Tafel van den kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc

Regelnummers proza verbergen

Dat .XXXII. capittel is vanden tien gheboden Godes ende hoe dat Moyses etc [44b]

3^3-46Die propheet Moyses was in enen gelijmden byescorf gewor-4pen int water, alsmen dede doe<t>⁴ alle die krechtkijns van 5 Ysrahel inden lande van Egypten. Mer des conincs Pharaonis

3-46 De tekst, in hoofdzaak aan Exod. ontleend - met een kleine toevoeging uit Hist. scol., - is verknoeid van 9-20 en dient aldus hersteld te worden... ‘vloech hi uut den lande ende quam onder den berch Synay hoeden scapen. Doe openbaerde hem God. Ende God seide, dat hi sijn scoe uuttoghe; die stede dair hi stont, wair heylich, ende hiet hem die kinder van Ysrahel uut Egypten halen. Ende doe hij dat had gedaen mit veel wonderteyken ende godliker macht, quam hi weder onder den berch Synai, die in Arabien leyt. Dese berch is hoech ende steyl ende vol groten ghenuechten ende alte edele crudekijnopwassen. Nochtan en dar ghien harder sijn quyck dair leiden, overmits den wonder dat Moysi versceen in den hulst (Hist. scol. Migne, P.L. t. 198, col. 1145: Erat autem mons ad pasturas egregius, et herbis abundans, quia pastores illic ascendere non praesumebant, tum quia mons excelsus erat, tum quia opinio erat Deum ibi habitare). Ende Moyses hadde gheboden, dat nyement den berch roerde; wat dier dat daer an quam, soudmen stenen. Ende doe die kinder van Ysrahel, etc.

4 doe, lees: doet.

[p. 205]

tekstkritische noten

6 dochter quam ende soude baden; die namt uten water ende 7 deden opvoeden ende koesen voor horen soon. Dit kint wert 8 groot ende om enen dootslach, die hi dede enen, die de kin-9der van Ysrahel misdede, vloech hi uut den lande ende quam 10 onder den berch Synay hoeden scapen. Doe openbaerde hem 11 God ende hiet hem die kinder van Ysrahel uut Egypten halen. 12 Ende doe hij dat had gedaen mit veel wonderteyken ende god-13liker macht ende weder onder den berch quam Synai, die in 14 Arabyen leit. Ende alte edele crudekijn opwassen, nochtan en 15 dar ghien harder sijn quyck dair leiden overmits den wonder 16 dat Moysi versceen inden hulst. Ende God seide dat hi sijn 17 scoe uut toghe; die stede, dair hi stont, wair heylich. Ende 18 Moyses hadde gheboden, dat nyement den berch roerde; wat 19 dier dat daer an quam soudmen stenen. Dese berch is hoech 20 ende steyl ende vol groter ghenuechten. Ende doe die kinder 21 van Ysrahel haer tenten ende pauwelyonen²¹ daer onder op ge-22slagen hadden, openbaerde hem <God>²² opten berch in 23 sijnre maiesteyt ende godlike glorie mit eenre wolken, als on-24der eenre tenten gewracht van saphyer, scoon als die hemel, 25 wanneer als hi claer is; die gedaente des Heren was als 26 barnende nevel opten berghe, dair [44c] God doe Moysen tot 27 hem riep. Ende als hi des morgens vroe voor der sonnen op-28ganc opten berch to Gode clymt, so breken op die donreslagen 29 ende blincken die blixem, die bazunen die clingen, lampen 30 daer verscinen, die berch die beeft ende een roock gaet op, 31 als alle die hoven³¹, ende God beghint te spreken: Hoor 32 Ysrahel, houde mijn gebode ende scrijfse in dijnre herten als 33 in een boeck, ende ic sal di gheven een lant, vloyende van 34 honich ende melc. Doe die wonder dat volck ansach, die glorie 35 Gods vernam, die gruwelike stemme Gods hoorde spreken,

7 B houden v.h.s.
9 CH vloot.
10 B over d.b.
11 CH ende dede hem.
15 CGHD harde; B herde.
16 B in den doernenbosch.
18 B d.b. naken en soude.
22 A o.h. God ontbr.

21 pauwelyoen: tent.

22 lees: openbaerde hem [God].

31 hoven: oven.

[p. 206]

tekstkritische noten

36 vielen sij neder inder aerden ende begonden ademloes te war-37den ende seide<n>³⁷ <tot> Moyses: laet God niet meer 38 ons toe spreken, anders so moet wi sterven. Hier om nam God 39 onse heer Moyses hogher tot hem op inden barnende nevel, 40 daer hi bi hem was viertich daghe ende viertich nacht sonder 41 eten ende drincken of menschelike troost ende sprack mit 42 God so rechte vrielick⁴² ende heymelic als een vrient totten 43 ⁴³anderen. Ende doe die tijt was om ghecomen, gaf God Moysi 44 ⁴⁴twee stenen tafelen, gescreven mitten vingher synre hant: die 45 tien ghebode ende ewe, die alle menschen sculdich sijn te 46 ^46-62houden.

47In die eerste sijnre tafelen sijn drie gebode, die God roeren: 48 dat eerste gaet den <hemelschen> Vader an, want het roert⁴⁸ 49 die enige Godheit, als hi seit: ghelove ende aenbede enen 50 God; dat ander gebod gaet anden <hemelschen> Gods⁵⁰ 51 Soen, want het roert die ewige waerheit, als [44d] hi seit: 52 ende zweert niet ydelick bi hem; dat derde gaet anden heili-53gen Geest, want het roert die gheestelike tucht⁵³, als hi seit: 54 vier die heilige dage. In die ander tafel sijn seven gebode, die 55 de mensche aen-gaen. Dat eerste onsen ouderen, als hi seit: 56 Eer vader ende moeder. Die ander sesse roeren, hoemen onsen⁵⁶

48 CGH den hemelschen Vader; B der m.v.; A den menschen Vader.
50 CGH den hemelschen Goods (H Gods) soon; A den menschen G.S.

37 lees: seiden.

42 vrielick: onbeschroomd, vrijelijk.

43 Exod. 33:11.

44 Exod. 31:18.

46-62 Comp. V.c. 59: In prima tabula sunt tria praecepta, quae pertinent ad Deum, quorum primum pertinet ad Patrem, quia est de divina unitate; secundum ad Dei Filium, quia est de juramenti veritate; tertium ad Spiritum sanctum, quia est de spirituali vacatione. In secunda tabula sunt septem praecepta ad proximum spectantia, quorum primum est de exhibendis bonis... Reliqua sex sunt de cavendis malis, quae inferri possunt corde, vel opere, vel ore. Opere laedimus proximum tripliciter, propter quod dantur tria praecepta: non occides; non moechaberis: non furtum facies. Ore quoque laedimus proximum et est contra illud: Non dices contra proximum tuum falsum testimonium. Corde laedimus proximum dupliciter... et de hoc dicitur: Non concupisces rem proximi tui; non concupisces uxorem proximi tui.

48 gaet an: betreft; den menschenvader; lees met CGH: den hemelschen vader, wat ook beter past in den tekst.

50 lees met CGH: hemelschen G.s.

53 tucht: gedrag, leiding.

56 hoemen... sel; deze constructie niet bij Verdam; lees wellicht: onse evenmensche van (of vore) scade hoeden sel: onze evennaasten voor kwaad vrijwaren.

[p. 207]

tekstkritische noten

57 even-mensche scade hoeden sel. Eerst mitten wercken ende 58 daer-of sijn drie gebode, als: nyement en slaet doot; doe 59 ghien overspel; doe ghien diefte. Voort hoe wi hoeden⁵⁹ sellen 60 te scaden mit onsen monde, als hi seit: seg ghien valsche 61 tuuchnisse. Voort hoe wi hoeden sellen te scaden mit herten, 62 als hi seit: Begheer niements wijf; begheer niements guet.

63^63-131Dat eerste ghebot is: Non adorabis deos alienos, dat be-64duut: du en selste ghien vreemde gode aenbeden, mer gelo-65ven ende dienen enen waerachtigen God. Desen God belyen 66 alle lande ende volck, mer seer ongelijck. Die heyden ende 67 sarracinen geloven van God te veel als in afgoden ende in 68 Mathomet. Die ioden geloven van Gode te luttel, als inden 69 Vader alleen ende niet inden Gods Soon. Mer die kristen ge-70loven van Gode te rechte maten als in enen waerachtigen God 71 in drie personen: Vader, Soon ende heilige Gheest. Dit gebot 72 is drie-clufterich of heeft drie clausulen⁷². Dat eerste is: du en 73 selste voor my ghien vreemde gode hebben. Tegen dat doen die 74 heyden, die veel afgode anbidden, die si na den seven plane-75ten hebben ghe-[45a]noemt. In welken molocken plaghen die 76 duvelen in te wonen ende alsmen hem godlike dienste dede, 77 ^77-81so gaven si den luden loghenachtige antwoorde. Tegen dit

57 B scade roeren sel.
64 CH maer g.e.d. waerachtichlic (H warachtich) enen God; D = A; B mer ghelove enen w.G.
68 CHDA Mathomet; GB Machomet.
70 B te maten veel.

59 hoeden: zorg dragen voorkomen.

63-131 Comp. V.c. 60, maar wat breeder uitgewerkt en overzichtelijker gerangschik. Vgl. Dr. J.H. Jacobs, ]an de Weert's Nieuwe Doctrinael - Den Haag 1915 - blz. 109-114.

72 clausule: (afgesloten) gedeelte

77-81 Vgl. Cancellierboeck (ed. Dr. A. Kessen. - Leiden 1932 -) blz. 164: Teghen dit ghebot soe doen alle die ghene, die gheloeven dat meer goede sijn dan een, ende die twivelen (int heilich sacrament ende) in die ghelouve der heiligher kerken; ende die hem halden aen maninghe des duvels of aen toeverien ende aen waersegher, of aen mennigherhande onnatuerliken boeten der alder quenen; ... of die hem halden aen droem of aen visioen.’ Dr. Jacobs, l.c. haalt op blz. 111 een passage aan uit het traktaat over de tien geboden in Hs. 71 H 62 van de Kon. Bibl., dat zeer veel overeenkomst vertoont met D.v.D. en het C.B. - Dr. A. Kessen, Het Cancellierboeck, blz. 43 vergelijkt deze passage met een traktaat: De Confessione van Rob. de Sorbon, (Maxima Bibliotheca Patrum, T. 25, 353), maar daaruit blijkt dat de redactie der 10 Geboden in beide nogal van elkaar afwijkt.

