Tafel van den kersten ghelove. Deel 3A en 3B: Somerstuc

(1938)– Dirc van Delf– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen
Dat vijfte capittel is hoe dat vrome heilige cruus voor den bitteren doot ons Heren ghetimmert was. 4Ga naar margenoot4-374 Ga naar margenoot4-15DoeGa naar voetnoot4die ioden totten rechter Pylatum riepen: Ist dattu
[pagina 52]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 5 desen mensch quyt laetste, soe en biste des keisers vrient niet, 6 want alle diegheen, die hem selven coninc maket die weder-7seit den keiser. Doe Pylatus dese woorden hoorde, wert hi 8 meer vervaert ende sat weder ter vierscaer neder; hi utedeGa naar voetnoot8 9 ende gaf dat vonnis ende sentencie over onsen lieven Heer ende 10 seide aldus: Dijn volck claecht over di, dattu di onderwinsteGa naar voetnoot10 11 vanden rijc ende daer-om heb ic di naden statuten dijnre prin-12cen doen gheescelen; mer si en laten hem daer mede niet ghe-
[pagina 53]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 13noeghen, ende naden anbrenghenGa naar voetnoot13 ordel ic di inden cruce te 14 hanghen. Aldus soe heeft Nycodemus dat vonnis ons he[13b]-15ren Ihesu Cristi bescreven. Doe namen si Ihesum onsen heer 16 ende deden dat purpur cleet uut ende deden hem sijn cleder 17 Ga naar margenoot17-18weder an ende belasten hem mit een cruus op sijn scouderen, 18 groot ende nat ende dat menich iaer inder piscinen hadde 19 geleghen, ende leiden uut opten berch van Calvarien, opdat 20 Ga naar margenoot20-24men hem crucen souden. Men leiden oeck mit hem uut twie 21 moerdenraren, daer si den enen of cruusten ter rechter ziden 22 ende den anderen ter luchter ziden ende inden middenwaert 23 Ihesum. Opdat die scrifture werde vervolt, die daer seide: 24 ende mitten quadyenGa naar voetnoot24 is hi gherekent ende ghescict. 25Ga naar margenoot25-29Dese historie wiset uut van drien, diemen cruusten; endeGa naar voetnoot25 26 die sijn aldus gheheten: Jesmas, Dismas ende Ihesus. Die 27 eerste was een mordenaer, ende was in sijn sonden mistroos-28tich; die ander was een rover, ende hem beroude inden 29 cruce sijn sonden ende was van Gode ghenade begherende; 30 die derde was der werlt Salichmaker, ende mit sijnre passien 31 was hi den menschen verlossende vander helscher verdoeme-32nisse. Die eerste verdiende dat cruus, daer hi an starf ende 33 wort verloren; die ander verdiende dat cruus, daer hi an starf 34 ende wort behouden; die derde en verdiende dat cruus niet, 35 der soeGa naar voetnoot35 en bate hem die doot niet, mer si ghesciede doe voor 36 ons tot groter salicheit. 37Dat eerste is des duvels cruus, der sonden ende der quaet-
[pagina 54]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 38heit; dat ander is des menschen cruus, die mit penitencien 39 hem beteren; dat derde is Gods [13c] cruus, die ons mit 40 duechden verloste. Dat eerste duvelsche cruus der sonden en-41de der quaetheit, dat die mordenaer had ende wert daerin 42 verloren, heeft als die ander crucen vier mate. Die hoecheit 43 des quaden crucen is hoveerdicheit, daer hem die verharde 44 Ga naar margenoot44sondaer in verheft boven sinen God. David seit: hoer hover-45die, Heer, die di haten, clymt altoos hogher opwaert. Die 46 diept des cruus is wanhoep ende mistroest, daer si hem selven 47 Ga naar margenoot47ende Gods ontsincken, als Cayin dede, doe hi seide: meerre 48 is mijn boosheit dan dat ic mochte ghenade verdienen. Die 49 breet ende die wijt des cruus is sijns eyghens wils verkeert-50heit, die also eenwillichGa naar voetnoot50 wert inder quaetheit, datsi ewelic 51 woude daer-om hier inder tijt leven, op-datsi ewelic in haer 52 sonden bleve. Die lanct des quaden cruus is sonder penitencie 53 te leven ende te sterven ende sonder vrese te sondighen, ende 54 dat is een sonde inden heilighen Gheest, daer Cristus of seit, 55 Ga naar margenoot55datsi hier niet vergheven en wert, noch hierna inder toeco-56mender werelt. Wat sondaer dat an desen cruce der quaetheit 57 ghespannen is ende daer-an sterft, sonder twivel hi blijft ewe-58lic verloren ende van den aenschijn Gods verworpen ende inder 59 helscher pinen der verdoemenisse ghehouden. 60Dat ander menschelike cruce gueder wercken der peniten-61cien, dat die roever had ende wert daer an behouden, dat 62 heeft als die ander crucen [13d] vier hornen, hoecken ende 63 mate. Die diep ende laghe is rechte oetmoedicheit, daer een 64 Ga naar margenoot64hem onderdaen heeft Gode, sinen maker; als Paulus seit: 65 oetmoedicht u onder die moghende hant Gods. Die lanct des 66 cruus opwaert is volharden in gueden wercken thentGa naar voetnoot66 totter 67 Ga naar margenoot67doot toe, als Cristus seit: wie volhardet tot inden einde, die
[pagina 55]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 68 sel behouden werden. Die breet ende die wijt deses crucen is 69 die godlike minne, die haer spreit tot Gode ende tot haer sel-70ven ende tot haren evenmenschen, vrienden ende oec vianden. 71 Die hoecheit des crucen is die hoep op Gods ghenaden, als 72 Ga naar margenoot72David seit: Heer, in di heb ic gehoopt ende daer-om en sel ic 73 nymmermeer bescaemt werden; vri mi in dijnre gherechti-74cheit. Wat mensch die an desen cruce der penitencien staet 75 ghespannen ende daer an sterft, verwarft oflaet van allen son-76den ende hi ontgaet die pijn der hellen ende verdient te 77 loen dat rike der hemelen. 78Dat derde godlike cruce der duechden, dat die Salichmaker 79 der werelt droech, heeft oec vier hoecken ende maten. Die 80 laghe diept was ghehoorsaemheit, daer hi die wille sijns he-81Ga naar margenoot81melschen Vaders doer woude volbrenghen, als Paulus seit: hi 82 is ghehoirsaem gheworden tot inder doot des crucen. Die 83 hoecht was die minnen, daer hi den doot van lieften om des 84 Ga naar margenoot84menschen wille woude liden, ghelijc als hi selve seide: Meerre 85 lieft en mach niement hebben, [14a] dan dat een sijn siel 86 set voir sijn vrienden. Die lenct was wijsheit, daer hi al sijn 87 Ga naar margenoot87wercken ordinierlicGa naar voetnoot87 in dede, ghelijc als Salomon seit: Die 88 wijsheit reyct vanden enen einde totten anderen einde wel star-89ckelic ende schict alle dinc suetelic. Die breet ende wijt was 90 verduldicheit, daer hi in allen iammer des levens ende des
