Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

(1938)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen
Dat viertiende capittel van der letanien groot ende cleyn; van die vasten der quatertemper. Hier vanden ouden testamente merkelike saken ende punten. [55a] 5Ga naar margenoot5-117Die vasten der quatertemperen sijn ghesticht vander heili-6gher kercken vierwarf in den iaer na die vier tiden des iaers. 7 Die eerst is die lenten, die ander tijt is die somer, die derde 8 is die herfst, die vierde is die winter. Ende in dese vier tiden 9 so vasten wi ende doen penitencien om seven saken. 10Die eerste is, want die lenten heet is ende vuchtich, opdat 11 wi die onnaerdighe vucht der oncuuscheit in ons temperrieren. 12 Inden somer vast wi, want die heet is ende droghe, opdat wi 13 die quade brant der ghiericheit vercoelen. Inden herfst so 14 vast wi, <want> die cout is ende droech, opdat wi die dorreGa naar voetnoot14 15 hoverdicheit doen neyghen. Inden winter soe vast wi, want hi 16 cout ende nat is, opdat wi die coude traecheit ende wanloveGa naar voetnoot16 17 verwandelen. 18Die ander reden is, wairom dat wi vierwarf des iaers vasten.
[pagina 208]
19Want die eerste ghesciet in die maerte, als inder eerster weeck 20 der vasten, opdat die oncrude der sonden uutGa naar voetnoot20 ons werden ghe-21rodet, want anders en moghen die cruden der duechden in ons 22 niet ontspruten. Voort inden somer, als in die weeck van Pinx-23teren, opdatwi te bereyder werden den heilighen Gheest tont-24fanghen. Die derde vasten geschien inden oest, alsmen die 25 vrucht vanden velde versament, opdat wi oec vrucht Gode mo-26ghen gheven der gueder wercken. Ende oec vastmen [55b] in-27den winter, want dan die cruden inder aerden verdorren, op-28dat wi der werelt, den vleisch ende alle sonden moghen sterven. 29Die derde reden is, opdat wi oec die joden in gueden 30 Ga naar margenoot30wercken verbeteren, die vierwarf des iairs plaghen te vasten, 31 dat inder scrift hiet Ieiuniumquarti, dat is die vasten van vie-32ren. Si vasten voor Paesschen, want doe toghen si uten lande 33 van Egypten; ende si vasten voir Pinxteren, want doe ontfin-34ghen si die ewe ende die gheboden doer Moysen van Gode; 35 ende si vasten buten voor die tijt, datsi buten dake mosten 36 slapen, want si doe laghen in die woestijn onder die tenten 37 ende paulionen te velde; si vasten voor haer kermis, want 38 doe wert haren tempel weder ghetymmert, die vanden heyden 39 verbrant was. 40Die vierde reden is, want die mensch is ghemaect vanden 41 vier elementen, als van aerd, water, lucht ende vuer; die we-42relt staet in vier eynden, als in oost, zuyt, west, noort; dat 43 iaer staet in vier tiden, als ick te hant seide; dat ghelove staet 44 in vier ewangelien. Statet dan niet op scone reden, dat wi die 45 vier quatertemporen sullen vasten mit aelmissen ende mit be-46Ga naar margenoot46den? Dit is dat die prophete Ezechiel seyt: vier aensichten 47 sijn enen ygheliken vanden dieren, want in desen vier ghe-48noemden saken wil God ende die natuer allen menschen re-49gieren. 50Die vijfte sake is, als Damascenus seit, dat wi die vier qua-51tertemporen [55c] vasten, want in die lenten dat bloet wasset 52 ende die mensche sanguineus dan meest is, so sal hi vasten, 53 opdat sijn vruechde ende lust ghematicht werde. Inden somer 54 so wast coloer, dat is ghesodenGa naar voetnoot54 bloet; so sal hi vasten, opdat 55 die coloer sijns torens ende nijts <werde> ghelescht. Ende
[pagina 209]
56 inden herfst, so wast die melancolie, dat is bloet dat vander 57 aerden ghelijc nature hevet, ende sal wi vasten, opdat die 58 aertsche ghiericheit ende swaermoedicheit werde verclaert. En-59de in die winter wast die fleuma, dat is een waterachtich bloet; 60 so sal wi vasten, opdat die fleuma der domheit ende traecheit 61 warden levenlikerGa naar voetnoot61 geaert. Dese vier manier van sonden sijn 62 dicwijl meest inden vier complexien ghewortelt ende ghele-63ghen. 64Die seste reden is want die lente wert ghelijct der kintscheit; 65 ende daerom sal wi dan vasten, opdat wi kinder werden der 66 onnoselheit. Die somer ghelijct der ioncheit; ende daerom 67 sellen wi vasten dan, opdat wi ionck werden tot opwassen der 68 duechden mit gemoede der innichedenGa naar voetnoot68. Die herfst ghelijct der 69 manheit; ende daerom sullen wi dan vasten, opdat wi rijp 70 worden van vromen kerstenre weldadicheit. Die winter ghe-71lijct die ouderdoem; daerom sal wi dan vasten, opdat wi out 72 werden in wijsheden, in eerbaren leven ende in gueden ge-73[55d]ruchte voor die menschen. 