[p. 208]

tekstkritische noten

78 gebot misdoen alle die gheen, die geloven dat meer gode sijn 79 dan één, of die twivelen an dat gelove der heiligher kercken, 80 of die an zwarte conste of tovernye, an droem of an visioen of 81 <an> der quenen boete⁸¹ of an waerzaechsters keren. Daer 82 ⁸²God of sprect: Vermaledyt is hi die dese ontfangt; sijn 83 zaet sal verwelcken inder aerden ende uut den middel sijnre 84 broederen sal hi ghenomen warden. Die ander cluft of clausel 85 is: du en selste ghien gegraven⁸⁵ beelde maken van enigen 86 dingen, die inden hemel boven sijn of inder aerden neder. 87 Hier voirmaels was dat volck gewandelt in also verkeerden 88 sinne, datsi den onwandelbarigen naem Gods setteden an 89 steen, hout of metael, geliken dat die ioden deden; doe si 90 een gulden calf hadden gegoten, seiden si ende songhen: 91 ⁹¹Ysrahel, dat sijn dijn gode, die di uut Egypte hebben ghe-92leit. Also maken wi, Kristen, onse beelde, niet dat wi yet 93 houden vanden steen of hout, of dat daer enige natuerlic leven 94 in si, mer tot eenre gelikenis ende vertoghinge⁹⁴ der dinghen, 95 daer wi se na beelden. Ende dat doe wi om dese drie saken. 96 Die eerste is omder simpelre lude domheit, want die <niet> 97 lesen en connen in boecken, datsi doch lesen in sulken beel-98den. Die ander zake is om onser begheerten coutheit, want 99 wi niet ghenoech beroert en werden [45b] van horen des 100 woorden Gods, dat wi doch wat sien, daer onse synnen mede 101 tot Gode bewegen werden. Die derde zake is om onser ge-102dachten verghetelheit, want wi Gods wonder sijnre menscheit¹⁰² 103 niet en ghehuegen, datmense ons doch voor den ogen in beel-104den mach togen. Ende om deser saken wil so verleent God 105 inden beelden veel genaden. Die derde cluft of clausel is:

81 CH d.q. bouke (H boeke); GDAB boete.
83 CGHD uut der midwarde; B uten midden.
86 B i.d.a. beneden.
92 CGH wi kersten; B wi Cristum.

81 lees: of <an> der q. boete = tooverij van oude vrouwen.

82 Deut. 27:15.

85 gegraven: graveeren, in steen snijden.

91 Exod. 32:4.

94 vertoghinge; bij Verdam alleen in de bet. openbaring (revelatio), hier: voorstelling.

102 Gods wonder sijnre menscheit: de wonderen van Gods menschheid. Stoett², § 156: herhaaldelijk wordt het den 2en nv. regeerende znw. tusschen den genitief en een daarbij behoorende bepaling geplaatst. Wat synre betreft, zie Stoett² § 78, § 43 en § 90 f, waar er op wordt gewezen, dat men in het Mnl. soms een pron. poss. gebruikte, waar wij thans eerder een lidwoord zouden bezigen.

[p. 209]

tekstkritische noten

106 verlochen dinen God niet, wes di oic ymmer gesciet. Des heb-107ben quade kersten dick ghedaen, die haren gelove sijn of-108gegaen ende werden mit ioden of heyden vernoyert¹⁰⁸, of die son-109¹⁰⁹derlinge sonden voor eenrehande gode visiert, als die ghierige, 110 gulsige, oncuuscher. Dit sijn die serpent ende die beeste mit 111 ¹¹¹drien hoofde, daer in Apocalipsi staet of gescreven: Vermale-112dijt is die den beest aenbiddet ende sijn beelde. Dat eerste is 113 ghiericheit, die aenbedet den penninc, geliken dat een hey-114den doet sinen afgod; want die en wil sinen afgod niet bre-115ken¹¹⁴, dese en wil sinen scat niet mynren; die settet hoep in-116den molock, dese heeft groten toeverlaet tot sinen blaeuwen 117 sack¹¹⁷. Seneca seit: aldus is dat ghelt een godinne geworden. 118 Dat ander is gulsicheit, die aenbedet sinen buuck; die tempel 119 is <die> coken, dat altaer is die tafel, die dyaken is die 120 cokenmeester, gesoden ende gebraden is die offerhande, die 121 choorsanck is kyven, striden, afterspraken inder warscap. 122 ¹²²Paulus seit: Dese eer ende glorien comt hem te scanden, die 123 alleen aerdsche dingen smaken. Dat derde is oncuuscheit; den 124 aenbeden out ende ionc, rijck ende arm, die wijse ende die 125 domme, [45c] si willen al Venus-dochter aenbeden ende om-126mevanghen¹²⁵, Mer die heyden aenbedet sinen god openbaerlic, 127 dese haer godinne heymelick; die bi daghe, dese bi nachte; 128 die en weet niet dan¹²⁸ vander vrouwen Venus, die overspel 129 dede, mer dese kersten gelovet an enen ioncfrouwen ende haer 130 kint, die nye sonde en dede. Hier om seit Cristus onse heer: 131 ¹³¹iuwe sonden sijn veel meer.

106 B wes di oic ymmer (CGH ummer) ghesciet ontbr.
110 CH oncuuscheyt.
117 G goddinne; B jodinne.
128 CH van (lees dan) der v.V.; A dien vander v.V.

108 vernoyert, lees: vernoyeert; vernoyeert met: hoererij plegende met andersdenkenden. Misschien moeten wij hier lezen: vernoyiert, in aansluiting met de rijmklanken: niet - gesciet, ghedaen - gegaen, vernoyiert - visiert (visieren): die bizondere zonden voor zekere goden uitdenkt.

109 Comp. V, c. 60: superbi, avari et voluptuosi. Hs. 71 H 62: ‘die hoverdighe, die ghierighe ende die gulsighe menschen’. C.B. l.c. blz. 165: geck menschen... mynnen guet ende gelt ende eer boven God.’

111 Apoc. 14:9.

114 sinen afgod breken: vernietigen.

117 blaeuwen sack: waarin onrechtmatig verkregen geld werd geborgen (Verdam, VII, 64).

122 Philip. 3:19.

125 ommevanghen: omhelzen.

128 dien, lees: dan.

131 Joes. 19:11.

[p. 210]

tekstkritische noten

132^132-189Dat ander gebot is: non assumes nomen Dei tui in vanum, 133 dat beduut: du en selste die naem dijns Gods niet te ver-134^134-151gheefs nemen in dinen monde. Dit gebot Gods heeft oic drie 135 clausel <ende> verstaen¹³⁵. Dat eerste is: Du en selste dinen 136 God niet verzweren. Men moet wel, seit dat recht der heili-137gher kercken, in saken zweren, mer niet verzweren. Ende 138 dat is menigherhande, als sonder zaeck roekeloes te zweren 139 mitten naem Gods ende dat is een versmaden der overster 140 waerheit. Ende wie dit van gewoenten heeft, die sondicht doot-141liken. Voort die daer zweert mit beraden moede iegen der 142 waerheit ende sijn consciencie, yement wetende te bedriegen, 143 quaet voor guet hem an te brengen. Dat is tegen alle ewe ende 144 tegen alle volck ende tegen alle scrift, heydensche of godlic, 145 want gezworen eede houden die lude mit gelove te samen¹⁴⁵. 146 Voort die daer zweert wittaftelick¹⁴⁶ uut puyre quaetheit biden 147 wonden of ingedoemte onzes lieven heren Ihesu Cristi; dat 148 is enen kersten man seer ontamelich ende sijn ghelove on-149eerlic ende God onsen heer hoonlick; ende die dat plecht te 150 doen, is infamis, dat is berucht, also dat hi niet ten eren staen¹⁵⁰

135 A clausel iu te.
148 GH zeer (H seer) ontemelick.
150 C insanus; - B dat hi niet te eren en staet noch te recht staen en mach.

132-189 D.v.D. verdeelt het tweede gebod in ‘drie clausel’, waarvan alleen de eerste in het Comp. l.c. c. 61 wordt behandeld. Dr. Jacobs, l.c. blz. 119 wees er reeds op, dat het C.B. hier in overeenstemming is met het Comp., dat dit gebod niet alleen ‘secundum rationem literalem’, maar ook ‘secundum intentionem moralem’ wil opgevat zien.

134-151 Comp. V, c. 61: Hic prohibetur juramentum quod fit sine causa et perjurium. Uterque enim peccat, scil. pro nihilo jurans, et assumens, et falso jurans nomen Dei in vanum, quia primus sine causa nominat summam veritatem, secundus autem nominatam contemnit. Tribus modis qui peccat in perjurio: vel jurando contra conscientiam, vel jurando illicitum, vel veniendo contra juramentum. Praeterea sciendum est, quod juramenta, quae quis ex certa scientia facit, vel sonant in blasphemiam, ut quando quis jurat per corpus Dei, intestina et similia; vel sonant in irreverentiam, sicut quando jurat per vulnera Christi, sunt peccata mortalia, etiamsi verum est quod juratur.

135 lees: clausel ende verstaen, zooals elders in dit capittel, of: gheeft... iu te verstaen; verstaen: uitleg.

145 houden ... samen: door middel van vertrouwen de menschen bijeenhouden.

146 wittaftelick (ex certa scientia): bewust.

150 ten eren staen mach, noch te recht: noch op eer, noch op recht aanpraak mag maken.

[p. 211]

tekstkritische noten

151 ^151-169mach, [45d] noch te recht. Die ander clausel ende verstaen 152 an dit gebot is: du en selste dijn gelofte, die du Gode doeste, 153 niet breken. Als een guede gheoorlofde lofte doet mit beraden 154 moede, dat is seer godlic ende heilich, ghelijc dat die lerars 155 bewisen mit drien reden, dat beter is een guet dinc gedaen 156 mit beloefte tot Gode, dan gedaen uut behagen eyghen-der 157 vrijheit¹⁵⁶. Die eerste reden is, want God te loven is gelijck eenre 158 offerhande, diemen God wyet, die voortmeer to ghenen an-159deren dienst en mach gegheven werden, gelijck alst met enen 160 kelc is, die men anders nerghent toe en moet ghebruken dan 161 inder missen. Die ander zaeck is, want wie Gode yet geloeft 162 ende dat leystet¹⁶², die en ghift niet alleen die pacht van sinen 163 boemgaert, als sijn die guede wercke, mer hi ghift hem over 164 den eyghendoem mede, dat hi is voort-an versetten, noch ver-165lenen¹⁶⁴ en mach, als hi te voeren wel mocht hebben gedaen. Die 166 derde sake is, want wie hem Gode gheloeft, die heeft sinen 167 wille ghevestet¹⁶⁷ in dat guede, dat hi niet en wandelen en mach, 168 ende dat is een grote edelheit, die de engelen hebben, datsi 169 niet en mogen sondighen, noch onsalich werden. Die derde 170 clausel ende verstaen is: du en selte niement vloeken of van 171 Gode yet quaets bidden, want die name Gods en is niet dan 172 tot gebenedien gheset. Ende daer om sel een mensche biden 173 naem Gods lof ende duechd spreken om drie saken wille. 174 Die eerste is, want alle creatuer Gods sijn guet van Gode ghe-175¹⁷⁵scapen; God sach over [46a] allent dat hi had gedaen ende 176 het was sonderlinge guet. Hier-om so en salmen niemant 177 vloeken, want die heilige enghel Michael, doe hi stride mitten

162 B lastert.
168 B corte edelheit.
177 CGH twiede (G twyede); B street.

151-169 Vgl. S. Thomas Aq. S. Theol. IIa IIae, qu. 88, a. 6: Respondeo dicendum quod triplici ratione facere idem opus cum voto est melius et magis meritorium quam facere sine voto: primo quidem quia vovere est actus latriae (l.c. a. 5: votum est ordinatio quaedam eorum quae quis vovet in divinum cultum seu obsequium) ... secundo, quia ille qui vovet aliquid et facit, plus se Deo subjicit quam ille qui solum facit... sicut plus daret homini, qui daret ei arborem cum fructibus, quam qui daret ei fructus tantum... Tertio quia per votum immobiliter voluntas firmatur in bonum.