[pagina 56]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 91 Ga naar margenoot91doots sachtmoedich in stont, als Paulus seit: Doemen hem 92 vloecte, en vloecte hi niet weder, doe men hem lasterde en las-93terde hi niet weder, mer hi bat voir denghenen diet hem deden. 94 Ga naar margenoot94Van desen cruus seit Paulus: Het si verre van mi te verblidenGa naar voetnoot94 95 dan inden cruce ons heren Ihesu Cristi, doer welc mi die werlt 96 een cruce is ende ic hoer weder. 97Deser drier crucen is groot ondersceit in, want in dat cruus 98 der sonden sterft die siel ende blijft verloren. In dat cruus der 99 penitencien sterft dat lijf der ghenoechten ende die siel blijft 100 levende. In den cruce der duechden sterft die siel ende ver-101warft dat ewighe leven. Dat eerste cruus is te scuwen ende te 102 vlien, dat ander te sueken ende te houden, dat derde te be-103gheren ende te minnen. Mer vanden derden cruus Cristi wil 104 ic iu hier alleen een materie of beghinnen, dat ic dencke voort 105 te brenghen in vierehande manieren van sinnenGa naar voetnoot104. 106Die verheffinghe ende timmeraedse des heilighen cruce heeft 107 vier voorbaer principael saken, daer<t> in sinen wercken 108 of staet, gelijc als alle gueden sijn ghemact. Als is: causa ma-109terialisGa naar voetnoot108, dat is [14b] een natuerlike, mateerlike sake, — causa 110 formalisGa naar voetnoot109, dat is een toestellende of gheformelike sake, — 111 causa efficiensGa naar voetnoot111, dat is een werckende sake, — causa finalis, dat
[pagina 57]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 112 is een einde slutende sakeGa naar voetnoot112. Mit desen vier saken sel ic dat 113 cruus maken. 114Die alre eerste sake, daer dat werc des heilighen cruus of 115 is ghemaect, is causa materialis, dat bedudet een mateerlike 116 Ga naar margenoot116-145sake. Vander materien des cruus leestmen int Boec van hout,
[pagina 58]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 117 dat is apocrifum, want men daer of niet veel onder den 118 lerars en hout. Daer-in staet, hoe dat Seth, Adams soon, van 119 sijn vader ghesent was inden paradijs om die olye der ontfer-120menisse, want hi siec was; hoe dat die enghel Michael hem 121 drie carlen gaf, die hi onder sijns vaders tonghe soude leg-122ghen, als hi doot waer; hoe dat die opwiesen in drien boe-123men ende dicke wert verplant ende mit drien sulveren ringhen 124 ombesleghen. Hoe dat die boemen, doemenGa naar voetnoot124 den tempel tym-125merden, niet te profijt en conden comen, want si in allen ma-126ten te cort of te lanc, te smal of te breet altoos bleven, soe 127 dat die coninc Salomon daer of maecte een stoelbanc in syn 128 oratorium. Hoe dat die conincinne van Saba, die van verre 129 lande quam tot Salomonem, inden geest vernam, dat daer een 130 recht coninc van Iherusalem an sterven soude, dat si hem niet 131 en dorste segghen, doe si bi hem was, mer si ontboetet hem,Ga naar voetnoot131 132 doe si wech was ghevaren, soe dat die coninc dede dat hout 133 besiden den tempel [14c] graven diep inden gront der aerden, 134 op-dattet daer verholen soude werden, soe datter na die 135 pijscijn quam op te staen, daer dat regenwater vanden dake 136 des tempels in liep. Want die papen pleghen hoor offer daer 137 eerst in te wasschen ende die siecke menschen pleghen daer in
[pagina 59]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 138 te trecken. Ende als die enghel dat water gheroert had, wie 139 dan daer eerst in quam, die wert ghesont van dier cracht des 140 houts van wat siecten, dat hi was begrepen. Hoe dat dit hei-141lighe hout grof, groet ende quastichGa naar voetnoot141 ende cout, opdreef boven 142 twater inden dach sijnre passien ende <die ioden> berei-143denGa naar voetnoot142 dat hem van meerre felheitGa naar voetnoot143 te draghen ende daer an te 144 sterven, — deser dinghen heeft veel die Meester inder hystorien 145 gheset ende ghescreven. 146Ga naar margenoot146-159Die ghemeen scrift ende leer der heilighen wijst, dat inden 147 cruce vier ondersceiden manieren van hout waren te samen 148 ghetimmert ende ghewrocht. Die stamme of die voet, die inder 149 aerden stont neder ende inder steenroedsen ghehouwen was, 150 dat was een bloc van een cedarboem. Voort die opgerechteGa naar voetnoot150 151 boom inder lucht, die die lencte des crucen maecte was van 152 cypressen, achtienGa naar voetnoot152 voeten lanc. Die balck, die overdwars lach 153 ende die breet <maecte>, was van palmen. Die tafel of dat 154 blat, dat boven op stont, was van oliven, daer die titel sijns 155 doots was inghescreven. Op dat eerste hout stont onse heer
[pagina 60]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 156 Jhesus ende sette daer op sijn voeten; aen dat ander hout 157 stont hi verhe- [14d] ven mit sijn rugghe; an dat derde hout 158 was hi uutgherect mit sinen armen; an dat vierde hout leende 159 hi mit sijn hooft. Dit is een recht wijch-huus ende block-huusGa naar voetnoot159, 160 Ga naar margenoot160daer wi ieghen den duvel uutstormen, want die duvel Satha-161nas sat opten oort vanden cruus ende mercte, of hi daer yet 162 mochte vinden in Cristo, die daer woude sterven. Hier-om be-163hoevet een yghelic Gods ridder aldusdanighen ghetymmert 164 op te rechten ieghens die sonden ende becoringe der boser 165 Ga naar margenoot165gheesten ieghen te oorloghen. Want als Iob seit: soe is een 166 strijt ende een ridderscap alle des menschen leven op aertrijc. 167 Ga naar margenoot167-202Eerst <behoeft hi> den cedarboem den stamme des crucen 168 of te maken: dat is die innighe ghedenckenisse des lidens 169 ons Heren, want ghelijc dat die roke vanden cedarboem 170 veriaecht den serpent, alsoe doet die innighe ghedachtenisse 171 des ghecruusten doot Cristi alle quade, sondighe ghedachten, 172 die recht als een serpent die wortel des herten vergheven.