74Die sevende reden is, <want> die vier tiden gheliken den 75 vier elementen mit vier manieren van sonden op vier merckelike 76 Ga naar margenoot76-89steden des lichaems. Als die lenten ghelijct der luchtGa naar voetnoot76 ende der 77 lucht ghelijct der hovaerdicheit ende staet inden oghen, ende 78 daerom en dorste die publicaen sijn oghe van Gode niet op-79slaen. Die somer ghelijct den vier ende dat vuer ghelijct den 80 toern ende die staet inden borsten, ende daerom sloech hi 81 hem voir sijn borst ende seide: God, wes mi sondair ghena-82dich. Voirt die herfst ghelijct der aerden ende die aerde ghe-83lijct der ghiericheit ende die staet inden handen, ende daerom 84 hief hi die op, recht of hi ongherechtich guet van hem woude 85 werpen, als Zacheus dede. Ende voort so ghelijct die winter 86 dat water ende dat water ghelijct die onsuverheit ende die 87 staet inden lenden, ende daerom viel die publicaen neder voor 88 Gode, recht of hi dat water quader ghenoechten woude hem 89 vander herten laten lopen, als die coninc David dede. Hier 90 om staet dese vasten om dese vier manier van sonden te bete-91ren ende te soenen, want wi in dese vier voirnoemde tiden en-92de saken veel misdoen ende breken. 93Die meester Wilhelmus Alcidierensis seit, wairom dat dese
[pagina 210]
94 vasten der quatertempore in drien daghen wort ghehouden. 95 Die eerste sake is nader letter, [56a] want wi in drien sticken 96 ons meest besondighen, als in ghedachten onser herten, in 97 spreken ons mondes, in wercken onser leden. Ende van desen 98 drien pleghen wi onse Confiteor scout ende biecht te spreken. 99 Die ander sake is naden ghelove, dat wi drie daghen vasten. 100 Des Woensdaechs, <want doe> wert onse heer Ihesus van 101 sinen discipel verraden, des Vridaechs, want doe wert hi om 102 onsen wille ghecruust, des Saterdaechs, want doe lach hi in-103den grave ende die vrienden Gods bescreiden. Om deser saken 104 wille heeft oec die heilighe kercke verboden allen kersten 105 menschen, datsi gheen vleische binnen den iaer op dese drie 106 daghen en sullen eten. Die derde sake is naden gheest, want 107 die ziel staet in drien crachten, die dicwijl ten sonden werden 108 verkeert. Als in die redelike craft, die valt in domheit ende 109 in onwetenheit, die begheerlike craft, die valt in onedelheit 110 ende verkeertheit ende die toornighe werkende craft, die valt 111 Ga naar margenoot111in crancheden ende in onnutlicheden. Dat sijn die drie wijn-112rancken, die Pharaonis scencker sach bloeyen, bloemen, bla-113den ende rijpe druven voortbrenghen, die hi dructe in een 114 kelc ende scenctet den coninc, want hi sijnre bedacht, daer hi 115 was ghevanghen in een carker. Aldus ist mitten zielen: si en 116 mach God niet behaechlics scencken, ten moet doer dese drie 117 craften wassen ende ripen. 118Ga naar margenoot118-149Letanie. - Die letanie beduut alsoe [56b] veel als bidden,
[pagina 211]
119 begheren of eisschenGa naar voetnoot119 ende die twerehande: die meerre letanie 120 ende die houtmen nae Paesschen op sinte Marcus dach ende die 121 minre letanie, diemen hout drie daghen voir ons <Heren> 122 hemelvaerts dach. 123Die eerste letanie die hieten om drie saken wille die grote. 124 Eerstewarf om den ghenen wil diese heeft ghesticht, als was 125 die grote heilighe paeus Gregorius, een van die vier lerars der 126 heiligher kercken, die die heilighe scrifture ende bibel bet 127 heeft in gheesteliken sinne beduut, dan enich van hem allen, 128 ende die hiet die oetmoedighe Gregorius, want hi die eerste 129 paeus was, die hem selven over screefGa naar voetnoot129 allen kersten menschen, 130 dat hi waer een knecht der knechten Gods. Die ander sake 131 is, dat hi hiet die grote letanie om der stede wil daer hi eerst 132 wert begonnen, als te Romen, die een vrouwe is ende een hooft 133 alle der werelt om drie saken wille: want daer is dat lichaem 134 des vorsten der apostolen sinte Peters ende des leerre der we-135relt, sinte Pouwels; ende want daer is die stoel des aertschen 136 vaders des paeus, die een overste priester der kersten is; en-137de want daer die croen des keysers staet, daermen die leste 138 croen van goude op sijn hooft sette ende uut haer hiet hi 139 coninc te wesen, die ghebieder ende keyser der ghemeenre 140 werelt soude wesen. Die derde sake is, waerom datsi hiet die 141 grote letanie, als [56c] om der saken wil, wairom datse is 142 eerstwarf vanden clergien begonnen, als om der plaghen der 143 bulenGa naar voetnoot142, daer ons God of moet behoeden. Doe die Romeynen 144 hadden des paesschen dat sacrament dat lichaem ons Heren 145 ontfanghen, gaven si tot warsscap, spele ende oncuuschede. En-146de daerom quam die plaghe soe groot onder hem, datse mit 147 Ga naar margenoot147-149vnyessenGa naar voetnoot147 ende mit hoesten versceiden. Noch is dit daer of ghe-148Ga naar margenoot148bleven, dat men die hoest of die gheeut, mitten cruce teykent 149 ende dat wi die vnyessen zeghenen. 150Ga naar margenoot150-161Dese letanie heeft noch drie ander namen vanden lerar ont-