156 behagen eyghender vryheit: naar eigen willekeur.

162 leysten: nakomen, gestand doen.

164 is, lees misschien es (onder duitschen invloed); - versetten: vervreemden; - verlenen: in leen geven, verpanden.

167 ghevestet: bevestigd.

175 Gen. 1:31.

[p. 212]

tekstkritische noten

178 ¹⁷⁸duvel, en vloekeden niet, mer hi seide: God geb<iede> di.¹⁷⁸ 179 Die ander zake is, dat die vloeck plecht gaern weder om te 180 storten op den genen, die en uutsendet, ghelijc als een scut, 181 ¹⁸¹dat van enen steen of stort¹⁸¹. Salomon seit: als een voghel hoge 182 gevloghen ende neder ghedaelt, also is een vloeck op den 183 genen hoofde die en spreect. Die derde saeck is, want enen 184 vloeck ghelijct enen oordel, daermen mit des heren zwaerde 185 recht. Gods naem is die hant, daer alle dingen sijn¹⁸⁵ ende moe-186ten doer gescien. Wien heeft nu God bevolen, dat hi mit sinen 187 naem sel yement vloeken of verdoemen; <Dat recht hevet hi 188 hem selven alleen behouden>, daerom en sels hem niemant 189 onderwinden.

190^190-286Dat derde gebot is: Memento ut diem sabbati sanctifices, 191 denck dattu viers den heilighen dach. Dit gebot heeft oic drie 192 clausel ende verstaen. Die eerste clausel is: du selte des heili-¹⁹² 193 ghen daghes vieren¹⁹³ van knechteliken wercken (Glosa:) daer 194 men plecht <huer> of te gheven¹⁹⁴. Ende dat salmen laten om 195 ¹⁹⁵drie saken. Die eerste is, want God rustede opten sevenden

178 CGHD God ghebiede (G ghebyede) di (GD dy); B God ghebietet di; A God gebenedye di.
180 H uutseyndet.
182 CGDA neder ghedaelt; H neder daelt; B weder nederdaelt.
187 CB verdoemen, Dat recht hevet hi hem selven alleen behouden, daerom.
194 CGH huur; DA ontbr.; B loen.

178 Judas, 1:9.

178 in plaats van A: gebenedye, lees met de andere hss. ghebiede di (imperet tibi Dominus), ofschoon onze auteur, uit zijn geheugen citeerend, misschien wel in tegenstelling met ‘vloekeden’ - ‘gebenedye’ geschreven heeft.

181 Prov. 26:2.

181 storten: neerkomen; lees wellicht: stoot = terugketst.

185 lees: dingen (in) sijn.

190-286 Comp. V.c. 62 geeft slechts de hoofdverdeeling van de uiteenzetting door D.v.D. Istud ergo praeceptum potest tripliciter accipi:primo generaliter ut cessemus a vitiis; secundo specialiter, ut cessemus ab operibus corporalibus, quae impediunt vacationem ad Deum; tertio specialissime, ut est in viris contemplativis, qui ab omnibus mundanis se separant, ut totaliter Deo vacent; - maar de uitwerking is zeer vrij.

192 evenals de meeste schrijvers past ook D.v.D. het gebod der sabbatsheiliging niet alleen toe op den Zondag, maar op alle kerkelijke feestdagen. Vgl. Dr. J.H. Jacobs, Nieuwe Doctrinael, blz. 119.

193 vieren: zich onthouden van.

194 lees: plecht (loen, huur) of te geven; ‘Knechtelike wercken’ zijn zoodanige, welke meer inspanning van het lichaam dan van den geest vorderen, onverschillig of ze om dagloon of tot tijdverdrijf worden verricht.

195 Gen. 2:2.

[p. 213]

tekstkritische noten

196 dach van alle wercke, die hi om des menschen wille hadde 197 begaen, ende sach over hemel ende aerdrijck ende alle haer 198 cierheit. Daer-om sel die mensch op heilige daghen ledich 199 wesen van uutwendigen wercken ende alleen¹⁹⁹ in sinen lof mit 200 dancknamicheyt te dienste staen²⁰⁰. Die ander zake [46 b] is, 201 ghelijc dat opten sondach die werelt wert gescapen, die mit 202 sonden hoor na mismaecte, also wert oec God mensche op enen 203 sondach, doe hi die werelt in genaden ende in duechden we-204der makede²⁰³. Hier-om sel een mensche opten heilighen dach 205 mit gueden wercken beteren²⁰⁵, dat hi alle die wercke-dage tegen 206 Gode heeft misdaen. Die derde sake is, gelijc dat opten heili-207gen sondach Cristus vander doot verrees, die helle brack, die 208 duvel bant ende die zielen bracht in dat paradijs, also sel een 209 mensch heilige daghen <hem> tot <sijnre< verrisenis²⁰⁹ 210 bereiden, dat hi een cleet der duechden an-doe ende sijn son-211delic leven breke, becoringe des bosen gheests verdrive ende 212 mit ynnichede hem toe Gode keer. Die ander clausel ende 213 verstaen des ghebots is: Du en selte des heilighen daghes 214 ghien sondelike wercken bestaen, daermen yeghen Gode mede 215 mach verbueren²¹⁵. Ende dat om drie ondersceiden synne. Die 216 eerste machmen nemen bider naturen. Alle dierte ende alle 217 crude sueken rust na arbeide, die bomen, die inden somer 218 vruchtbaerlick arbeyden, die en dreghen inden winter ghien 219 waterrancken, mer si verbeiden den tijt haers sprutens. Daer-220om ghelijc als een ledich van werck is, so en sel hi ghien sonde 221 bestaen. Den anderen sin machmen nemen bider heiligher 222 scrift: doe God rustede van sceppinge der dingen inder werelt 223 en leestmen niet, dat hi die helle tymmerde of dat hi yet dat 224 veghevier opblies²²⁴, mer dat hi die scoenheit der werelt an-sach. 225 Daer-om, gelijck dat een viert²²⁵ van arbeide, soe en [46 c] sel 226 hi sijn sin mit sonden niet tymmeren, noch mit quader begheer-227ten die helsche brant niet blasen noch stoeken. Den derden

197 B ghedaen.
199 CGHDB alleen i.s.l.; A allen i.s.l.
208 CGH ende voerde d.s.; D voerde ontbr.; B ende die sielen der ouder vaderen brocht hi.
209 A hem t. siner ontbr.
214 B s.w. doen.
225 CGHDB so en sel (CH sal) hi (C ontbr.) syn helle m.s.n.t.

199 A allen, lees: alleen.

200 te dienste staen (vacare Deo) zich wijden.

203 weder makede: herstelde.

205 beteren: in orde maken, herstellen.

209 lees: (hem) tot (sijnre) verrisenis bereiden: zich gereed maken.

215 verbueren - intr. -: zondigen.

224 opblies: aanwakkerde.

225 viert: ophoudt met arbeid.

[p. 214]

tekstkritische noten

228 syn machmen na dagelixen ghescichten²²⁸ nemen des heiligen 229 dages. Alsmen den lof Gods <niet en> souden kundigen, dat 230 woort Gods horen, kercken ende heilige steden versoeken, die 231 armen ende gevangen ende sieken mit trooste visitieren ende 232 die wercken der ontfermherticheit hantieren, so beghinnen 233 die seven dootlike sonden te regnieren, die mensche cieren mit 234 hoverdicheit, doen warscappen mit gulsicheit, doen overspil 235 in heymelicheit, doen comenscap²³⁵ mit ghiericheit, doen toorn 236 mit nijt ende afterspraeck, ende traecheit, dat hi guede wer-237cken afterlaet. Die derde clausel of verstaen is in desen gebode 238 is: du selte inden heiligen dach heilichliken mit innicheden 239 tot Gode keren na eysch der seven getiden, ghelijc David seit: 240 ²⁴⁰seven warve inden dage heb ic di lof geseit, in den tempel Gods, 241 die heilich is ende staet in ons, die wert ghetymmert mit een-242drachticheit²⁴¹ der lijfliker sinnen ende der redeliker craften. 243 Behoetsamicheit an werken ende gedachten is die coster, aen-244dachticheit is dat choor, innicheit is die priester, die hout 245 sijn getide aldus. Te metten-tide sel die mensche bekennen, 246 of die Gods cracht noch yet in sijnre zielen is verscenen²⁴⁶, dat 247 <hi>²⁴⁷ vander crancheit sijns lichaems ende van blintheit 248 sijnre herten moghe op-staen. Ende daer-toe horen twie lich-249ten ten ontfengen²⁴⁹: als oeffeninge mit sinen lichaem in dien 250 dienste Gods op te staen, ende vliticheit sijns [46 d] gheests 251 te sueken gheestelic verstaen. Te prijm-tijt so sel die mensche 252 bekennen, of die wijsheit Gods mit openbaren ewiger waer-253heit in hem noch yet verlichte²⁵³, daer hi alre dingen ondersceit 254 moge in besinnen. Ende daer horen twee tugen toe: wijsheit

228 CH gheschichte; G geschi...cte (ras. in hs.); DA ghestichte(n); B ghesciete.
233 CG scyeren m.h.
237 C achter; HB achterlaet; DAB afterlaet.
239 C na heysch; G eyschk; HDAB eysch.
243 B ghehoersaemheit.
249 C te ontfanghen; B ontbr.
251 B g. verstant.