[pagina 61]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 173 Ga naar margenoot173Als Iob voelde, doe hi seide: Die ghedachten sijn gheslestGa naar voetnoot173, 174 Ga naar margenoot174die mijn hert quelden, want als een cedarboom ben ic verhe-175ven inden berch Lybani. Voort behoeft hi den cypressenboom 176 die lanct des crucen mede op te rechten: dat is volharden 177 inder doecht, want ghelijc dat die cypres <so> vast in sinen 178 bladen ende twighen is, dat hem ghien storm van winde sca-179den en mach, also doet hiGa naar voetnoot179 die volstandich is inden leven des 180 crucen, der duechden. Die sellen mit lijf ende mit siel te samen 181 Ga naar margenoot181[15a] onghescaet in hemelrijc comen. Want Cristus seit: wie 182 Ga naar margenoot182volhart, die wort salich ende behouden. Want Salomon seit: 183 Als een cypressenboem ben ic verheven inden berch Syon. 184 Voort behoeft een vroem orlochsman inden wapen der passien 185 ons Heren vromelic te striden, den palmboem die breet des 186 cruces mede te maken, die overdwars gaet <:dat> is een groot 187 ghemoede ende begherich der rechtvaerdicheit, want in dier 188 Ga naar margenoot188doecht is Cristus wijd ghespreit. Als David seit: Recht ende 189 rechtveerdicheit heeft hi ghemint ende aenghesien. Want ghe-190lijc datmen mitten palmeboem die zeechvechters plach te cro-191nen, alsoe doet die minnende begheert der doecht, die inden 192 Ga naar margenoot192cruus ghetoecht wort, den ghecruusten CristumGa naar voetnoot192 niet alleen 193 inder doot, mer inden leven ende oec in sijnre verrisenisse 194 Ga naar margenoot194ghelijc wesen, als Paulus seit. Daerom seit Salomon: Ic ben
[pagina 62]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 195 verheven als een palmboem. Voort so behooft een recht na-196volgher Cristi in sinen liden den olivenboem te gheliken, daer 197 ons Heeren hooft sel an staenGa naar voetnoot197. Ende dat is hertelike gueder-198tierenheit, want ghelijck dat die oliveGa naar voetnoot198 den sape der olye voort-199brenghet, alsoe is die guedertierenheit een salf ieghen alle 200 pijn deser onsaligher werelt, want si saftet alle liden en tot al-201Ga naar margenoot201len leden is si guet. Als Paulus seit: ende si is mit mi van kin-202de opghewassen, ende daerom is si scoen als een oliveboem. 203 Om dese voernoemde vier saken [15b] wil, soe pleghen alle 204 kersten menschen dat casteel des heiligen cruus voor hem te 205 slaen ende op te rechten. Als wanneer hem quade ghedachten 206 in comen, ende dat verdrijft die cedar; of als hem enighe 207 noot bestaet, ende daervoir bescermt die palm; of als hem 208 enighe duvels droch anvaetGa naar voetnoot208, ende daervoir bescermt die cypres; 209 of als hem enighe seer of rouwe ancoemtGa naar voetnoot209, ende dairvoir be-210scermt die olive. Dit sijn die vier bomen, die een coninc voor 211 hem woude kiesen, als inder bibel staet gescreven. 212Die ander sake daer dat werke des heilighe cruus mede is 213 ghemaect is causa formalis, dat is een toestellende of een ge-214Ga naar margenoot214formelike sake. Van desen seit Paulus: God verleen iu te be-215gripen mit alden heilighen, welck die lenct si, die breet ende 216 Ga naar margenoot216-244die hoecht, die diept of die laecht. Eerst die diept inder for-217men des cruus na sijnre heiligher mate is: die anxt ende die 218 vrese Godes, die die menschen onder alle die dinghen doet 219 sincken ende verlaghenGa naar voetnoot219 mit kennisse sijner eyghenre cran-
[pagina 63]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 220Ga naar margenoot220cheit. Van deser laecht seit die heydenscheGa naar voetnoot220 propheet Iob, die 221 rechtveerdich was ende godsvruchtich, doe hi seide: Ic heb mi 222 inden aensicht Gods ghescamet al mijnre wercken. Voort deserGa naar voetnoot222 223 Ga naar margenoot223diept die propheet mat, doe hi seide: Heer, vanden diepen 224 heb ic gheroepen totti; o Heer, hoor mijn stemme. Voort die 225 [15c] hoecht inden cruce is die hoop mit troost ende toever-226laet te Gode, daer die mensche sijn oghen mede opslachtGa naar voetnoot226 tot 227 Gode om hulp te begheren. Van desen seit die propheet: 228 Ga naar margenoot228Mijn hope is tot di vanden borsten mijnre moeder. Dese hoecht 229 Ga naar margenoot229des hoops mat David, doe hi seide: Heer, in di heb ic troost 230 ende toeverlaet gheset ende salich is die man diet doet, want 231 het is beter te betrouwen in Gode dan inden princen. Voort 232 die breet ende wijt des crucen is ontfermherticheit, daer die 233 mensche nu inder tijt van Gods ghenaden mede begrepenGa naar voetnoot233 is 234 ende ombevangen. Daer die propheet of seit: Alle die aerde 235 Ga naar margenoot235is vol der ontfermherticheden des Heren. Dese breet mat die 236 die mordenaer, die ander rechter ziden Cristi henc, doe hi 237 Ga naar margenoot237sprac: Ghedenc mijnre, alstu coemste in dijn rijc. Ende God 238 hem weder seide: Huden selstu mit mi sijn inden paradijs. 239 Wat mochte groter ghenade wesen dan van sonden gherech-240tichtGa naar voetnoot239 te werden ende mit Gode der salicheit te leven! Voort 241 die lenct des cruus is wairachtighe penitencie, daer die men-242sche in staen moet ende bliven thent tot sijnre doot toe, want 243 wi daghelix sonde doen, soe en moghen wi der penitencien
[pagina 64]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 244 Ga naar margenoot244niet ontberen. Daerom seit die propheet: Heer, doernagel 245 mijn vleische an desen cruus, ende nem mi niet voor dijn 246 oordelGa naar voetnoot245. Dese lenct mat die apostol sinte Pieter, die bi sinen 247 leven niet op en hilt te bescreyen sijn sonden, dat hi God had 248 versaect [15d] ende verlochghent, want hi en mochte des ghe-249sichts, dat Cristus op hem sloech, nymmermeer vergheten. Van 250 Ga naar margenoot250desen meten des cruus staet ghescreven, dat een enghel quam 251 vanden hemel mit een strenghe ende mat den hof buten, dat is 252 Ga naar margenoot252-273die stellinghe des heiligen cruus. Van desen selven forme des 253 cruus seit sinte Bernardus, dat dat op<ge>rechte lichaem 254 inden cruce doet op die hemelsche poorten ende rechtet op al-255le ghelovighe herten tot Gode te naken. Dat nederzighen sijns 256 hooft maect ons Gode ghehorich, dat wi sijnre gheboden war-257den onderdaen. Dat uutreiken sijnre handen ende armen ver-258leent deelachticheit der gueden Gods, die wi van ghenaden 259 doer hem ontfanghen. Die vereninghe sijnre voeten doen ons 260 een sekeringheGa naar voetnoot259, dat hi ons hier in deser tijt niet en wil latenGa naar voetnoot260, 261 mer ten ewighen daghen in hulpe bi ons bliven, als hi self 262 heeft ghesproken. Dit is die forme, beeldinghe ende ghedaen-263te, die der minnen ghesichtGa naar voetnoot263 behaghelic si; want wie en soude