[pagina 212]
151faen. Die eerste is datsi hiet die sevenvoudighe processie, daer 152 om want sinte Gregorius die processien, die hi in deser leta-153nien dede in seven betalgen schickede. Inder eerster so was 154 al die clergye, inder ander alle moniken ende religiosen ghees-155telike luden van oorden, inder derder alle ghewijldeGa naar voetnoot155, ghewye-156de nonnen, inder vierder alle ionghe kinderen, inder vijfter 157 alle leke luden, inder sester alle weduwen ende maechden en-158de vrouwen, die reyn leven leiden, inder sevender alle gheech-159te vrouwen. Mer want wi dese processien in seven betalgen 160 niet wel ordinieren en connen, soe singhen wi die letanien 161 sevenwerf over, eermen die crucen nederset. 162Ga naar margenoot162-169Anderwarf hieten dese grote letanien: swarte crucen, want 163 die paeus settedet, datmen swarte crucen voor den volck sou-164den [56d] draghen ende dat volc mit swarten ghecleet soude 165 wesen ende die outaers mit sackenGa naar voetnoot165 decken om drierleye saken 166 wil. Eerst in een teyken der droevenis, dat al so veel volx starf, 167 anderwarf in een teyken van penitencien, derdewarf in ghe-168huechnis der doot, die doe alle den menschen voor den oghen 169 was bereit, als ic te hant voorseide. 170Ga naar margenoot170-180Derdewerf hiet dese letanie iaerlixe heervaert, want wi dan 171 alle der heilighen reliquien ende heilichdom opnemen, ende 172 mitten priesteren in haren ghewade te striden trecken, als mit 173 Gods help teghen die heyden, die der kersten lant verstoren, 174 teghen onsen openbare, ontseideGa naar voetnoot174 vianden, die roven, moorden 175 ende branden, ende oeck teghen die bose gheesten, die ons 176 van Gods verhenghenGa naar voetnoot176 dat water, onweder, brant, aerdbevin-177ghe, sterft, plaghen, pestilencie, siecte toebrenghen, ende oec 178 die beeste des veldes, die vruchts opter aerden verderven, als
[pagina 213]
179 Ga naar margenoot179Iob seit: Die mensche wert die wijl dat hi op aerden leeft, 180 vervolt mit menighe onsalicheden. 181Ga naar margenoot181-195Die ander letanie hiet die minre tot ondersceit der eerster, 182 wantse van enen minre bisscop was ghesticht, als vanden bis-183scop Mamertinus in eenre minre stat, als is Vyennen <in> 184 Oostenrijc ende om eenre minre sake was ghehantiert als om 185 aertbevinghe ende brant, dat al min is dan die doot. Die sake, 186 waerom dat die minre letanien was eerst gesticht, was dese. 187 Het gheschiede te Viennen [57a] in Oostrijc int iaer ons He-188ren vierhondert ende achtenvijftich onder des keysers. Leo 189 tiden soe grote aerdbevinghe ende hemelsbrantGa naar voetnoot189 opten heili-190ghen paaschdach, dat oec die beesten, wolven ende ander ghe-191dierten quamen mit groten ghetale inder stat uuten busschen 192 ende aten ende beten die luden, dat hem dat volc niet en con-193de beschermen. Dairom soe predicte die bisschop Mamertus 194 drie vasteldaghe mit letanien diemen nu ghemeenliken hout 195 voor ons Heren hemelvaert. 196Ga naar margenoot196-249Dese minre letanien hebben oec drie namen inden boecken.
[pagina 214]
197 Deerste hieten si die bedeldaghen, want drie saken sijn: waer-198om dat die heren ende vorsten grote gaven ende ghenaden 199 pleghen te verlenen. Die eerste sake is om hoecheit haers hoofs 200 beroepenGa naar voetnoot199. Soe si groter ende edelre sijn, riker ende machti-201gher, so si dan milder sijn van gaven ende ghenaden te ver-202lenen. Want die coninc Assuerus, die over hondert ende seven 203 ende twintich provincien coninc ende heer was, beriep enen 204 groten hof alle sine vorsten, tyrannen ende bailiuwen ende 205 sinen ghesinde ende maecte een grote warscap onder die ten-206ten inden hof hondert ende. lxi. daghen lanc ende gaf alsoe 207 grote gaven als sijn voorbaerlicsteGa naar voetnoot207 moghentheit toe behoorde. 208 Ende want in dierre opvaert ons [57b] heren Ihesu inden he-209melschen paradijs so groten hof beroepen was, des gheliken 210 nie voor ghehoort en wert, want daer plaghen die enghelen 211 alleen te wonen, mer doe leide hi mit hem patriarchen, pro-212pheten ende salighe mannen, die hem hadden ghedient. Ende 213 daerom so verleende hi so grote gaven den menschen: die 214 scat der Godheit, die gaven des heilighen Gheests, die die bes-215te ende die volcomenste sijn. Die ander sake is, waerom die 216 heren grote miedeGa naar voetnoot216 gheven, als om lof haerre zeghe ende vic-217torie wil, die hem vanden hemel wert teghen haer vianden 218 ghegheven. Ende als si dan inder wederreyseGa naar voetnoot218 van haren volck 219 warden ontfanghen, so si moghender sijn, so si meerre gaven 220 pleghen te gheven. Aldus dede die coninc David, doe hi die 221 Philisteynen hadde versleghen ende den roof hadde gehaelt. 