mensarum luxuriem, congeriem vasorum argenteorum et aureorum, nisi de bonis sponsae? voetnoot344 schijnbairlick: opvallend. voetnoot349 verweender: kostbaarder. margenoot356-390 Leg. aur. wijst terloops op Mozes, Salomon en Judas: Et sicut per tres prophanata exstitit, ita per alios tres dedicata et consecrata fuit. Dedicationem enim primo fecit Moyses, secundo Salomon, tertio Judas Machabeus. Per quod insinuatur quod in dedicatione ecclesiae debemus habere humilitatem quae fuit in Moyse, sapientiam et discretionem quae fuerunt in Salomone, verae confessionem fidei quae fuit in Juda. voetnoot357 vermaect: vernieuwd. margenoot363 Daniel 12:3. margenoot367-371 II Esd. 8:9-10: Dies sanctificatus est Domino Deo nostro, nolite lugere et nolite flere... Ite, comedite pinguia, et bibite mulsum, et mittite partes his, qui non praeparaverant sibi. voetnoot370 scudet: staat hem een deel af. Vd. VIII, 796 i.v. ‘schudden’: waarschijnlijk is aan het woord, althans in de vla. tongvallen, ook eigen geweest de bet. gieten, storten, overgieten; vgl. ook mhd. schüten, in de bet. ‘gieten’, en Kil. schudden, sicamb. j. ‘storten’. - dat bij 't lat. mittite past. margenoot373 Joel 2:17. Inter vestibulum et altere plorabunt sacerdotes, ministri Domini, etc. voetnoot374 strijckclede (niet bij Vd.). De tekst luidt: ‘inter vestibulum et altare’; strijckclede: gordijnen, die de voorhal van het altaar scheiden en konden worden neergelaten. margenoot377 I Mach. 3:4. margenoot385 Ps. 22:4.

Vorige Volgende

Dat .XXVIII. capittel hoemen die kercken wyet. Ende hoemen die seven ghetiden hout ende singt, hoe die bisscop <wyet> ende wattet beduut.