[pagina 65]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 264 van lieft niet ghetoghen werden noch mit betrouwen hem te 265 Gode verlaten, die die ghedaente ende scickinghe dea cruci-266fixien siet, daer hi sijn hooft neicht ons te cussen ende sijn 267 armen ontspreit ons te ontfanghen, sijn handen ontdaen ons 268 mildeliken te gheven, sijn herte ontsloten die minne ons te 269 bewisen, die voeten ghenaghelt stadeliken bi ons te bliven, 270 al [16a] sijn heel lichaem ghelevert voir ons om onse verlos-271Ga naar margenoot271sing ende behoefGa naar voetnoot271 daer uut te nemen? Dit is die hoechste min-272ne, die niet hogher en mach wesen, dan dat een sijn siel van 273 minnen overgheeft. 274 Die derde sake, daer dat werc des cruus is mede ghemaect, 275 is causa efficiensGa naar voetnoot275, dat beduut een werckende saec. Die werclu-276den waren die drie personen der heiligher Drievoudicheit, 277 die selve handen, die hemel ende aerde hebben gheformeert, 278 in welcken alle die einden der werelt sijn besloten. 279 Des Vaders hant mit sijnre weldigher macht, die alle dinc 280 moghentlic heeft ghewrocht ende daer niement teghens staenGa naar voetnoot280 281 Ga naar margenoot281en mach, want voer hem soe beven die columpnen des hemels, 282 die als aerde ende metael vast sijn ghegoten, als Iob seit. Dese 283 heeft sijn heerscapye inden cruus ghetoecht, doe hi dat huus 284 Ga naar margenoot284als een driecluftighe Davids burch tymmerde mit voorburch-285ten, dair dusent schilden uuthinghen ende alle wapen der 286 starcheit van Ysrahel, (Glosa:) bewisen alre duecht. Want dat 287 fundament des cruces was in een steenroedse begraven. Die 288 drie toornen waren die drie opgaende houten, daer dat hooft 289 ende die armen anstonden. Die wanten des burghes waren 290 beide ons Heren ziden, die mit tween mordenaren beset wa-291ren. In dese sloten vinc die Vader onse viant ende houten daer 292 te ghijsel, dat hi ons niet meer en mach sca- [16b] den. Dit
[pagina 66]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 293 werck des Vaders inden cruce wert gefiguriert ende beteikent 294 Ga naar margenoot294biden casteel Davids dat <hi> inder arcken Syon eerst be-295greepGa naar voetnoot294 ende daer uut regnierde over al Ysrahel. 296Des Soons hant mit sijnre ewigher wijsheit, die alle dinck 297 ordinierlick heeft ghescict, is daer consteliken in betoecht, 298 doe hi al die scalckeGa naar voetnoot298 list des duvels inden cruus vercloecte, 299 want hi dede beteringe, daer die scade was uut geschiet, ende 300 henc een beter vrucht weder inden boem, dan daer was uut-301ghenomen. Ende daerom is dit ghetymmert wel beteykent bi 302 Ga naar margenoot302Salomons toorne, die hi vanden houte Lybani berch hadde 303 ghetymmert, daer hi te recht plach in te sittenGa naar voetnoot303; van welcke 304 vonnis al dat lant verwonderde, want si saghen die wijsheit 305 Gods in hem. 306Des heilighen Gheefts hant mit sijnre godliker goede, die alle 307 herten begaeft uut mildicheit sijnre ghenaden, die is daer 308 vriendelic in bewijst, doe hi die sondaer verloste ende mit 309 Gode versoende ende salicheit weder verleende, gonst ende 310 vrienscap onder ons settede. Ende daer-om is dese zael be-311Ga naar margenoot311teikent bi Assuerus hof, want Assuerus over hondert twie ende 312 Ga naar margenoot312tseventichGa naar voetnoot311 provincien coninc was, die een gulden roed hilt in 313 sijn hant; soe wie dat hi dat overste dede cussen, die wert 314 tot ghenaden ontfangen, soe wat hi oec quaets had ghedaen, 315 <ende so sach men hem aen als een aensicht des enghels>. 316Dese ganse hele Drievoudicheit mit hore ewigher salicheit 317 heeft an dese wercken haer bewijst mit afgrondigherGa naar voetnoot317 barm-318[16c]herticheit, want die guetheit boech hem neder, mede-
[pagina 67]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 319doghen toech hem medeGa naar voetnoot319, die wairheit rietet ende die maech-320delike puyrheit node hem te comen; ghehoorsamicheit ghe-321leiden <derwaert>Ga naar voetnoot320, myn wapeden, verduldicheit die street. 322 Dair wert God mensch, opdat hi ons God weder maken moch-323te of soude; dair wert hi naect, opdat wi weder ghecleet wer-324den; ghevanghen, opdat wi ontbonden werden; bespot, op-325dat wi gheeert werden; starf, opdat wi levende souden wer-326den. Ende daerom is dat cruus beteykent biden tempel van 327 Iherusalem, dat die glorie Gods vervolde, daer God bi sinen 328 volc was, daer die offer Gode ontfanckeliken was, ende daer-329men die ewe ende propheten Ias, ghelijc als die scriftuer ge-330noech uutwijst. 331Ga naar margenoot331-357Die vierde saec, dair dat werc des cruus mede gemaect is, 332 is causa finalis, dat beduut een eyndslutende sakeGa naar voetnoot332: wat opset 333 ende wat orbaer dat daer an stont. Dat dit ghetymmert soude 334 warden opgherecht bewijst ons die questie, die daer vraecht: 335 oft betaemlic was, dat God an een cruce sterven soude? Die 336 eerste sake was, want die ghecruusten doot Cristi was die 337 alre bequaemlicste wise menschelike gheslacht mede te ver-338lossen. Die mensch was ten dode gheoordelt ende moste ymmer 339 sterven. Nu is God mensche gheworden, die niet van bedwan-340ghenGa naar voetnoot339 voor den mensche en is ghestorven, mer van minnen. Die