222 Mer doemen deylen soude, gaf hi elc sijn deel, vrouwen, kin-223der, knechten, die te huus ghebleven waren ende ander onghe-224wapende versaechde mannen, die die maten ende sacken had-225den verwaert. Ende om deser mildicheit willen, so hat hem 226 dat volck lief ende waert. Ende want in der opvaert ons heren 227 Ihesu inden lande der levender, inden rike der hemelen hi 228 in sijn eyghen palaes weder quam mit also groten zeech ende 229 victorie, als doe hi die helle hadde ghebroken, den doot ver-230slaghen, sijn vrienden uuter vanghenisse verlosset ende an die 231 rechter zijde [57c] sijns Vaders ghinc sitten in gheliker macht 232 ende glorien, so heeft hi so mildelic sijn gaven nederghesent, 233 dat hi al die aerde mit sinen gheest heeft vervolt. Die derde 234 sake is om die waerdicheit der gheenre die middelaer sijn ende
[pagina 215]
235 der ghebede ondersprekerGa naar voetnoot235 of voortbrengher, wantmen vele siet, 236 dat die bede om des voertsprekersGa naar voetnoot236 <wille> wert dicwijl ghe-237hoirt ende en waer hi den heer niet ontfanghelicGa naar voetnoot237, hi soude te 238 lichter die bede weygheren. Aldus soe dede die coninc Salomon 239 die sijnre moeder Barsabee bi hem ghelijc dede setten in enen 240 throne, doe si voer hem lach knielende ende bat, ende hi seide 241 tot haer aldus: Bidde, moeder, wat du wilte; ten is niet behoir-242lick, dat ic di yet soude weygheren. Ende want onse heer Ihesus 243 in sijnre hemelscher opvaert voer den vaderliken throen der 244 Godheit onse voirspraeck ende een advocaet wesen wil ons voir 245 des Vaders aensicht te versoenen ende voor ons te bidden mit on-246spre<ke>liken suchten, als Paulus seit, soe heeft die Vader 247 der ontfermherticheden, de God alles troosts, opghesloten sijn 248 scat ende den menschen gaven gegheven. Om deser drie voer-249seide saken sprac Cristus: bidt ende u sal ghegheven werden. 250Ga naar margenoot250-259Die lerars vraghen op dit passe vanden bedeldagheGa naar voetnoot250, wairom 251 dat wi Gode onsen Heer sullen bidden, ende segghen dat om 252 dese saken. Eerstwerf, dat hi ons bescherme voir strijt, [57d] 253 voir oerloch ende overloopGa naar voetnoot253 onser vianden, want die in dien 254 tiden meest pleghen te ghescien. Anderwarf voir plaghe, pes-255tilentie ende alle siechten ende onghelijcGa naar voetnoot255, want die pleghen 256 dan meest an te staen. Derdwerf voor die beesten inder aerden 257 ende inden water, want die sijn in haer winningheGa naar voetnoot257. Vierdwarf 258 voor die vrucht vanden velde, voir die wijn ende gheboemte, 259 want die staen dan in bloemen. 260Ga naar margenoot260-270Die ander questi is, waerom datmen in deser tijt der ghebe-
[pagina 216]
261dinghen oec vastet in abstinencien. Die eerste sake is, opdat 262 die vleischelike bew<eg>inghe in ons ghestilt werden, die 263 dan alremeest sijn, want dat bloet sel in dier tijt seerste 264 gloeyen. Die ander sake is, opdat wi te abelreGa naar voetnoot264 ende bereider 265 werden den heilighen Gheest te ontfanghen, want die aposto-266alen vasten ende beden voir den pinxterdach. Die derde sake 267 is, opdat wi die swaerheit vanden vleisch quyt werden ende 268 plumen crighen anden vloghelen onser begheerten van bedin-269ghen, dat wi den Heer moghen volghen, die ghevloghen is 270 boven die vlogheleGa naar voetnoot270 des windes. 271Ga naar margenoot271-289Die ander naem deser letanien hiet anroepen der heilighen, 272 want men dan van aenbeghinne Cristum ende sijnre liever 273 moeder elc driewerf aenroept. Voor<t> alle die enghelen 274 ende hemelsche gees-[58a]ten, voort alle patriarchen ende 275 propheten, voort alle apostolen ende martelaren, alle confes-276soren ende maechden, voort alle die uutvercoren vrienden 277 Gods; datsi voor ons willen bidden. Ende dat sellen wi doen 278 om drierleye saken wil. Die eerste is om onser behoefte ende 279 noturfticheit ende ghebrekes wil, die wi hebben in menighen 280 saken: als te bekennen die wijsheit ende waerheit Gods, want 281 wi dom sijn, ende si scouwen teghenwoordelic inden spieghel 282 der claerheit. Voort hebben wi ghebreck in Gode te minnen, 283 want wi lawe ende cout sijn, ende si sijn barnende schoorstien 284 van Syon. Voort hebben wi ghebrec onse ewighe salicheit te 285 verdienen, want wi traech ende laf sijn, ende si hebbense ver-286creghen. Hierom soe sellen wi die lieve heilighen aenbeden 287 datsi ons van Gode verwerven een glanskijn der wijsheit, een 288 vonxkijn der minnen, een deel der salicheit mit hem te 289 leven.