228 zie var. gheschichte past wel 't best in den tekst: de derde beteekenis kan men halen uit wat geregeld op de heilige dagen geschiedt (voorvalt).

235 doen comenscap: handel drijven.

240 Ps. 118:164.

241 ghetymmert mit eendrachticheit: gebouwd door eensgezindheid.

246 of... is verscenen: of die kracht Gods soms nog in zijn ziel is begonnen te schijnen. - verschinen, met ver - als uitdrukking van het beginpunt der werking: beginnen te schijnen.

247 lees: dat <hi>: opdat hij.

249 ontfengen (vooral oostmnl.): aansteken.

253 verlichte: licht verspreidt.

[p. 215]

tekstkritische noten

255 des herten in allen natuerliken verstaen, ende innicheit des 256 gebedes, daer hi mede mach inder dageraert opwert gaen. Te 257 tercie-tijt sal die mensche bekennen, of dat vuer der minnen 258 in sijnre begheerte yet beghint te barnen ende die vlecken 259 lijfliker lusten te verteren. Ende daer horen twee colen toe: 260 als volcomen berou van allen sonden, ende gansen wil die 261 duecht te beleven. Te sexte-tijt so sel die mensche bekennen, 262 of die genade Gods noch in hem yet beghint te vlieten an sue-263ticheit sijnre gedachten. Ende daer horen twee rivieren toe: 264 als ghehuechnisse Gods wercken an hem ende sijn weldaet, 265 ende doer <-sien> sijns selves edelheit hoe hi vercoren is tot 266 der ewigher salicheit. Te noen-tijt so sal een mensch bekennen, 267 hoe sinen geest moet weder inden handen Gods over gegheven 268 werden, want dat lichaem moet weder inder aerden gaen ende 269 die gheest in dat lant, daer hi is uutgesent. Ende daer horen 270 twee scakers bi te sterven: als die werelt mit haren bedriech-271nisse, ende dat lichaem, dat dicke mit quader lust wert bevaen. 272 Te vespertijt sel die mensche bekennen, of die gheestelike ruste 273 ende vrede in sijnre consciencien yet is gesticht²⁷³, dat hi een 274 tuuchnisse hebbe van bynnen, dat sijn sonden sijn vergheven. 275 Ende daer [47a] horen twee boden toe: als ghetrouwen op die 276 guedertierenheit Gods, ende vrede van straffen of van wroegen 277 des gronts van ouden, beleefden²⁷⁷ sonden. Te compleettijt sel die 278 mensche bekennen, of hi sijn werke heeft also gedaen na sijn-279re eer ende love, dat hi ghetrouwe salich²⁷⁹ loon weder te ontfaen. 280 Ende daer hoor <en> twee scaffenaers toe: als medeliden des²⁸⁰ 281 herten op alle bedroefde menschen, ende gesatelick²⁸¹ leven na 282 sijnre ewe, die te volbrengen ende te volharden went in dat 283 eynde. Aldus selmen inden choor der aendacht, mitter stem-284men der innicheit, uut den boec der ewiger wijsheit, vieren die 285 heilige dagen der zielen inwendicheit ende hemelscher sali-286cheit, opdat hi seven warf inden daghe Gode lof gheve ende eer.

256 DA dagheraert.
260 CHD vollen (D vallen-) comen berou.
265 CGHDB a. doersien s.s.e.; A ende doer sijns selven edelheit.
267 CGHDB hoe hi... moet overgheven.
269 GH ghesant.
273 CGHD ghescict (GH gheschict; B ghescicket); DA gesticht.
279 A ghetrouwe ende salich l.
280 A daer toe hoort.
286 CH opdat... ende eer ontbr.; G ende eer ontbr.

273 ghesticht: gegrondvest.

277 beleefden: bedreven.

279 ende vervalt tusschen getrouwe en salich.

280 hoort, lees: horen; - scaffenaers: opzichter, bestuurder.

281 gesatelick: matig, ingetogen.

[p. 216]

tekstkritische noten

287^287-361Dat vierde gebot is: <Honora patrem et matrem, dat 288 beduut>: Eer vader ende moeder. Dit gebot heeft oic drie 289 clausel ende verstaen. Dat eerste: eer dijn vader ende dijn 290 moeder, die ewige Godheit ende personen der heiliger Drie-291²⁹¹voudicheit. Die propheet seit: Hi is dijn vader, die di gesce-292pen heeft ende gemaect, besittet ende salich maect; desen 293 hemelschen Vader salmen eren, eerst an hem selven, hem te 294 dancken voer alle weldaet, die hi ons an naturen ende an 295 duechden heeft verleent; voor sijn ontfermherticheit, dat hi 296 onse sonden heeft vergheven; voir sijn rechtverdicheit, dat 297 hi voir ons guede wercken dat ewige leven wil verlenen. Dair-298na sal men eren in sinen soon Ihesum Cristum, als dat <wi²⁹⁸ 299 doen> sinen heiligen lichaem, dat sacrament, dat wijt [47 b] 300 waerdeliken in onser zielen ontfaen, ende dat wi en aenbeden, 301 offeren ende vieren, want alle knyen hem moeten bugen, en-302de dat wi sinen heiligen gecruusten doot gehuegen³⁰² ende die 303 dicwijl tot onser herten trecken³⁰³ mit mededogen. Daer na sal-304men eren in sijnre gebenedider moeder, want in haer is alre 305 macht ende ghebiede waerdicheit, ende hi hair gheenre bede 306 en pleghe te weygheren ende want in haer is alre minnen 307 saeck, materi ende lieflicheit, wantsi, ioncfrou ende maecht, 308 den Gods soon ontfinc, ende want in haer is tot ons alle gunst 309 ende gelove sekerheit, om-datsi medelidens der sondaren won-310den onder den cruce ontfinc, die noch tot ons drupen ende 311 ^311-313bloden. Die ander clausel ende verstaen des gebots is: eer 312 dinen vader, dinen prelaet ende biechtvader, ende dijn moeder 313 der heiligher kercken. Ende dit sel wesen om drierleye saken, 314 die eerste om hoirre groter macht willen. Si mogen den toorn 315 Gods soenen mit hoorre offerhande ende bedinge ende si mo-316gen ons van onsen sonden ontbinden, ende den hemel voirslu-

288 CGHD eer dijn ouder v.e.m.
291 CGHD is hi d.v.
298 A als dat hi doer s.h.s.
311 B vloyen.
312 CGHDB biechter.
316 B ontsluten.

287-361 Deze verhandeling wijkt geheel van het Comp. af.

291 Deut. 32: 6.

298 lees: als dat wi doen s.h.l.

302 gehuegen: gedenken.

303 tot onser herten trecken: in ons hart overwegen.

311-313 Comp. V, c. 63: Pater dicitur in hoc mandato... qui est principium regenerationis quoad esse gratiae, ut pater spiritualis.

[p. 217]

tekstkritische noten

317ten³¹⁶ ende inden handen des duvels bevelen³¹⁷. Hier-om sel men 318 horen geboden onderdanich wesen ende horen raet volgen an 319 vasten ende an vieren; ende alsmen mit versmaden daer tegens 320 doet, dat is een dootlike sonden ende waerdich den ban. Die 321 ander sake is om hoerre heilicheit willen; si sijn gesalvet, 322 gewyet ende gebenedijt, si wynnen ons inder doep ende voe-323den ons op inden sacramenten ende maken ons gesont inder 324 peniten- [47 c] cien, si troosten ons mit horen sermonen ende 325 si moeten voor ons siel antwoorden³²⁵. Hier-om so sel wi hem 326 eer ende waerdicheit bewisen, want si sijn onse aerdsche gode 327 ende leraer, enghele des heers. Die derde sake is om hoorre 328 waerdicheit willen, die also groot is, datsi God uten hemel mo-329gen brengen, ende van brode ende van wijn consecrieren an 330 vleisch ende bloede Gods ende der maechden soon, daer wi of 331 gespijst warden an onser sielen craften. Hier-om so is men 332 hem sculdich tienden voir³³² vrucht ende offerhande, daer si 333 horen ghemateliken staet mogen op voeren, want oic groot 334 ³³⁴recht maect, die den altaer dient, dat hi vanden altaer leven. 335 Hem en boert ghien ander wynning³³⁵, wantsi toe den dienste 336 ³³⁶Gods sijn ghesekert³³⁶. Als David seit: God is haer deel ende hi 337 sel hem wedergheven hoor erve. Die derde clausel ende ver-338^338-339staen des gebods is: Eer vader ende moeder, die di natuer-339liken hebben ghewonnen. Dese sel wi eren om drie saken 340 willen. Die eerste is, want si sijn oorsake ons levens, van hem 341 hebben wi lijf ende leven ontfangen; daer-om sel wi se mit 342 handen dienen, mit herten minnen, mit monde loven ende

318 B ghehoersaem.
325 B antwoorde gheven.
327 CH enghele des heers ontbr.

316 voirsluten: voor ons sluiten.

317 inden handen des duvels bevelen klinkt vreemd, maar hiermee is aangeduid dat de priester de macht bezit om de zonden te vergeven (Joës, 20:23), naargelang de zondaar de vereischte gesteltenissen, om vergiffenis van zijn zonden te verwerven, wel of niet zou bezitten. Wat nu op aarde ontbonden of gebonden werd, zal ook in den hemel ontbonden of gebonden zijn (Matth. 18:18). Zij, wier groote zonden niet vergeven zijn, vinden dus den hemel gesloten en vallen in de handen des duivels.
bevelen: overlaten.

325 antwoorden: rekenschap afleggen.

332 voir, lees: van; - waarmede zij een sober leven kunnen leiden.

334 I Cor. 11:13.

335 wynning: broodwinning.

336 Ps. 15:5.

336 ghesekert: plechtig verbonden.

338-339 Comp. V c. 63: Pater dicitur in hoc mandato, qui est principium per generationem, quoad esse naturae, ut pater carnalis.

[p. 218]

tekstkritische noten

343 dancken. Ende wie dat niet en doet, plecht gaern³⁴³ sijn leven te 344 corten ende mit scanden of sonden in sinen doot te raken 345 onversienlick. Die ander sake is, want si ons opgevoet hebben 346 ende die noturft des levens verleent hebben, ia, doe wi ons 347 selven niet helpen en mochten. Hier-om so sel wi se hier 348 inder tijt weder mit onse guede houden³⁴⁸, [47d] ende sijn si 349 van heen versceiden, so sel wi hem mit aelmissen ende gebede 350 int vegevier te hulpe comen ende wie des niet en doet^350-352, God 351 plecht hem te beroven sijn have ende guet, datsi oic ter werelt 352 crigen ghien voerspoet. Die derde sake is, wantsi ons die ewe 353 Gods hebben geleert; Gods gebode ende dat kersten gelove³⁵⁴ 354 <hebben wi> doer hem ontfangen. Ende dat is ons van hem 355 also in-gedroncken, dat wi daer niet twivelen an en moghen. 356 Hier-om so sellen wi hem in haren ouderdoom weder raden 357 ende hoirre saken hantieren³⁵⁷ ende versorgen mit meerre vlijt, 358 dan of si ons selfs waren, ende wie des niet en doet, den plecht 359 ³⁵⁹God dolheit, frenesie of dwaesheit an te senden³⁵⁹. Als Paulus 360 seit: daer-om heeftse God gegheven in enen verkeerden 361 sinne.