[pagina 68]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 341 Ga naar margenoot341apostol seit: hi leverde hem selven in een offerhande der 342 sueticheit om vol te doen voor alle [16d] menschen. Die ander 343 saecke was, want die ghecruusten doot Cristi was die alre be-344quaemste wise die sonden mede te beteren. Adam hadt inden 345 boom gebrokenGa naar voetnoot345, Cristus beterdet inden hout weder; Adam 346 misdede mit lusten, Cristus beterdet mit pinen; Adam son-347dichde doer een wijf, Cristus beterdet weder doer een ioncfrou 348 ende moeder; Adam en was niet ghecleet doe hi misdede, 349 Cristus en was niet alleen naect, mer ghewont, doe hijt beter-350Ga naar margenoot350de. Aldus heeft hi al vol ghedaen ende ghebetert, als Paulus 351 seit. Die derde saeck was, want die ghecruusten doot Cristi 352 was die alre bequaemlicste wise die minne Gods den menschen 353 Ga naar margenoot353mede te bewisen, die die werelt so lief hadde dat hi sinen 354 Ga naar margenoot354eengheboren soon voor hoir woude gheven. Paulus seit: Hi 355 heeft sijn minne in ons bewesen. Der minne is die ghecruuste 356 Ga naar margenoot356doot een exemplaer ende een beeldenaerGa naar voetnoot355, daer Salomon in 357 Canticis of spreect: Set mi als een teyken op dijn herte. Dese 358 selve entelike sake, die dat cruus dede opmaken, wiset die 359 briefGa naar voetnoot359, titel ende scrift, die Pylatus boven sijn hooft heeft 360 Ga naar margenoot360-363gheset, waerom dat hi inden cruus soude sterven: in latijn:
[pagina 69]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten 361 Rex iudeorum, in griex: Basileos, in hebreeusch: Exomo-362soleon, dat is in duutsch: Ihesus van Nazareen, coninc, der jo-363den, die Gode belien. In welke woorden drie entelike sakenGa naar voetnoot363 sijn 364 ghesproken, waerom Cristus inden cruce soude sterven. Eerst 365 Ga naar margenoot365-374[17a] om oflaet van der menschen sonden. Daerom is ghescre-366ven: Ihesus, dat beduut een salichmaker, want hi ghesont soude 367 Ga naar margenoot367maken dat volc van allen sonden, als die propheet seit. Voort 368 om verlenen Gods ghenaden in duechden; daerom is ghescre-369ven: Nazarenus, dat beduut bloeyende, want hi dede ons was-370sen doer sijn ghenade van duechden in duechden. Voort om 371 verschinen der ewigher glorien ende daerom is ghescreven: 372 coninc der beliënder menschen. Daerom sellen hem aenbidden 373 alle gheslachten ende tonghen ende lof ende eer ende sanc 374 segghen van tijt in ewicheit. Amen.	margenoot4-374 Een groot gedeelte van dit hoofdstuk, dat een vrome beschouwing biedt over het kruis van Christus, is aan de Leg. aur. ontleend. Evenals daar wordt ook hier het apocriefe evangelie van Nicodemus meermalen geciteerd. Het ‘boec van hout’ en ‘die meester in der historien’ worden met name vermeld. margenoot4-15 D.v.D. verwijst naar het Evangelie van Nicodemus, dat in de M.E. zeer geliefd was. Het bestaat uit twee afzonderlijke deelen: 1) De Handelingen van Pilatus (Acta Pilati), waarin op eigenaardige wijze Jezus' verhoor, veroordeeling, dood en verrijzenis verhaald worden; 2) Christus' nederdaling in het voorgeborchte der hel, om de rechtvaardigen van het Oud Verbond te verlossen. Het is niet door Nicodemus geschreven, maar deze speelt er een voorname rol in. Deze ‘Handelingen van Pilatus’ in hun huidigen vorm dagteekenen uit het begin der vijfde eeuw. De oorspronkelijke taal is het Grieksch. De schrijver, wellicht een bekeerde Jood, omdat hij de geschriften en de gemoedsgesteltenis der Joden zoo goed blijkt te kennen, heeft voor doel Jezus' onschuld en goddelijke zending te bewijzen door de opgehoopte getuigenissen van zijn verrijzenis en hemelvaart. Vgl. C. Ruts, De Apocriefen uit het Nieuw Testament, I, Brussel, 1927. In hfdst. IX van deze vertaling lezen we: ‘Nog zeiden de Joden: Gij zijt de vriend van den keizer niet, als gij dezen loslaat; want deze noemt zich Gods zoon en koning. Gij verlangt misschien dat deze hier koning weze en niet de keizer! (De tekst van D.v.D. komt echter letterlijk overeen met Joes. 19:12)... Bij die woorden werd Pilatus bevreesd... Alsdan deed Pilatus het voorhangsel wegtrekken... (Joes, 19:13 luidt: Toen Pilatus dit hoorde, leidde hij Jezus naar buiten en zette zich op den rechterstoel neer.) ... en hij zeide tot Jezus: Uw volk heeft u aangeklaagd als koning; daarom heb ik besloten u eerst te laten geeselen naar het recht des keizers en u dan te laten kruisigen.’ In plaats van: ‘naar het recht des keizers’, heeft de Tafel: ‘naden statuten dijnre princen’. Zijn dat de Joodsche priesters? Maar volgens hun wet verdiende een mensch, die tegen zijn medemensch misdoet, veertig slagen min één; die echter God lastert, moest gesteenigd worden. voetnoot4 Het begin is wat abrupt; - doe: bijwoord. [tekstkritische noot]5 H quyt lates. 6 H wederspreect partye den keyser. 9 H een vonnis. 10 H beclaecht dijn onderwint van den rijke. 11 H na statuten der princen. voetnoot8 utede dat vonnis: bracht de aanhangige rechtzaak ten einde door het wijzen van het vonnis. Hier valt het woord samen met een andere opvatting van uten. nl. ‘uitspreken’. Vgl. Kil. wten het vonnisse, pronunciare judicium. (V d. VIII, 986). voetnoot10 onderwinnen: aanspraak maken op. [tekstkritische noot]14 H Aldus heeft N. 16 H ende deden hem uut dat p.c. ende weder aen s. cl. 17 H belasteden... scouder. 20 H Men leyde mede met hem uut twee scakere, twee moerdenaer, daer si den enen cruceden ter rechter side. 22 H in midwaerde. 24 H quaden. 26 H Gestam 27 H bleef van sinen s. mistr. 29 H ghenaden gherich. 34 H wart salich ende behouden. 35 H ende oec die doot en batede hem niet. voetnoot13 anbrenghen: een zaak in rechte aanhangig maken; over iets klagen bij een rechtbank. margenoot17-18 Leg. aur. (Graesse³, p. 304): Salomon igitur praedictum lignum inde sustulit et in profundissimis terrae visceribus illud demergi fecit. Postea probatica piscina ibidem facta est. margenoot20-24 Marc. 15:27-28. Vgl. Isaias 53:12. voetnoot24 quadien: misdadigers. Zie V d. VI, 802. margenoot25-29 Leg. aur. p. 223: Sed postea unus conversus, scilicet Dismas, qui erat a dextris, sicut dicitur in Evangelio Nicodemi, et alius damnatus, scilicet Gesmas, qui erat a sinistris. voetnoot25 utewisen: gewag maken van. voetnoot35 der soe: daarom, zoodat. [tekstkritische noot]38 H een duvelsche cruus. 40 H verlosset. 45 H die diepe ende gront d.c. 48 H mijn quaetheit. 49 H die breyde ende die wide; — H wille verkeertheyt. 52 H die lenghe. 55 H noch oec inder t.w. 57 H daer in stervet, sonder twivel dat hi ewichlic blivet verloren (Glosa:) van den a. Gods v. 62 H houke. 64 H daer een hem onderdaen sinen Gode maket. 65 H veroetmoedicht u; — H die lenghe... went tot der doet toe. 67 H wie volstandich is went in dat eynde. margenoot44 Ps. 73:23. margenoot47 Gen. 4:13. voetnoot50 eenwillich: koppig, verstokt. margenoot55 Matth. 12:32. margenoot64 Paulus, lees Petrus (1 Petr. 5:6). voetnoot66 thent: tot aan (oostmnl). margenoot67 Matth. 10:22. [tekstkritische noot]69 H spreyt to Gode, to h.s., tot haren e.m., vriende ende viande. 