[pagina 217]
290Ga naar margenoot290-309Die ander sake is, wairom dat wi die sancten ende heilighen 291 Gods sullen anroepen ende bidden, als om hoer glorie ende 292 eer wille, want God hevet alle die dinghen also gheschict, dat 293 die nederste dinghen vanden oversten regiert sullen worden. 294 Ende daerom als wi yet van Gode behoven ende begheren, 300 soe wilt God door haer handen ons dat verlenen, want dan 301 wort hi van énen guede [58b] tweewarf ghedanct. Voort, die 302 heilighen hebben hier inder tijt onbecant gheweest, want haer 303 weldaetGa naar voetnoot303 was verburghen, ja, si hebben versmaet gheweest en-304de verworpen. Als Salomon seit, datmen haer leven dulheit 305 waende. Daerom wil onse Heer, dat wise anroepen, <als> om 306 haer heilicheit becant te wesenGa naar voetnoot306. Voort, die heilighen verdienen 307 veel ghenaden bi Gode mit haren leven, ende die wijl wi in de-308ser tijt leven, dat wise sullen eren opter aerden, ende inder ewi-309cheit houden, datse die enghelen eren inden hemel. 310Ga naar margenoot310-323Die derde sake is, waerom dat wi die heilighen anroepen, 311 als om Gods waerheit ende waerdicheit of lof te meren, want 312 wi ons selven teghen God sculdich kennen ende en dorren God 313 self niet bidden. Als David seit: Was dat is ick quaetheit 314 sach in mijnre herten, soe en sal mi die Heer niet horen. Voort 315 onse Heer God is soe moghentlic, dat wi ons voor hem mydenGa naar voetnoot315 316 ende scamen. Ende dairom so bidden wi sijn camerlinghen 317 ende heymelike vrienden, datsi tot hem gaen ende onse boet-318scap willen doen. Voort, wanttet wel betaemt, dat wi ons voor 319 hem myden ende die eer ende reverencie ende glorie Gode 320 toe-legghen ende van ons selven niet dan onwairdicheitGa naar voetnoot320 en 321 vermoeden, als Iob seit: Ic scaemde mi alle mijnre wercken 322 in die teghenwoordicheit Gods, als al mijn rechtveerdicheit 323 als een scutteldoeck. 324Ga naar margenoot324-339Die derde naem deser letanien hieten generaal pro-[58c]-325cessien ende dat in drien manierenGa naar voetnoot325.
[pagina 218]
326Eerstewarf soe draechtmen die crucen ende ludet die cloc-327ken, opdat die bose gheesten vervaert worden ende vlien. 328 Want gelijc dat enen coninc in sinen <heer> heeft banni-329ren ende bazunen, also heeft onse coninc Cristus inder heer-330vaert des levens, dat al vol oorlochs is, bannier der crucen 331 ende bazunen der clocken. Ende als enich tyran versaecht sou-332de werden, als si des keysers bannier in sijn lande saghen ende 333 sijn basunen hoorden, alsoe scuwen die bose gheesten ende 334 wiken uter lucht, daer si storm ende onweer in pleghen te 335 stichten, als si dat cruus sien ende die clocken horen. In wel-336ken litteiken soe plechtmen in som landen vanen ende cru-337cen uter kercken te nemen ende teghen tweder te settenGa naar voetnoot337. Want 338 als Crisostomus seit, soe scuwen si noch den staf, daer si of 339 ontfenghen den groten slach. 340Ga naar margenoot340-364Anderwarf so singtmen in der processien ymmen, antypho-
[pagina 219]
341 nen, responsorien, choorsanck, dat dat volc volcht. Want 342 ghelijc alsmen des coninx bannier pleecht te volghen, - alst 343 oec gheschiede doe Cristus ten hemel clam mit victorie, qua-344men die engelen hem te moete mit love ende mit sanghe, als 345 David seit: in iubilacien ende in basunen, - des ghelijcs vol-346ghen wi mit love nae ende mit sanghe, want hi ons heeft ver-347lost. Dit wart ghefiguriert inden coninc David; doe hi den 348 heyden Golyam [58d] hadde versleghen, quamen hem die 349 maechden te ghemoede uut Iherusalem mit sanghe ende mit 350 spele. Dairvan seit Damascenus, dat eens een kint uten pro-351cessien inder lucht was gheruct ende vanden enghelen desen 352 sanck leerde: Sancte Deus, sancte fortis, sancte et immortalis, 353 miserere nobis. Dat beduut: heilich God, heylich starck, hei-354lich ende onsterflic, ontferme di onser. Ende doe dat kint 355 weder quam, sangt voor alden volck ende die plaech hielt op. 356 Ende daerom wert van enen ghemenen rade der heiligher 357 kercken approbiert; datmen inder processien desen sanck dic-358wijl souden singhen, want hi des wel wairdich is om vier 359 saken wille. Eerst, want die heilighe enghel desen sanck eerst 360 leerde; anderwerf, want om des sanghes wil die plaech op-361hielt; derdwarf, want een ghemeen raetGa naar voetnoot361 der heiligher kercken 362 heeft gheconformiert ende ghevesticht; vierdwerf, want die 363 bose gheesten desen sanc ontsien ende daervoor scuwen ende 364 vlien. 365Ga naar margenoot365-378Derdewarf soe pleechtmen voor den cruus te leiden enen 366 groten gheswollen drake, vol caefs ende hoeys mit enen gro-367ten langhen staert, ende dese ghewoente is veel in die walsche 368 kercken. Des eersten daechs sleept hi den staert na hem; 369 des anderen daechs <en> sleept <hi> niet ende is [59a]