362^362-453Dat vijfte gebot is: Non occides, dat beduut: en slae nie-363mant doot. Dit gebot heeft oic drie clausel of verstaen. Dat 364 eerste: en slae niemant lichaemliken doot, <dat is> mit 365 rade³⁶⁴ of dade gheweldeliken yemants leven te beroeven. Ende 366 dat om drie saken wille. Dat eerste is, want dootslach is tegen 367 die ghemeen natuer. Alle ghelijc mint sijn ghelijc. Een wolf, 368 een lewe en dodet niet den anderen. Mer wi, kerstene men-369schen, en willen malcander niet sparen. Het is oic tegen Gods 370 natuer, want wi sijn gescapen na sinen beelde ende ghelyc 371 ende wi dragen sijn teiken in onsen aensicht. Het is oic tegen

343 CGHDB pleecht (GDA plecht; B pleghet) hem gaern.
351 B bedroeven.
365 B benemen.

343 gaern: gewoonlijk.

348 houden: onderhouden, steunen.

350-352 rijm: doet... guet... voerspoet.

354 lees: gelove (hebben wi) d.h.o.

357 hantieren: regelen, besturen.

359 Rom. 1:28.

359 an te senden: over te zenden.

362-453 Slechts enkele hoofdpunten der beschouwing van D.v.D. over het vijfde gebod vinden we in het Comp. terug: Hic explicite prohibetur (die eerste clausel) homicidium; sed implicite omnis motus irae contra proximum, sive ille sit tantum cordis (die derde clausel) ut ira, sive oris (die ander clausel) ut contumelia.

364 lees: doot (dat is) mit rade.

[p. 219]

tekstkritische noten

372 ons menschen-natuer, want Cayn wert al³⁷² mismaect in sinen 373 aensicht, doe hi sijn broeder Abel doot hadde [48a] ghesla-374³⁷⁴gen. Hem beefde sijn hooft, hi creech een teyken in sijn aen-375sicht, hi wert mistroestich³⁷⁵, hi wert vermaledijt, hi viel in wan-376hoep, hi wort alder werelt viant. Die ander sake is, want een 377 dootslach is tegen der maiesteit Gods, want die mensche is een 378 woninge der heiligher Drievoudicheit. Die Vader woent in hem 379 mit godliker craft, als in enen burge of sloot, die Soon mit 380 sijnre ewiger wijsheit, als in eenre scoel³⁸⁰ der waerheit, die 381 heilige Geest mit sijnre guedertierenheit, als in eenre kelnar 382 ³⁸²van drancke. Hier-om seit Paulus: wie die woninge Gods 383 stoort, God sel hem verwerpen vander werelt. Die derde zake 384 is, want een dootslach verdient tegen God alte over zware 385 ³⁸⁵pijn, hi moet wesen een ghildebroeder mitten duvel, die man-386slachtich heeft gheweest van aenbeghin, alst sceen in onsen 387 ouderen. Ende hi hiet noch bloetdorstich ende van dien wart 388 die manslachter meer ghequelt ende reden³⁸⁸. Voort so hiet man-389slacht roepende sonde; dat bloet roept tot Gode vander aer-390den ende sonderlinge die geeste, die inden bloede wanderen. 391 Voort so vervloect hem Gods maledixi, ende waer dat inder 392 ³⁹²scrift staet, beteykent die verdoemenis. Ende si plegen oic 393 gaern van wapen te sterven, geliken als Cristus seide tot sinte 394 ^394-401Pieter. Die ander clausel ende verstaen des ghebodes is: doe 395 ghien dootslach mitter tongen: afterspraeck, longhentael, 396 scande of laster yemant te bewisen³⁹⁶. Ende dat om drie saken 397 wille. Die eerste is, want dese dootslach mitter tonge is een

380 CGH scole; DB scoel; A stoel.
381 CH kelnaer; GD kelner; B kelre.
383 B verstoert.
386 B van beghine.
388 CH manslachtich; - CGH meer gequelt e. ghereden; D = A; B meer ghereden e. ghequelt.
393 B van wanhopen t.s.

372 al: geheel.

374 Gen. 4:15; Hist. scol. (Migne, P.L. t. 198, col. 1078: tremorem capitis).

375 mistroestich: neerslachtig.

380 A stoel, lees: scoel.

382 I Cor. 3:17.

385 Joes. 8:44.

388 reden: geplaagd.

392 Matth. 26:52.

394-401 Comp. V.c. 64: (Homicidium spirituale fit) quandoque ore, scilicet detrahendo: quia ille cui detrahitur, occiditur in conscientia illius qui audit detractorem, in qua prius vivebat per bonam famam.

396 bewisen: aandoen; - scande: smaad, krenking, hoon.

[p. 220]

tekstkritische noten

398 [48b] springhende vuer³⁹⁸ of siecte, ende recht als die canker 399 spreyt uut sijn scaren ende venijn, also doet dese dootslach 400 den ghenen diet seit, ende den diet hoort, ende den ghenen 401 diet <voert> geseit <wart> tot <onendeliken> menschen⁴⁰¹ 402 ⁴⁰²toe, ende dat is een gheestelike melaetscap, die Moyses ghe-403boet, dat mense buten der poorten sluten soude, op-dat daer 404 niement of ontfanghet⁴⁰⁴ werde. Dese afterspraker sijn recht als 405 rudige⁴⁰⁵ scapen, die een gans quijck verderven. Die ander saec 406 is, want dese sonde wert alre verlanchsomer⁴⁰⁶ ghebetert. Die 407 sonden van roven en werden niet quijt gelaten, tensi datment 408 weder-gheve; nu wert mit after-sprake beroeft enen mensche 409 ⁴⁰⁹eer ende vrientscap ende guet gerucht onder den volck, dat hi 410 liever had dan duerbaer salf, als Salomon seit. Wie mocht 411 hem nu wedergheven sinen gueden naem, die in dusent 412 menschen voor⁴¹² so veel mylen mach beroeft wesen, des di on-413moghelicken is weder te gheven. Die derde saeck is, want dese 414 sonde gescien so rechte wredelic, gelijc als Anselmus seit: 415 also dick als een mensche den anderen aftersprect, soe bitet hi 416 mit hondes tanden, welke wonden en mogen niet ghebuetet 417 werden sonder des ghenen haer, diet ghebeten heeft, dat is 418 sijn weder roepen. Ende om grof wredicheit ende felheit deser 419 sonden, so gelijctse Iheronimus een gripende wolfin, die haer 420 van anderen dierten seer verandert, omdatsi van hairs gelijcs 421 vleisch wart ghesadet, als oic dese afterspraker doet, mer al-422soe veel zwaerre ende felre. Die wolf aenvaert den levende

400 CGH ende denghenen diet voert gheseyt wart tot onendeliken menschen DA e.d. diet wart gheseyt tot onedelen (D onedeliken) m.; B e.d. diet wort toeghesproken tot oneyndeliken m.
404 CDA ontfanghet; CHB ontfenghet; - C Dus tachterspraker; H Dustanich achterspraker; GDA Dese afterspraker; B dese achtersprekers.
406 C verlancsommeer; H verlancsommer; G lancsomer; DA verlanchsomer; B verlancste.
412 GH over so v.m.

398 springhende vuer: zich verspreidend vuur, d.i. koud vuur, bederf dat voortwoekert in het lichaam; - springhende siecte: besmettelijke ziekte.

401 A diet wart geseit, lees met CGH: diet voert gheseyt wart tot onendeliken m.t.

402 Num. 5:2.

404 ontfanghet: aangetast.

405 rudich: schurftig.

406 alre verlancsomer (zie var.). Heeft men hier een comp. van een bij Verdam niet opgeteekend verlancsom of moet men lezen: verlanc so meer? De bet. is: van alle (zonden) langzamer, (d.i. het langzaamst, waar ook de B.-var. op wijst) hersteld wordt.

409 Eccli. 7:2.

412 voor: over.

[p. 221]

tekstkritische noten

423 wolf ende slindet [48c] sijn versche vleysch; dese afterspre-424ker bitet den mensche, die doot is, ende et sijn vule⁴²⁴ vleysch. 425 ^425-430Die derde clausel ende verstaen des gebots is: du en selte 426 niemant dootslaen: in dijnre herten toorn, haet, nijt, wrock 427 ende avegunsticheit te dregen. Want sulke gheestelike doot-428slach gesciet in drien manieren. Die eerste wise is: dinen 429 even-menschen mit herten gedachten te doden. Sinte Iohannes 430 seit: alle die gheen die sinen broeder haet ende leet heeft⁴³⁰, 431 die⁴³¹ is manslachtich, ende ghi weten wel, <dat> die ghien 432 leven en heeft in hem blivende; (Glosa:) al schijnt hi nu 433 onder ander heiligen menschen levende doer den gelove, hi sel 434 nochtan <mitten> manslachtigen man⁴³⁴ Cayn ewelick inder 435 ^435-440verdoemenis sterven. Ende also veel meer, als Caym niet en 436 dode dan sijns broeders lichaem, du doodste ander zielen, dat 437 meer quaets is gedaen. Die ander wise is: dijns even-menschen 438 noturft in sijnre rechter noot te onthouden. Want wie den 439 armen in sijnre lester noot niet te hulp en comt, die doet een 440 gheestelick moort. Ambrosius seit: Voede en laef den ar-441men, die van hongher schijnt te sterven; ende en hebstu hem 442 niet ghevoedt, du hebsten gedoot. Iheronimus seit: Wattu 443 boven dijn statelic⁴⁴³ notruft houdes ende den armen verhoudes, 444 dat is roefguet gestolen ende argher dan mit woeker ghewon-445nen. Die derde wijse is: dijn ontfangen gheestelick kint in

429 B mit herten ende g.; - CGH sinte Iohan.
431 A die die g.l.
434 A mitten ontbr.
439 CGHDB niet en onthout; H yet onthout.
443 B statelic ontbr.; - CGH voerhoudes; DA verhoudes; B onthoutste.

424 vule: verrot.