71 H die hoghe. 73 H nummer te scheemte warden, want in diner rechtvaerdicheit so seltu mi verlossen. 74 H Wat mensche dat... stervet, hi verwervet. 75 H van alle sinen sonden, hi gaet voer bi... 79 H drouch; — houken; — Die laghe; diepe. 81 H woude doer brenghen. 82 H ghehoersam ghemaket went tot den dode d.c. 83 H daer hi van lieften den doot, enz. 84 H meerre minne so en hevet niemant... vrienden (Glosa:) die lenghe. Die lenghe d.c. 87 H ondineerliken; — H Die wijsheit aenraket van eynde tot oerde starckelic ende schicket alle dinghen soetelic. 89 H die brede ende wide was duldicheit. 90 H iammer levens ende dode satich in stont. margenoot72 Ps. 30:2. margenoot81 Philipp. 2:8. margenoot84 Joës. 15:13. margenoot87 Sap. 8:1. voetnoot87 ordinierlic: geregeld, wel geordend. [tekstkritische noot]91 H Doemen hem vloukede en varnde hi niet, doe men hem lasterde ende druede hi niet, maer hi badt voor die en cruceden. 94 H Het is varre van mi te verbliden... die werelt een crucifix is. 99 H sterft dat lichaem sijnre ghenuechten ende lijf ende siel wart levende. 100 H ende wervet. 102 H te souken; — H te gheren. 104 H voort te bringhen. 107 H viere (corr. in hs.); — daert in sinen werken af bestaet, ghelijc als alle goede werke sijn ghemaket. 109 H materialike zake. 111 H werelike sake. margenoot91 Paulus, lees: Petrus (I Petr. 2:23). margenoot94 Gal. 6:14. voetnoot94 verbliden: vertaling van gloriari. voetnoot104 dat ... sinnen, dat ik voornemens ben onder vierderlei opzicht te behandelen. voetnoot108 causa materialis est, quae effectum constituit ut materia ipsius; b.v. het marmer bij een marmeren standbeeld. voetnoot109 causa formalis est, quae effectum constituit ut forma, illum scilicet specificando, seu eum collocando in certa determinata specie; b.v. de redelijke ziel in den mensch. voetnoot111 causa efficiens, cujus virtute effectus immediate producitur; de beeldhouwer is de causa efficiens van het marmeren beeld; — causa finalis est finis, propter quem aliquid fit. Het doel wordt oorzaak genoemd, omdat het de causa efficiens beweegt en determineert om het effect voort te brengen. De gezondheid is de causa finalis, waarom de zieke geneesmiddelen inneemt. [tekstkritische noot]112 H endende slutende zake; — Met desen vier saken sal ic dat cruus Cristi heel standich maken. 114 H is mede ghemaket. voetnoot112 sake: oorzaak. margenoot116-145 Boec van <den> Hout, dat is apocrifum. Welk apocrief geschrift hier bedoeld wordt is ons onbekend. Uit dezelfde bron heeft vermoedelijk ook de dichter van Dboec vanden Houte geput, dat door J. Tideman werd uitgegeven. In vs. 314 zegt deze: Tboec seit sonder waen. Het begin heeft D.v.D. ontleend aan de Leg. aur. (Graesse³, p. 303): Legitur enim in evangelio Nicodemi quod cum Adam infirmaretur, Seth filius ejus, portas Paradisi adiit et oleum ligni misericordiae, quo corpus patris perungeret, ut sanitatem reciperet, postulavit. Cui apparens Michael archangelus ait: Noli laborare... etc. Maar verder gaat de overeenkomst niet. Volgens de Leg. aurea ontvangt Seth dan een tak van den boom des levens, welke opwies tot een hoogen boom, waaruit later het kruis van den Zaligmaker vervaardigd werd. Hetzelfde verhaal werd ook in Die eerste bliscap van Maria verwerkt. Maar de legende der drie carlen treffen we alleen in Dboec vanden Houte aan, dat ook wel Vanden drie gaerden wordt genoemd. Het Evangelie van Nicodemus is in zijn beschrijving van Christus’ Nederdaling ter helle wèl de bron van Der Leken Spieghel, B. II, vs 1429-1464. Het verdere verloop vinden we weer in de Leg. aur. terug: Qui plantatus in arborem magnam crevit et usque ad Salomonis tempora perduravit. Utrum autem haec vera sint, lectoris judicio relinquitur, cum in nulla chronica vel historia authentica haec legantur. Salomon autem arborem tam pulchram considerans, ipsam praecipit incidi et in domo saltus locari. Nusquam tamen, ut ait Joannes Beleth, locari poterat, nec alicui loco apta reperiri valebat, sed modo aut excedebat longitudine aut deficiebat nimia brevitate... Ob hoc indignati artifices ipsam reprobaverunt et super quemdam lacum ut esset pons transeuntibus, projecerunt. Regina autem Saba cum venisset audire sapientiam Salomonis et per dictum lacum transire vellet, vidit in spiritu quod Salvator mundi in ligno suspendendus fuerat et ideo super illud lignum transire noluit, sed ipsum protinus adoravit. In historia tamen scolastica legitur quod praedictum lignum regina Saba in domo saltus vidit. Cumque ad domum suam redisset, intimavit Salomoni, quod in illo ligno quidam suspendendus esset, per cujus mortem Judaeorum regnum deleri deberet. Salomon igitur praedictum lignum inde sustulit et in profundissimis terrae visceribus illud demergi fecit. Postea probatica piscina ibidem facta est, ubi Natmei hostias abluebant et non solum ex descensu angeli sed etiam ex virtute ipsius ligni traditur ibi fieri et aquae commotionem et infirmorum curationem. Appropinquante vero passione Christi praedictum lignum supernatasse perhibetur. Cum autem illud Judaei vidissent, ipsum acceperunt et crucem domino paraverunt. D.v.D. verwijst nog naar ‘die meester inder hystorien’ d.i. Petrus Comestor, wiens Historia scholastica ook in de Leg. aur. werd vermeld, maar deze (Vgl. Migne, P.L., 198, col. 1579) vertoont geen bizondere punten van overeenkomst. [tekstkritische noot]117 H inden bouc... want men der niet veel... of en hout. 119 H ghesant was. 120 H enghel Michael dede hem drie kerlen, die hi onder sijns vaders tonghe, als hi doot waer, soude legghen. 123 H ende met gulden ringhen ombeslaghen. 125 H niet te schifte en conden comen. 126 H alle tijt bleven. 127 H makede een pulpt of een stoelbanc. 130 H rechter coninc. 132 H ghevaren; hoe doe die coninc dat houde dede besiden den tempel begraven anden brinc ende diep gront der aerden, opdattet daer verholen soude warden. Hoe daer na die pistijn quam op te staen. 136 H plaghen haer offer. voetnoot124 doemen is verbetering in het hs. voetnoot131 ontbieden: berichten, mededeelen. [tekstkritische noot]138 H beroerde, wie eerst daer in ghecomen was. 140 H dat hi oec was b. 142 H in den dach ons Heren passie ende bereiden dat van meerre felheden hem te draghen. 146 H die ghemeen scrift der heilighen ende der leerrer. 148 H ghewracht. 