[pagina 220]
370 hi sonder staert; des derden daghes laetmense voor der kerc-371ken doerGa naar voetnoot371 gheslaghen ende ghesteken legghen. Ende bi desen 372 figuer gheven si den volc te verstaen, dat onder die tijt der 373 naturen bi Abrahams tiden die bose gheest als een drake mit 374 enen staert veel menschen ter hellen sleepten. Mer doe wasGa naar voetnoot374 375 den kinderen van Ysrahel den ewe ende die wet ghegheven 376 onder Moyses tiden, doe wert hem dien staert ofghesneden, 377 want inder ewen Gods bleven si behouden, al mostense doch 378 alle ter hellen varen ende onder des draken veldeGa naar voetnoot378 wonen. Mer 379 onder die tijt der ghenaden, dat Cristus is ghecomen, so is die 380 bose gheest verslaghen ende al sijn macht verloren. Ghelijc 381 als Ihesus self seide: Tehant soe sal die vorste deser werelt uut-382gheworpen werden. Ende wi sullen alle mit Cristo ghekerstent 383 ende behouden onder die bannier wesen. Dat moet ons verle-384nen die Verlosser der werelt, Ihesus Cristus. Amen.	margenoot5-117 Leg. aur. (Graesse³, p. 153-154) - De jejunio quatuor temporum - Alleen ‘die derde reden’ - ut Judaeos imitemur - is wat breeder uitgewerkt. Het slot van ‘die vierde reden’ - die werelt staet in vier eynden, als in oost, zuyt, west, noort; dat iaer staet in vier tiden, als ick te hant seide; dat ghelove staet in vier ewangelien - ontbreekt in L.A. ‘Die seste reden’ is septima ratio van L. A. ‘Die sevende reden’ is sexta ratio, eenigszins uitgewerkt. Wat de Tafel schrijft over Wilhelmus Alcidierensis (= Antissiodorensis) († 1235, den auteur van de Summa aurea) is in de L.A. de ‘octava ratio’. Het begin: ‘want wi in drien sticken ons meest besondighen, enz.’ werd er door D.v.D. bijgevoegd. ‘Die derde sake, want die siel staet... enz. vinden we onder ‘quarta ratio’. voetnoot14 dorre: stugge. voetnoot16 wanlove: gebrek aan vertrouwen. voetnoot20 roden (met uut): uitroeien. margenoot30 De Wet schreef alleen het vasten voor op den grooten Verzoendag; daarbij kwamen na de ballingschap vier vastendagen ter herinnering aan groote gebeurtenissen of volksrampen. Vgl. Zach. 7:5 en 8:19. margenoot46 Ezech. 1:6. voetnoot54 ghesoden: gekookt. voetnoot61 levenliker: levendiger (Teuth, 153: levelick: vitalis). voetnoot68 mit gemoede der innicheden: met vroom gemoed, met vurigheid van geest. margenoot76-89 Vgl, Luc. 18:10-14. voetnoot76 lucht: ver comparatur aeri. margenoot111 Gen. 40:9-11. margenoot118-149 Leg. aur. (Graesse³, p. 312-316) - De Letania majori et minori. Dicitur autem litania major propter tres causas, scilicet ratione illius a quo instituta est, id est: a magno Gregorio papa. Ratione loci in quo instituta est, quia Romae quae est domina et caput mundi, ex eo quod ibi est corpus principis apostolorum et apostolica sedes. Ratione causae pro qua instituta est quia pro magno et gravissimo morbo. Romani enim cum in quadragesima continenter vixissent et in Pascha corpus Domini reciperent, postmodum comessationibus, ludis et luxuriae frena laxabant. Ideoque Deus provocatus pestem maximam in eos misit, quam inguinariam vocant, id est: apostema sive inflaturam in inguine. Tam saeva autem illa pestis fuit, ut homines in via, in mensa, in ludis, in colloquiis subito morerentur; ita quod, cum aliquis, ut dicitur sternutabat, saepe cum ipsa sternutatione spiritum exhalabat. Unde cum aliquis aliquem sternutantem audiebat, statim accurrens, ‘Deus te adjuvet’ acclamabat; et ab inde, ut dicitur, haec consuetudo servatur, ut, cum aliquem sternutantem audimus, ‘Deus te adjuvet’ acclamamus. Rursus, ut fertur, cum aliquis oscitabat, frequenter continuo et subito spiritum emittebat. Unde cum aliquis se velle oscitare sentiebat, continuo signum crucis sibi imprimere festinabat; et haec consuetudo similiter usque modo servatur. voetnoot119 eisschen: verzoeken. voetnoot129 hem selven over screef: met betrekking tot zich zelf screef. voetnoot142 plaghen der bulen: builenpest. margenoot147-149 De vertaling van de Tafel wijkt eenigszins af. De tekst van de L.A. komt vrijwel letterlijk overeen met dien van het Rationale divinorum officiorum, lib. 6, c. 102. voetnoot147 vnyessen, fnyesen: niezen. Vgl. mhd. phuûsen en phniusel: catarrus. - V d. II, 829. margenoot148 Dat men, lees waarschijnlijk: dat hem. (Zie bron). margenoot150-161 Leg. aur., p. 313: Secundo dicitur processio septiformis ex eo quod beatus Gregorius processiones, quas tunc faciebat, per septem ordines disponebat. Nam in primo ordine erat omnis clerus; in secundo omnes monachi et religiosi; in tertio sanctimoniales; in quarto