425-430 Comp. V, c. 64: (Homicidium spirituale fit) quandoque corde, scilicet odiendo: Qui odit fratrem suum homicida est (I Joës. 3:15).

430 leet hebben: afkeer hebben van.

431 A die, lees: dat die.

434 A mitten ontbr. mansl. man.

435-440 Comp. l.c. (Homicidium spirituale fit) Omittendo, ut cum quis videt alium in extrema necessitate et non subvenit ei, interpretative dicitur eum occidisse.

443 statelic: het met uw stand overeenkomend levensonderhoud. Verdam, VII, 1972, spreekt wel van ‘deftig, hetgeen aan een aanzienlijk of hooggeplaatst persoon past’, maar geeft niet de boven omschreven bet. die hier volgens de leer der Kerk de juiste is; - verhoudes: onthoudt.

[p. 222]

tekstkritische noten

446 dijnre herte te doden. Als di onse heer God verleent een guet 447 begrip mit een godlike in-sprake ende vermaninghe ende des⁴⁴⁷ 448 mit versumenisse of [48d] mit quaetheit niet wassen en lates, 449 noch voort en brenghes mit heiligen wercken, so versmores den 450 levenden geest Gods in di ende werdes sculdich eens heymeli-451⁴⁵¹ken dootslaghes. Paulus seit: die selve manslachtige gaderen 452 op hem den toorn Gods, wantsi die wijsheit Gods hebben ghe-453haet ende sijn sculdich geworden in horen gedachten.

454^454-553Dat seste gebot is: non mechaberis, dat beduut: du en 455 selte ghien overspil doen. Dit ghebot heeft oic drie clausel 456 ende verstaen. Dat eerste: du en selte mit dinen lichaem 457 boven⁴⁵⁷ dijn echte wijf of huusvrou ghien overspel doen. Ende 458 dat om drier-leye sake. Die eerste is: want overspel verbieden 459 alle die ewe. God onse heer die stichtede echtscap of huwelic 460 inden paradijs an man ende an wijf ende ghebenediedse ende 461 ⁴⁶¹seide: Wasset ende wart menichvoudich ende vervollet dat 462 aertrijc. Ende daer-om dattet twee sijn in enen vleisch, dat is 463 ⁴⁶³in enen kynde, so sel een man eer verlaten vader ende moeder 464 dan sijn wijf. God, onse heer Cristus inden beghinsel⁴⁶⁴ sijnre 465 miraculen was inder bruloft ende maecte water wijn. Voort-an 466 alle volc, alle lant houden huwelic voor een groot sacrament,

447 B g. inspreken.
457 CGHDB huusbant.
459 B hilic.
461 B w. vermenichvoudicht; - CGHD vervullet; B vervolt.
465 GB van water wijn.

447 ende des. Vgl. Stoett², § 63: Blijkens de woordschikking is de bijzin gecoördineerd met den voorafgaanden zin. Het ontstaan van dergelijke zinnen zonder pronomen verklaart men uit eene constructie ἀπόκοινοῦ waarbij een in twee zinnen behoorend woord of zinsdeel slechts éénmaal wordt uitgedrukt. (ende (du) des) Des = dat; of wel bekleedt de conjunctie ende hier de functie van het relativum (zie Stoett², § 64) en zou men des moeten veranderen in du: wat gij door verzuim of uit boosheid?

451 Paulus (?)

454-553 Bij de behandeling van het zesde gebod verwijst het Comp. V, c. 65 naar het hoofdstuk over de Luxuria, maar dit vertoont geen overeenkomst met de Tafel. De drie definities, aldaar gegeven luiden: (Comp. III, c. 21): Adulterium quo conjugalis thorus vitiatur; sacrilegium, quo continentia Deo dicata laeditur, ut in clericis et religiosis sacris ordinibus sublimatis et in his qui emiserunt votum continentiae; peccatum contra naturam sive sodomia, quo naturalis usus pervertitur.

457 boven: buiten.

461 Gen. 1:28 en 2:24.

463 Joes. 1:2-11.

464 beghinsel: begin.

[p. 223]

tekstkritische noten

467 als tartaren, sarracinen ende moerluden, indyen, gryeken, 468 sabeyen⁴⁶⁸. In desen gebode comen over-een ioden, kristen ende 469 heyden. Die ander saeck is, want overspil verbiedet swaerlike 470 ⁴⁷⁰die heilige scrift. God seide den kinderen van Ysrahel toe in⁴⁷⁰ 471 dat oude testament: die dat overspel doet, die sal vergaen van 472 minen volck ende sijn siel sal sterven den [49a] doot. Cristus 473 ⁴⁷³seide den gelovigen toe in dat nyeuwe testament: Die God 474 versament heeft als man ende wijf mit den heiligen sacrament 475 ⁴⁷⁵der heiliger kercken, die en sel ghien mensche sceiden. Paulus 476 seide aldus, doe hi predicte: dijn werck des vleischs sijn 477 openbaer als overspel ende wie dat doet, die en sel niet co-478men in dat rike Gods. Die apostolen, doe si die werelt be-479keerden, gavense den heyden te verstaen datsi hem hoeden⁴⁷⁹ 480 souden van overspil. God onse heer screef inder stenen tafel 481 tusschen den verboden diefte ende dootslach; recht of over-482spil verdiende galge ende rat, dair-om heeft God dit verbot 483 tusschen gheset. Die derde sake is, want alle recht, gheestelic 484 ⁴⁸⁴ende wairlick, overspel zwaerlic oordelen. Moyses geboet, dat-485mense soude stenen, die keysers hebben dick geboden, dat-486⁴⁸⁶mense soude onthoofden. Tot David den coninc seide die pro-487pheet Nathan: Wanttu overspel hebste ghedaen, so en sal dat 488 zwaert van dinen huse, noch van dinen geslacht niet gaen. 489 Dat nyeuwe testament bannetse ende vermaledietse. God die 490 plaecht die kinder, datsi verkeert ende quaet werden, hoer⁴⁹⁰ 491 guet qualiken overbrengen, dief ende moordenaer werden, 492 quaden doot sterven⁴⁹², te scanden ende te laster werden inder 493 werelt, geslachte ende staet mede vernedert werden. Die an-494der clausel ende verstaen des ghebots is: du en selte gene 495 overspul doen; dijn reinicheit, die du geloeft hebste Gode, en 496 selte niet breken. Ende dat om drierleye zaken wil. Die eerste

480 CGH screeft.

468 sabeyen (niet in Verdam) S. Isidorus Hisp., Etymol. IX (Migne, P.L. t. 82, col. 332): Sabaei dicti ἀπὁ τοῦ σἐβεσϑαι quod est supplicare et venerari, quia divinitatem per ipsorum thura veneramur; ipsi sunt et Arabes, qui in montibus Arabiae sunt, qui vocantur Libanus et Antilibanus, ubi thura colliguntur.

470 Vgl. Lev. 20:10.

470 toeseggen: aanzeggen, een straf; in 473: gelasten.

473 Matth. 19:6.

475 Gal. 5:19, 21.

479 hem hoeden: zich wachten voor.

484 Lev. 20:10.

486 II Kon. 12:10.

490 plagen: straffen, kastijden.

492 quaden doot sterven: een plotselingen, ellendigen dood st.

[p. 224]

tekstkritische noten

497 is, want after dien dach so en mach [49b] hi mit ghenen wive 498 sonder dootlike sonde wesen, want hi ghebruket des sijn niet 499 en is, ende keert dat lichaem tot lusten ende natuerliker wyn-500ninge⁴⁹⁹, dat Gode gewyet is, ende men niet meer anders toe ge-501bruken mach dan <tot> gheestelic draghet⁵⁰¹ inder zielen, ghe-502⁵⁰²lijc als Ysaias seit: Here, vanden schijn dijns aensichts so heb 503 wi ontfangen ende ghebeert den gheest der salicheit. Die ander 504 sake is, want wie sijn reynicheit Gode heeft geloeft ende boven 505 dat oncuuscheit doet, het si in echtscap of in fornicacien, die 506 doet dieft ende roef uut der kercken, dat die scrift hiet 507 sacrilegium. Ende den⁵⁰⁷ mensch en mach die kerck niet bescer-508men, noch hi en mach daer ghien vrijheit in hebben, want 509 hise selve heeft beroeft. Ende dese waerheit toecht ons 510 ⁵¹⁰Moyses, daer hi seit: dat Gode eens gheoffert ende ghewyet 511 is, dat en machmen voortmeer in ghenen anderen oorbaer⁵¹¹ 512 besigen, geliken datmen <in> enen ghewyeden kelc ghien 513 kuken-soppen⁵¹³ maken en mach. Die derde sake is, want die 514 overtreder Gods gelooften, Gode ende alle sijn heiligen ende 515 sonderlinge sijnre liever moeder ende ioncfrouwe Maria on-516getrouwe geworden is, want hi sijn lofte niet en heeft ghe-517houden ende boven dat heeft bi hem onderwonden⁵¹⁷ sijns 518 selfs, daer hi ghien recht of eyghendom of en had, want hijt 519 Gode hadde gegheven als boem ende vrucht. God onse heer 520 heeft ons sonder <ons> gemaect ende gheset inden han-

501 C.g. dracht; GHDB draecht.
502 CH raeyen; GD rayen; B radyen.
503 CGHDB ghebaert.
512 A uut enen g.k.
512 CG gheen coekensoppen; H g. cokesoppen; D geen cuekensoppen; A ghien kuken ende soppen; B gheen soppen.
515 CGHD synre ioncfrou moeder; B s.m. Marien.
518 CH gheen macht noch eyghendom; GD geen recht n.e.; AB ghien r. of e.
520 CH ons sonder ons g.; G ons sonder sonde g.; DA ons sonder g.; B ons sonderlinge g.

499 wynninge: voortplanting (in deze bet. niet bij Verdam).

501 draghet (dracht): baring.

502 Isaias, 26:17.

507 den lees: dien.

510 Lev. 17:28.

511 in ghenen anderen oerbaer: tot geen anderen dienst.

513 A: kuken ende soppen; zie var.: kippensoep; uut, lees: in.

517 onderwinden (met 2en nv.); over iets beschikken.