149 H stoet neder... ghehouden was. 154 H dat boven op stont aldus met kleine teekening. voetnoot141 quastich: knoestig. voetnoot142 op grond van den lat. tekst hebben wij vóór ‘bereiden’ die ioden ingelascht. Men zou er ook si of men voor kunnen zetten. voetnoot143 van meerre felheit: uit grooter wreedheid, omdat ‘dit hout grof, groet, quastich ende cout,’ Jesus heviger zou pijnigen. margenoot146-159 Hierover handelen Hist. scol. (Migne P.L., 198, col. 1630, Leg. aur. — Graesse³, p. 304 — en Lud. II, c. 63, n^o 13. Van 146 tot 155 schijnt aan Lud. ontleend: Dicuntur quoque in cruce Domini fuisse quatuor ligna diversa, et generum diversorum, scilicet: stipes sive truncus in rupe defossus, cui crux erat infixa, de cedro; palus sive lignum erectum, de cypresso; transversale, sive lignum transversum, de palma; tabula superposita, de oliva... Creditur autem crux Domini quindecim pedes habuisse in altum et tabula superposita pedem et dimidium... Leg. aur.: (crux) cujus latitudo dicitur in transverso ligno, quo extenduntur manus; longitudo a terra usque ad ipsam latitudinem, quo a manibus infra totum corpus affigitur; altitudo a latitudine usque sursum, cui adhaeret caput; profundum vero quod terrae infixum absconditur. voetnoot150 opgerechte is in het hs. een verbetering voor oprechte. voetnoot152 achtien: 15 + 1½ voet. [tekstkritische noot]158 H loende hi met sinen hoefde. 160 H teghen den d.u. 162 H woude aen sterven. 163 H dusdanighen tymmer. 165 H gheesten te oerloghen; — H so is een kijf... op eertrike. 168 H dat is die opdrachtighe ynnicheit des lidens ons Heren ghecruusten dodes Cristi. voetnoot159 wijchhuus ende blockhuus: versterkingswerk, toren, bolwerk. margenoot160 die duvel Sathanas, enz. Hist. scol. M.P.L. 198, col. 1630: legitur daemonem stetisse super brachium crucis et considerasse an Christus aliquam maculam peccati haberet. Zie ook Hist. scol. l.c. col. 1434 en Lud. II, 63, nr 20 in hoofdzaak gelijkluidend. Vgl. Dr. E. Haslinghuis, De Duivel in het Drama der ME., blz. 41. margenoot165 Job 7:1. margenoot167-202 Vgl. Lud. II, 63, nr 13: signat autem cedrus altitudinem contemplationis (innighe ghedenckenisse des lidens) — cypressus famam bonae opinionis (volharden inder doecht) — palma fructum justitiae (groot ghemoede ende begherich der rechtvaerdicheit) — oliva lenitatem misericordiae (hertelike guedertierenheit); — l.c. nr 14: longitudinem in bona perseverantia. Comp., IV, c. 16 heeft evenals Lud.: significat enim cedrus altitudinem contemplationis; cypressus famam bonae opinionis; palma fructum justitiae; oliva lenitatem misericordiae. Lutz-Perdrizet wijzen in hun uitgave van het Spec. hum. salv. (p. 264) op verschillende plaatsen, waar eveneens vermeld wordt ‘dat die roke van den cedarboem veriaecht den serpent’. — b.v. Vincentius de Beauvais, Spec. nat., viii, 12: Cedrus est arbor altitudinis et odoris praecipui; cujus odor serpentes fugat et interimit. Het Spec. zelf, (p. 15) kent deze eigenschap aan den cypres toe: sicut enim cypressus odore fugat serpentes. [tekstkritische noot]175 H behouft. 177 H cypres so vast. 179 H doet die volstandicheit in leven. 180 H met craften der sielen ende sinnen des lichaems, lijf ende leven te samen onghescaet ten hemel comen. 182 H seit: omdat ic als een cypresse verheven bin. 185 H vromelic te striden ontbr. 186 H overdwers gaet een groot ghemoet ende gheer der rechtvaerdicheit. 189 H ghemint ende sijn aensicht aen ghesien. 190 H cronen ende te besteken... die minnen gheer. margenoot173 Job 17:11. (cogitationes meae dissipatae sunt, torquentes cor meum). voetnoot173 gheslest van slissen, slessen (dissipatae sunt): verdreven. In deze bet. niet bij V d., VII, 1288. Wel geeft hij de bet.: bedaren, verminderen in kracht of hevigheid, maar volgens hem slechts als intr. opgeteekend. margenoot174 Eccli. 24:17. voetnoot179 also doet hi: zoo is hij vast in de deugd, die volhardt in het leven der versterving. margenoot181 Matth. 10:22. margenoot182 Eccli. 24:17. margenoot188 Ps. 44:8. margenoot192 Rom. 6:5. voetnoot192 den ghecruusten Cristum; lees: Cristo; — zoo doet... (ons) gelijk zijn aan den gekruisigden Christus niet alleen in den dood, maar in het leven en ook in zijn verrijzenis. margenoot194 Eccli. 24:18. [tekstkritische noot]198 H dien sap der olye voer vruchte voortbrenct. 199 H alle pine deser onsaelden der werelt, want si sachtet alle leet ende si is tot alle leven g. 210 H die enen coninc over hem woude kiesen. 219 H eyghender crancheit. Van deser leeghe seit die propheet: Heer, van der diepe heh ic tot di gheroupen, Heer, ghehoer mine stemme. Dese diepe mat die heilighe propheet Job, die rechtvaerdich was ende Gode-vruchtich, doe hi seide: Ic heb mi inden aensicht Gods ghescaemt alle miner werke. In M is propheet na heydensche in hs. bijgevoegd. voetnoot197 an staen: tegen leunen; zie boven 158. voetnoot198 M: olme, lees: olive. margenoot201 Paulus, lees: Job (31:18). voetnoot208 anvaet: aanklampt. voetnoot209 ancoemt: overkomt. margenoot214 Eph. 3:18. (aangehaald in dit verband Leg. aur. p. 305.) margenoot216-244 Lud. II, 63, nr 14: qui carnem suam cum vitiis crucifigunt, latitudinem debent habere in bona operatione (breet des cruus is ontfermherticheit); longitudinem in bona perseverantia (die lenct des cruus is wairachtighe penitencie, daer die mensche in staen moet en bliven thent to sijnre doot toe); altitudinem in spe coelestium praemiorum (die hoocht is die hoop mit troost ende toeverlaet te Gode); profundum in cautela inscrutabilium judiciorum Dei (die diept is die anxt ende die vrese Godes). voetnoot219 verlaghen: dalen. [tekstkritische noot]225 H die hope, minne (lees: met) troost. 226 H mede to Gode opslaet. 231 H te ghetrouwen in Gode dan inden vorsten. 233 H van ghenaden van Gode... ommeghevanghen. 236 H hinc,... Heer, ghedencke. 242 H in staet ende bliven moet went tot... 243 H sondighen. margenoot220 Job. 9:28. voetnoot220 heydensche: niet-christelijk; propheet is in hs. toegevoegd. voetnoot222 deser, lees: dese. margenoot223 Ps. 129:1. voetnoot226 opslacht: opslaat; een vorm onder duitschen invloed of van het znw. opslacht. margenoot228 Ps. 21:10. margenoot229 Ps. 90:2 en 83:13 en 117:8. voetnoot233 begrepen: omvat en omsloten. margenoot235 Ps. 32:5. margenoot237 Luc. 23:42. voetnoot239 gherechticht: gerechtvaardigd; - te: corr. in hs. [tekstkritische noot]244 H Daer af seit d.p.: Heer, naghel m.v. ende nym mi niet voer dijn oerdel daer af. 247 H nye op en hielt t.b.s.s., dat hi Goods hadde missaket ende verloechent. 