omnes infantes; in quinto omnes laici; in sexto omnes viduae et continentes; in septimo omnes conjugati (Graesse l.c. conjugati; Rat. div. off.: conjugati; ed. princ. L.A. perperam - aldus Graesse - conjugatae legit, welke lezing door de Tafel gevolgd wordt.) Sed quod modo non possumus in numero personarum, supplemus in numero letaniarum, quia septies dici debent, antequam insignia deponantur. voetnoot155 ghewijlde: gesluierde. margenoot162-169 Tertio dicitur: cruces nigrae, quoniam in signum moeroris ex tanta strage hominum et in signum poenitentiae homines nigris vestibus induebantur. Et forte propter eamdem causam cruces et altaria saccis cilicinis velabantur. Homines etiam fideles vestes poenitentiales debent assumere. voetnoot165 sacken: boetekleeden. margenoot170-180 Niet in Leg. aur., noch in Rat. div. off. voetnoot174 ontseide: verklaarde. voetnoot176 verhenghen: toelaten. margenoot179 Job 14:1. margenoot181-195 Leg. aur., p. 313: Alia autem dicitur letania minor, quae fit tribus diebus ante Ascensionem, quam beatus Mamertus episcopus Viennensis tempore Leonis (Rat. div. off.: Zenonis) imperatoris, qui coepit anno Domini CCCCLVIII, ante institutionem primae instituit, quae dicitur letania minor, rogationes et processio. Dicitur autem letania minor ad differentiam primae, quia scilicet instituta est a minori episcopo, in minori loco et pro minori morbo. Causa autem institutionis hujus haec fuit: tunc enim apud Viennam frequentes et maximi terraemotus fiebant qui domos et ecclesias plurimas subvertebant, et nocturni sonitus et clamores saepe audiebantur. Tunc etiam aliud terribile accidit, quia in die Paschae ignis de coelo cecidit et regis palatium concremavit. Aliud insuper mirabilius fiebat. Sicut enim daemones porcos Dei permissione olim intraverunt, sic permissione Domini propter peccata hominis lupos et alias feras intrabant et nullos verentes non solum per vias sed per civitatem publice discurrebant et passim pueros et senes, viros et feminas devorabant. Cum igitur tam dolorosi casus quotidie fierent, praedictus episcopus triduanum jejunium indixit, letanias instituit. Et sic praedicta tribulatio conquievit. Deinde statutum est ab ecclesia et firmatum, ut haec letania universaliter observetur. voetnoot189 hemelsbrant: hemelvuur (ignis de coelo). margenoot196-249 Leg. aur., l.c.: Dicitur etiam rogationes, maar de uitwerking is geheel anders. - 202-207 Esther, 1:1-4 (hondert ende LXI daghen: centum et octoginta diebus) - 220-227: I Kon. 30:21. 25 - 238-242: III Kon. 2:19-20. (Barsabee: Bethsabee) - 246: Rom. 8:26: Spiritus postulat gemitibus inenarrabilibus. II Cor. 1:3: Pater misericordiarum et Deus totius consolationis. - Matth. 7:7. voetnoot199 om hoecheit... beroepen: om een plechtig hoffeest aan te kondigen. voetnoot207 voerbaerlicste: aanzienlijkste. voetnoot216 miede: geschenk. voetnoot218 wederreyse: terugkeer. voetnoot235 onderspreker: bemiddelaar, (niet bij V d.); onderhandelaar; - voortbrengher: de persoon, die het gebed overbrengt, (niet bij V d.). voetnoot236 voertspreker lees: voresprekers. voetnoot237 ontfanghelic: welgevallig. margenoot250-259 Leg. aur., l.c.: Dicuntur etiam rogationes, quia tunc omnium sanctorum suffragia imploramus et merito talis observantia his tribus diebus observanda est... Primo ut Deus bella pacificet quae in vere frequentius concitantur. Het volgende in Rat. div. off.: Liberius papa statuit ut pro guerra, pro fame, pro pestilentia et homini adversitatibus imminentibus semper letania fiat, ut sic ista per supplicationes, orationes et jejunia effugiamus. - ‘Derdwerf’ ontbreekt. - L.A. Secundo, ut teneros adhuc fructus conservando multiplicet. voetnoot250 bedeldaghe: biddag. voetnoot253 overloop: aanval. voetnoot255 onghelijc: onbillijkheid. voetnoot257 winninghe: voortteling (in deze bet. niet bij V d.). margenoot260-270 Leg. aur., p. 314, maar in andere volgorde: Tertio, ut motus carnales, qui hoc tempore magis fervent, in se quisque magis mortificet. In vere enim sanguis magis fervet et illiciti motus magis pullulant. Quarto ut ad receptionem Sancti Spiritus se quisque magis habilitet, Nam per jejunium homo magis habilitatur et per rogationes dignior redditur. Duas alias rationes assignat magister Guilhelmus Altissiodorensis... secundo quia ecclesia jejunat et orat, ut parum habeat de carne per ipsius carnis macerationem et acquirat sibi alas per orationem... ut sic Christum ascendentem libere posset assequi, qui ascendit pandens ante nos iter et volavit super pennas ventorum. voetnoot264 te abelre: te geschikter. voetnoot270 voghele, lees: vloghele (pennas). margenoot271-289 Leg. aur., p. 315: Quare autem tunc sanctos rogamus,... scilicet propter nostram inopiam... Sancti