[p. 225]

tekstkritische noten

521den ons eyghens raets⁵¹⁹ ende vrijheit, die moge wi gebruken, mer⁵²¹ 522 ist, [49c] dat wi ons selven yemant overgheven, so si wi 523 eyghen; veel meer als wi ons selven Gode overgheven mit be-524looften. Die derde clausel ende verstaen des gebots is: du en 525 selte ghien onnatuerlicheit doen mit dinen lichaem. Ende dat 526 om drierleye wil. Die eerste is, want die sonden iegen der 527 naturen sijn so recht vervaerlic⁵²⁷ ende onmenschelic, datsi 528 overmits onsprekeliker lelicheit stomme sonden hieten, dat is: 529 datsi ghien naem en hebben. Want sinte Augustijn seit: diese⁵²⁹ 530 opten meyedach noemde int velt, die en soude des morgens 531 vroe genen douwe op sinen voetstappen vinden, daer hi die 532 sonden iegen der naturen genoemt hadde. Ende om hoorre 533 groter onnatuerlicheit willen, so en wil ghien duvel enige 534 mensche daer of becoren, noch hi en mach daer niet bi wesen, 535 als si gescien. Die ander sake is, want dese sonden iegens der 536 naturen die hele werelt bevelschen⁵³⁶, si onsuvert die lucht, si 537 ontreynt dat water, si doet die aerde <verslimen>⁵³⁷, si 538 gluyet dat vuer ende verwandelt den mensch boven beesteliker 539 naturen, also dat een mensche diese doet, en is niet <waer-540dich>⁵³⁹ inder aerden te vulen⁵⁴⁰, noch inder galge te drogen. Also 541 ⁵⁴¹seer is hi uut gegaen alre dingen mate, want doe God sach

527 CGH so rechte verwaten; D verwaren; AB vervaerlic.
528 HB heeten.
536 CDA bevelschen; G bevalschet; HB bevalschen.
537 C versliinen; H verslimen; A verslinden.
539 DA weerdich (B waerdich) ontbr.

519 A sonder gemaect, verbeterd naar CH: sonder <ons> gemaect; - gheset in den handen ons eyghens raets - Vgl. Eccli, 15:14 Deus ab initio constituit hominem, et reliquit illum in manu consilii sui: en liet hem in de macht van zijn wilsbeschikking.

521 maar indien we ons in iemands macht geven, zoo zijn wij lijfeigenen, veel meer dan wanneer wij ons door geloften aan God toewijden.

527 vervaerlic: verschrikkelijk; zie var.: verwaten: verfoeilijk, vervloekt.

529 Vgl. Dr. W.A. van der Vet, Het Biënboec van Thomas van Cantimpré en zijn exempelen, blz. 186.

536 bevelschen, bevalschen, (niet bij Verdam). In Groot Ned. Wdb. II, 2, 2306 bevalschen: vervalschen, onjuist overbrengen; thans onbekend. Met achterclap... Bevalschen wat een Maeght of Minnaer seydt. V.d. Venne, Sinnemal, 71. Vgl. echter Verdam, VIII, 1215: valschen, velschen: bederven, onbruikbaar maken. Mhd. velschen, verontreinigen, verpesten van de lucht; een bet. die hier past.

537 A: verslinden, lees met H: verslimen (niet bij Verdam): verslijmen, overgaan in slijm en slijk. Deze verandering was reeds volgens Dr. J.H. Jacobs. N. Doctr. p. 133, door Prof. Verdam gegist.

539 A: waerdich ontbr.; zie var.

540 vulen: verrotten.

541 S. Augustinus, Videns Deus in humana natura tantum nephas contra naturam fieri, desiit incarnari.

[p. 226]

tekstkritische noten

542 dese sonden vanden mensche gescien, beide ist so lang, dat hi 543 ghien mensch en wort ende haddet volnae⁵¹³ aftergelaten, also 544 sinte Augustijn seit. Die derde sake is, want dese sonden sel 545 ⁵⁴⁵God alre zwaerlicste wreken geliken alset gesciet [49d] is op 546 Zodoma ende Gomorra. Die enghel maectse also blint, datsi 547 die doer niet vinden en conden, ende reghende op hem vijf 548 steden zwavel ende vuer ende lietse versincken in dat afgront 549 ^549-552vander hellen ende liet op die stede een doot meer werden, 550 daer ghien levende dier, noch barnende kaersse en mach in 551 staen; daer wassen vruchten vol stoves, daermen noch hoort 552 gecrijsch uut der hellen. Dit gesciet noch al gheestelic, diet 553 al wel mocht vertellen.

554^554-640Dat sevende gebot is: non furtum facies, dat bedudet: du 555 en selte ghien dieft doen. Dit gebot heeft oic drie clausel of ver-556staen. Dat eerste is, du en selte dinen oversten ghien plicht 557 noch seuld onthouden; ende tegen dat misdoen drierleye men-558schen. Die eerste sijn die geen, die der kercken tiende of 559 pacht sculdich sijn ende niet en betalen ende vertoornen daer 560 God aen. Iheronimus seit: Gods gewoente is, betaelste hem 561 niet sinen tiende, so moetes du daer over betaelt werden⁵⁶¹. 562 Reden is dit, want tienden der kercken sijn der armen 563 renten, daer die priesters ende prelaten scaffenaers⁵⁶³, procura-564tores ende aelmenisseniers of sijn. Ende also veel ghebrecs⁵⁶⁴ 565 als daer in valt, so sijn voor Gode sculdich die lantsaten, die 566 dat niet en betalen. Die ander lude, die tegen dit gebot mis-567doen, sijn alle die gheen, die den vader des huus of des ge-568sins stelen of nemen⁵⁶⁸ ende in anderen saken toe-brengen dan hi 569 bevolen heeft, al waert oic in aelmisse, het si wijf, kinder,

543 CGHDB bicant; - CHB achterg.; GDA afterg.
556 CGHD g. plicht noch scout; B g. plecht of scout.
557 B drierehande m.
564 CD aelmisseniere; G aelmissenierre; H aelmisseniers; A aelmenisseniers; B aelmoessinieren; - CH af sien.
567 CH ghesinnes; B ghesindes.

513 volnae: bijna. In het Vla.-Brader M.E. onbekend; Kil. noteert 't als Holl.

545 Gen. 19:15.

549-552 Vgl. hiervoor: cap. 31, 11-19.

554-640 In geen enkel punt komt de behandeling van het zevende gebod door D.v.D. met het Comp. overeen. De Tafel onderscheidt diefstal ten nadeele van meerderen, van minderen en van gelijken.

561 betaelt werden: vergolden.

563 scaffenaer: rentmeester.

564 en voor zooveel als daaraan ontbreekt.

568 stelen of nemen: bestelen of afnemen; - toebrengen: besteden.

[p. 227]

tekstkritische noten

570 [50a] knecht of maechde, die teghen hair misdoen, ten si 571 datsi wel weten dattet hem lief is, datsi mit liste <doen>⁵⁷¹ 572 als van eten of drincken, of is dat wijf neerachtich⁵⁷², of ghift 573 si van horen morgen-gave; in anderen saken so moet si oorlof 574 vanden man bidden⁵⁷³. Die derde lude⁵⁷⁴ die tegen dit gebot 575 misdoen, sijn tolnaers ende rentemeesters, als dese yet meer 576 nemen of eyschen, dan hem boert, of myn rekenen dan si ont-577fangen hebben, ende horen heer die rechte scattinge ende 578 provande te tide niet en leveren, want dat is eenrehande ver-579raderye. Want die heer waent licht, dattet an sinen volck ge-580brect⁵⁷⁹, ende daer-of mochten reysen of nootsaken an ghelettet⁵⁸⁰ 581 werden. Ende al dese waren horen heer meenedich geworden. 582 Die ander clausel ende verstaen des gebots is: du en selte 583 dinen minren mensch niet hinderen of scaden of onrecht doen. 584 Iegen dit gebot doen drierhande lude. Die eerste sijn roever 585 ende ghewelder, die scenden ende onthalen mit craft⁵⁸⁵, dat 586 ropende sonden voer Gode sijn, om-dat God verdruckter⁵⁸⁶ 587 claghe hoort ende wreect. Ende dit <is> meerre sonde dan 588 simpel diefte, om-dat hi meer onwils lidet, den ment onnemt 589 dan stelt. Ende deser sonde sijn sculdich alle die roever ont-590houden⁵⁸⁹ ende harbergen, raden, starcken of bescutten, die haer 591 guet gebruken of copen, want hulp ende werc voor Gode 592 alleens⁵⁹² is. Die ander sijn die gheen, die horen dienren loen

571 A m.l. doen ontbr.
575 C reyntmeesters; B rentemeysters.
578 CGHD provande tiden; B provande ende tyende.
585 CGH ghewalder; DA ghewelder; B ghewelders; - B mit cracht der lude goede.
586 C roupe; GB roepende; H roupende; DA ropende.
588 CH ontneymt; G ontnymt; DA onnemt; B ontnemet.
592 C dienaren 1.

571 A: doen ingelascht; - mit liste: op een of andere behendige wijze. (Verdam IV, 675).

572 of indien de vrouw kostwinster is (neerachtich in deze bet. niet bij Verdam), of indien zij van haar morgengave (van haar eigen bezit) geeft.

573 oorlof bidden: toestemming vragen.

574 A: sijn: vervalt na lude.

579 gebrect: ligt aan.

580 en daardoor mochten veldtocht of dringende zaken verhinderd worden.

585 beschadigen en wegnemen; A: der lude goede, ontbr.; mit craft: m. geweld.

586 A: verdrucker, lees: verdruckter; ende dit (A: is ontbr.)

589 onthouden: schuilplaats verleenen; misschien: onderhouden door hun levensmiddelen te verschaffen.

592 alleens: hetzelfde, gelijk.

[p. 228]

tekstkritische noten

593 ⁵⁹³onthouden. Salomon [50b] seit, dattet seer quaet is, dat 594 yemants verdiende loon bi enen man vernachte, dat hijs hem 595 niet en ghift, want dat ghebreck, dat hi of lidet, roept voor 596 Gode wrake ende hindert, dat den man, die dat loen ont-597houdet, ghien guet van Gode geschien en mach, noch genade 598 ontfanghen. Alle dese punten wiset Salomon uut mit gueden 599 besceiden. Die derde sijn die gheen, die des anderen weldaet 600 ende eer of conste onder den voete setten⁶⁰⁰ ende verminderen 601 voer den luden ende verkeerse, also dat die duecht niet ge-602lovet en wert, noch geprijst ende die onduecht niet ghelaket. 603 Want Aristotiles seit: Men sel die duecht ende die wijsheit⁶⁰³ 604 loven, so wasset die moet ende duecht daer in. Ovidius seit: 605 Om loves eren willen heeft menich man ridderscap⁶⁰⁵ bestaen, dat 606 hi sonder prijs ende eer niet en hadde gedaen. Hier om plegen 607 die Romer die zeghevechtiger⁶⁰⁷ te cronen. Die derde clausel 608 ende verstaen des ghebots is: du en selte dinen geliken in 609 genen dingen scaden. Iegen dit gebot doen drierhande lude. 610 Die eerste sijn die openbaer of die heymelike woekenaer, die 611 teghens die ewe Gods ende der heiliger kercken ende broeder-612⁶¹²like minne misdoen, want God heeft gesproken: si sellen mal-

599 CGH beschyen; - H des ouderen.
600 GHD kunste.
603 CHD mensche die doghet: GB als een mensche d.d.
607 CH romere; GDA romer; B romeynen.
610 B die openbaerlic of heymelic woekeren.
612 CG malcander lienen; B lenen ende borghen; - CH Wat du boven den hoeftal ontfanghes, met wat listelike voerwaerde oec si dat toebringhen (H toebrengen), het si in voercoop of in ondercoep of op daghe te vercopen om een tijt te verbeiden, met wat wise dat si (GDAB dattet si) die wouker met arghelist toebrenghen, dat (H dit) is een sonde listelike wouker, dat God heefse (H heeftse) gedrieghet (H ghedreeghet), dat hi een ondersouck sal (GDB doen) op hoerre listelike bevindinghe wouker toebringhen; A dat is e. s.... wouker toebringhen ontbr.