253 H dat opgherechte l. in den doot sloot op. 260 H verlaten. margenoot244 Ps. 118:120 (confige timore tuo carnes meas, a judiciis enim tuis timui) Lud. II, 63, nr 6: Et hoc est quod orat propheta: Confige clavis a timore tuo carnes meas, secundum translationem qua utitur Augustinus. voetnoot245 nem... oordel: treed niet met mij in gericht. margenoot250 Zach. 2:1. margenoot252-273 Leg. aur. (Graesse³, p. 230). Hoc etiam Bernardus: quis non rapiatur ad spem impetrandi fiduciam qui ejus attendit corporis dispositionem, videlicet caput inclinatum ad osculum, brachia extensa ad amplexandum, manus perforatas ad largiendum, latus apertum ad diligendum. pedum affixionem ad nobiscum commanendum, corporis extensionem ad se totum nobis impendendum. voetnoot259 doen... sekeringhe: waarborgen. voetnoot260 laten: alleen laten. voetnoot263 der minnen ghesicht: die welgevallig is aan het oog der liefde. [tekstkritische noot]264 H noch met ghetrouwen to Gode hem verlaten doer die staltenis ende gheschickinghe des crucifixen, daer sijn hooft neyghet ons te cussen ende te soenen... sijn hande ondaen mildelic ons te gheven, sijn harte ontsloten die minnen gheer ons te bewisen... al sijn heel lichaem ghelevert voer ons in behoufte te nemen? Dit is die voedinghe ons ynnighe minne... wil overgheven. 276 H parsonen. 282 H die alse ijser. 283 H ghetoecht, doe hi dat cruus. 284 H voergheborchte... uuthanghen, alle wapenture der starken van Ysrael. 289 H die wande des borchs... besat waren. margenoot271 Joës. 15:13. voetnoot271 behoef: wat wij behoeven. voetnoot275 M: officiens, lees: efficiens. voetnoot280 teghens staen: weerstaan, zich verzetten. margenoot281 Job 26:11. margenoot284 Cant. 4:4. [tekstkritische noot]294 H dat hi i.d.a. 295 H Ysrael alle die tijt sijns levens. 297 H kunsteliken. 298 H vercloucte. 301 H bi Salomons troon of toren... daer hi sijn recht plach in te sitten. 312 H hielt in. 313 H liet cussen, die wart. 315 H ende so sach men hem aen als een aensicht des enghels (Act. 6:15). 318 H boech hem neder daer in te comen. margenoot294 II Kon. 5:7 en 9: Cepit autem David arcem Sion, haec est civitas David... Habitavit autem David in arce et vocavit eam Civitatem David. voetnoot294 begreep: in bezit nam. voetnoot298 scalcke: booze; vercloecte: verschalkte. margenoot302 III Kon. 7:7-8. voetnoot303 te recht sitten: rechtzittingen houden. margenoot311 Esther 1:1 (qui regnavit super centum viginti septem provincias). margenoot312 Esther 5:2. voetnoot311 twie ende tseventich, lees: seven ende twintich. voetnoot317 afgrondigher: grondelooze. [tekstkritische noot]321 H myn wapeden (derwaert in M geschrapt en gevoegd achter gheleiden; - verduldicheit.) 323 H naket, opdat wi ghecleet warden. 332 H dat bediet een endelike s.s. 335 H oft beteemlic was. 339 H die niet van scoude en is... maer v.m. voetnoot319 toech hem mede: trok hem mede, bewoog hem. voetnoot320 M: ghehoorsamicheit gheleiden, mijn wapeden derwaert, lees: g. gheleiden derwaert m.w. In H ontbr. derwaert achter wapenden. margenoot331-357 Leg. aur. (Graesse³, p. 228): 1) acceptissimum ad placandum Deum; 2) congruentissimum ad curandum morbum; 3) efficacissimum ad attrahendum genus humanum. (door D.v.D. sterk verkort). voetnoot332 H: endelike, slutende sake; M: eyndslutende sake, beide vertalingen van den term: of ‘causa finalis’. De auteur wijst hier op het doel en het nut van Christus’ lijden; en zooals b.v. de gezondheid voor den zieke de doeleindige oorzaak is, waarom hij de bittere geneesmiddelen inneemt, zoo was de verlossing van het menschelijk geslacht de doeleindige oorzaak, waarom Christus het lijden wilde verduren; - wat opset ende wat orbaer dat daer an stont: welk doel en nut daaraan vast zat, daarmee verbonden was. voetnoot339 van. bedwanghen: uit dwang. [tekstkritische noot]342 H soeticheit, voldoen aller menschen. 343 H die alre bequaemlieste w.d.s. te boeten. 348 H Adam was naket doe hi misdede. 349 H maer ghelijc ghevillet. 354 H woude gheven, heeft die minne al te schijnbaerliken ghemaket, als ic voren hebbe bewijst. 355 H hi heeft sijn minne in ons bevolen. Der minne is die g.d. 357 H signakel op dijnre harten. 358 H eyndelike. margenoot341 Eph. 5:2. voetnoot345 gebroken: gezondigd. margenoot350 Col. 1:20. margenoot353 Joes. 3:16. margenoot354 Eph. 2:4. margenoot356 Cant. 8:6. voetnoot355 H: der minne is die cruuste doot een exemplaer ende een beeldenaer. Deze lezing is duidelijker dan die van M: die minne is den ghecruusten doot... enz. De beteekenis is, dat de kruisdood van Christus ons een toonbeeld van liefde is. exemplaer - en onze liefde tot Hem moet vormen, stempelen. - beeldenaer: formeerder. voetnoot359 brief: opschrift. margenoot360-363 Hist scol. MPL. 198, col. 1630: Utrum autem principium tituli scriptum fuerit tribus linguis incertum est, sed finis, hoc est: rex Judaeorum, sic est scriptus: Hebraice: Malcus Judaeorum, Graece: Basileos exomosoleon (sic! MPL), Latine: Rex confitentium. Vgl. ook: Lud. II, c. 63, nr 10: scripsit: Rex Judaeorum, tantum, quia ipsi Gentiles conversi ad fidem spiritualiter judaci dicuntur, id est: confidentes, non circumcisione corporis sed Christi. - l.c. nr. 11: Jesus Rex est Judaeorum, hoc est: Imperator credentium et confitentium Deum. [tekstkritische noot]363 H dat bediet in dietsche: coninc der ioden (ioden in hs. geschrapt) menschen die G.b. 365 H om aflaet der m.s. 369 H Nazarenus, dat bediet een bluetsel. 372 H menschen, want daer-om so sullen di aenbidden alle slacht ende tonghen. 1 H Vander iammerliker, ellendigher, bitterre passien ons liefs heren I.C. enz. 7 H dit lichaem voelde. voetnoot363 entelike saken: doeleinden. margenoot365-374 Leg. aur. (Graesse³, p. 228): (passionis) utilitas potest esse triplex, scilicet: peccatorum remissio, gratiae collatio, gloriae exhibitio, et haec tria notantur in titulo crucis: Jesus quoad primum; nazarenus, quoad secundum; rex judaeorum quoad tertium: quia ibi erimus omnes reges. - Vgl. ook Lud. II, c. 63, nr 11, die dezelfde gedachten ontwikkelt: mors enim Christi causa erat remissionis, quia Jesus; enz. margenoot367 propheet (Vgl. Matth. 1:21: vocabis nomen ejus Jesum: ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum).

Vorige Volgende

Dat vijfte capittel is hoe dat vrome heilige cruus voor den bitteren doot ons Heren ghetimmert was.