enim vota supplicantium scire possunt, quia in illo aeterno speculo intelligent quantum vel illis pertinet ad gaudium vel nobis ad auxilium... et hoc vel propter inopiam, quam habemus in merendo...; vel propter inopiam, quam habemus in contemplando, ut qui non possumus summam lucem respicere in se, saltem in sanctis aspicere valeamus; vel propter inopiam, quam habemus in amando... margenoot290-309 Leg. aur., l.c. Secunda ratio, est propter sanctorum gloriam. Vult enim Deus ut sanctos invocemus, ut dum per eorum suffragia quod petimus impetramus, ipsos magnificemus et glorificando collaudemus. - Sap. 5:4. voetnoot303 weldaet: deugd. voetnoot306 becant wesen: erkennen. margenoot310-323 Leg. aur., l.c. Tertia ratio est propter Dei reverentiam, ut peccator, qui Deum offendit, quasi non audeat eum in propria persona adire sed amicorum possit patrocinia implorare. - Ps. 65:18 - Is. 64:6 (et quasi pannus menstruatae (scutteldoeck) universae justitiae nostrae. voetnoot315 myden: op een afstand houden. voetnoot320 M: van, (lees: dan) onwairdicheit. margenoot324-339 Leg. aur., l.c. Dicitur etiam processio, quia tunc ecclesia generalem facit processionem. In hac autem processione crux defertur, campanae pulsantur, vexillum portatur, draco quidam cum ingenti cauda in quibusdam ecclesiis bajulatur et omnium sanctorum singulariter patrocinia implorantur. Ideo autem ibidem crucem deferimus et campanas pulsamus, ut daemones territi fugiant. Nam sicut rex in suo exercitu habet insignia regalia, scilicet tubas et vexilla sic Christus, rex aeternus, in sua ecclesia militanti habet campanas pro tubis et cruces pro vexillis. Et sicut aliquis tyrannus valde timeret, quod alicujus regis potentis et sibi inimici tubas in terra sua audiret et vexilla videret, sic daemones qui sunt in isto aere caliginoso, vehementer metuunt, quando tubas Christi, scilicet campanas, pulsari sentiunt et vexilla, scilicet cruces, conspiciunt. Et ista dicitur esse ratio, quare ecclesia campanas consuevit pulsare, quando tempestates concitari videt, ut scilicet daemones, qui hoc faciunt, tubas aeterni regis audiant et sic territi fugiant et a tempestatis concitatione quiescant. ...Aliud etiam vexillum aeterni regis est ipsa crux, secundum illud: ‘Vexilla regis prodeunt, fulget crucis mysterium, quo carne carnis conditor’, etc. Quod quidem vexillum daemones valde timent, secundum quod dicit Chrysostomus: Ubicumque daemones signum dominicum viderint, fugiunt timentes baculum quo plagam acceperunt. Et haec est ratio, quare in quibusdam ecclesiis tempore tempestatis crux de ecclesia extrahitur et tempestati opponitur... voetnoot325 M: drien marien, lees: manieren. voetnoot337 teghen tweder te setten: tempestati (onweder) opponitur. margenoot340-364 Cantus autem qui ibi fiunt, significant cantus et laudes angelorum qui Christo ascendenti obviaverunt et ipsum cum sua societate usque ad coelum cum multis laudibus perduxerunt. - Ps. 150:5 - ... Refert Joannes Damascenus in lib. III quod cum apud Constantinopolim propter quandam tribulationem letaniae fierent, quidam puer de medio populi in coelum est raptus et istud canticum ibidem edoctus: Sancte Deus, sancte fortis, sancte et immortalis, miserere nobis, deinde ad populum rediens illud angelicum canticum in conspectu populi decantavit et mox omnis tribulatio cessavit. In Chalcedonensi synodo fuit istud canticum approbatum... Hujus ergo cantici laus et auctoritas ex quatuor colligitur: primo ex eo quod angelus illud edocuit; secundo ex eo, quod ad ejus prolationem illa tribulatio conquievit; tertio ex eo quod Chalcedonensis synodus illud approbavit; quarto ex eo quod daemones illud timent. voetnoot361 een ghemeen raet: een algemeen Concilie. (Kerkvergadering). margenoot365-378 Leg. aur., p. 315: In quibusdam ecclesiis et maxime in ecclesiis gallicanis consuetudo habetur quod draco quidam cum longa cauda et inflata plena scilicet palea vel aliquo tali, duobus diebus primis ante crucem et tertio cum cauda vacua post crucem defertur; per quod significatur quod in primo die ante legem, in secundo sub lege diabolus in hoc mundo regnavit, in tertio autem die, scilicet gratiae, per passionem Christi de suo regno expulsus fuit. - Joes. 12:31. De voorstelling bij D.v.D. is niet geheel dezelfde. Misschien heeft hij zelf 't anders gezien. voetnoot371 doer, lees misschien: doet, ofschoon dit voor den nagemaakten draak minder juist is. voetnoot374 Mer doe (die: geschrapt) was. enz. voetnoot378 velde, lees wellicht: welde (mnd. welde): onder de macht v.d. draak.

Vorige Volgende

Dat viertiende capittel van der letanien groot ende cleyn; van die vasten der quatertemper. Hier vanden ouden testamente merkelike saken ende punten. [55a]