593 Salomon; Vgl. echter Deut. 24:11 (sin autem pauper est, non pernoctabit apud te pignus, sed statim reddes ei ante solis occasum, ut... habeas justitiam coram Domino Deo tuo), dat in de gedachte van D.v.D. misschien is samengesmolten met Tob. 4:15 (Quicumque tibi aliquid operatus fuerit, statim ad mercedem restitue et merces mercenarii tui apud te omnino non remaneat).

600 onder den voete setten: versmaden, verachten.

603 Zie var.

605 ridderscap: heldendaad.

607 zeghevechtiger (niet bij Verdam): overvinnaar.

612 Deut. 23:20.

[p. 229]

tekstkritische noten

613cander lenen ende niet daer voer hopen (Glosa:) wattu boven 614 den hoeftstal⁶¹⁴ ontfanghen mit wat listelike vorwaerde <oec 615 si> dat toe-brenghen⁶¹⁵, het si in voorcoop of in onder-coep, of 616 op dage te vercopen om een tijt te verbeiden, mit wat wise 617 dattet si; die woeker mit arghelist toe-brenghen⁶¹⁷ <dat is een 618 sonde listelike wouker, dat God heeftse ghedrieghet, dat hi een 619 ondersouck sal doen op hoerre listelike bevindinghe⁶¹⁹ wouker 620 toebringhen.> Die ander, die tegen dit ghebot misdoen, sijn 621 scalcke cooplude, die dat gemeen guet [50c] valschen mit ver-622menghinge ende uutbreyken⁶²² mit onrechter wichte ende quader 623 rekenscap, want God heeft alder werelt guet mit getal, ghe-624⁶²⁴wecht ende mate ghemeen ghemaect, als Salomon seit inden 625 boeck der godliker wijsheit, ende wie hier-an misdoet, die is 626 iegen Gode alre naeste broecachtich⁶²⁶. Hier-om seyt God den 627 ⁶²⁷kinderen van Ysrahel toe: Laet in iuwen huse niet wesen 628 wicht ende wicht ende mate <ende mate>, (Glosa:) daer 629 men mit der eenre uutwecht ende uutmet ende mitter ande-630ren in. Die derde lude, die tegen dit gebot misdoen, sijn die 631 gheen die gheesteliken stelen ende roeven, als die gheen, die 632 na gueden vrouwen ende ioncfrouwen gaen <mit liste> ende 633 minnuerscap ende <boelscap driven,> datsi⁶³² daer van te 634 geruchte comen ende te scanden ende haren gueden naem ver-

622 G uutbruken.
628 A ende mate ontbr.
629 B uutweecht ende mitter ander in.
632 CH mit liste ende boelscap minnerscap; GB mit liste ende minnerscap; DA m.l.e. minnuerscap (A) minmuerscap.

614 hoeftstal: hoofdsom, kapitaal; - A: hoe hi dat, lees: oec si dat.

615 toebrenghen: veroorzaken, uitvoeren.

617 A: na m.a. toebrenghen ontbr.: dat is een sonde listelike wouker, dat God heeftse gedrieghet, dat hi een ondersouck sal doen op hoerre listelike bevindinghe wouker toebringen.

619 bevinding (niet bij Verdam): uitdenksels.

622 uitbreyken: een deel van iets afnemen, aan iets onttrekken. Zie Verdam, VIII, 878, die voor deze beteekenis alleen deze plaats aangeeft.

624 Sap. 11:21.

626 broecachtich: in gebreke, schuldig.

627 Lev. 19:35-36.

632 A: gaen ende minnuerscap ende datsi, lees: gaen mit liste ende boelscap ende minnerscap, datsi; - boelscap: ongeoorloofde liefdesbetrekking; minnerscap: zinnelijke liefde; beide woorden komen slechts zeer zelden voor. Wellicht is hier na minnerscap ende boelscap nog driven in te lasschen. mit liste: heimelijk.

[p. 230]

tekstkritische noten

635liesen. Oic die gheen, die in rade en in comenscappen of in 636 state den anderen vercloecken⁶³⁶, dat sijn aventuer te minre is 637 bailiuscip of rentemeesterscap te hinderen ende voer te co-638men. Oic die gheen die quade conste den anderen leren als 639 venijn te maken, te toveren, daer scade mochte van gescien 640 of een <sijn> siel⁶⁴⁰ mochte mede verliesen.

641^641-724Dit achte gebot is: non falsum testimonium dices, dat be-642duut: du en selte genen valschen tuuch gheven. Dit ghebot 643 heeft oic drie clausel of verstaen. Du en selte ghien valsche 644 oirconde dragen tegen dijn even-kersten in enigen recht, is 645 die eerste clausel. Ende dat gesciet in drien graden van over-646treden des ghebots. Die eerste grade, daermen dit ghebot me-647de brect, dat God swaerliken wreken sal, is: alstu comst, 648 [50d] daer dijn vrient scheelt⁶⁴⁸ iegens yemant om wat sake dattet 649 si, ghevestu getuuch dat dijn vrient recht heeft ende du wetes 650 wel dat hi heeft onrecht, ende die ander, die onnosel is, maecstu 651 sculdich. Die ander graed, die God zwaerliken wreken sal is, 652 dattu voor dat gerechte gaes om hate of om vrienscap of 653 om ghiericheit wil, ende zweerste den anderen of⁶⁵³ sijn guet, 654 sijn eer of sijn lijf. Ende wie daer in begrepen waer, die en 655 mochte niet meer te tuge staen, noch te rechte sitten, noch 656 staet inder werlt voeren⁶⁵⁶ van scout of scepen of bailiu te wesen. 657 Die derde grade, die tegen dit gebot gaet ende God alre 658 zwaerlicste wreken sal, is, dattu gaeste voor dat gerechte ende 659 zweerste enen ghestaefden eet mit opgherechten vingeren op 660 dat cruus over enen anderen gueden man, die der saken on-661sculdich is; ende brengsten van lyve ter doot mit dinen val-

640 CGHDB of een sijn siel; A een ontbr.
644 CG orconde; H orcunde; D oorconde; B oerconscap.
648 CGH schilt; B sceldet.
659 B sweerste ende stijft den eet.

636 vercloocken, wijsmaken; - dat sijn aventuer te minre is bailiuscip of rentmeesterscap te hinderen ende voer te comen: dat zijn kans kleiner is, om daardoor te verhinderen en te voorkomen, dat hij het baljuwschap of rentmeesterschap zal verkrijgen.

640 A: sijn (ontbr.) siel.

641-724 Alleen bij de tweede clausel van dit gebod: ‘Du en selt di met ghener loghenen yeghen dinen evenkersten setten te woorde,’ blijkt overeenkomst met Comp. V, c. 67.

648 scheelt van schelen: verschil of oneenigheid hebben; var. B sceldet; zelfde var, ook bij Verdam i.v.

653 zweerste d.a. of: door uw eed ontneemt gij den ander zijn bezit, zijn eer of zijn leven. (in deze bet. niet bij Verdam).

656 staet voeren: de waardigheid te bekleeden.

[p. 231]

tekstkritische noten

662schen getuge, daer bistu voer Gode manslachtich mede gewor-663⁶⁶³den. Gheliken dat Daniel, die propheet, wijsde over die twie 664 oude, quade, ioedsche papen, die Susannam onnoseliken ten 665 ^665-691dode wouden brenghen. Die ander clausel ende verstaen is: 666 du en selte mit geenre logen iegen dinen even-kersten-men-667sche setten te woerde⁶⁶⁶. Ende dat is verboden in drien manieren; 668 dat is eerstwarf mit scadeliken logen, als te spreken <jegen> 669 die eerste waerheit⁶⁶⁸, die God self is, te seggen, dat Cristus niet 670 geboren en waer van eenre ioncfrouwen; of yemant mit lo-671gentliker aftersprake te scaden an sijn eer, in sinen geruchte 672 of an sijnre vrientscap; of als yemant den anderen seker din-673gen toe-seit mit [51a] gelove, ende daer een hem angetrouwet, 674 ende dat liecht. Anderwarf doetmen iegen dit gebot mit 675 dienstaftige logen, als wanneer een liecht om beters wille of 676 van guedertierenheit of van mededogen, als yemant onrecht 677 te ontsculdigen of seggen, dat die dief, diemen soect, dat hi 678 daer niet en is, ofte te seggen, dat die ioncfrouwe heb enen 679 man, op-datse die knechten mit vrede laten. Op dese dienst-680aftige logen en achtmen niet veel; nochtan so sijn si sonde, 681 wantmen sal geen logen spreken om te scutten enige scade, 682 ⁶⁸²noch om ghien bate, die dair of mach comen. Want Salomon 683 seit: Die mont, die daer liecht, die dodet der ziel. Derdwarf 684 doet men hiertegen mit spotteliker loegen ende spilliken⁶⁸⁴ woor-685den, als wanneer een liecht bispelen of fabulen, op yemant die 686 bedroeft is, te troosten of vrolick te maken; of wanneer een 687 boort voirtbrenct die lude doen te lachen; of dat yemant den 688 anderen smeke ende segge, dat hi wel singt, nochtan dat hi

664 B joctsche rechters.
668 B scalcken loghen.
675 CHB dienstachtighe.
684 C spelliken w.; B spiteliken w.
687 CH boerde; GD boerte; A boort; B boerten.

663 Daniël, 13.

665-691 Comp. V, c. 67: Est autem mendacium perniciosum quod nocet, officiosum, quod prodest, jocosum quod delectat. Dezelfde verdeeling geeft ons S. Thomas Aq., S. Theol. IIa IIae qu. 110, a. 2 (c.): (perniciosum) quod quidem fit vel contra Deum, et ad hoc pertinet primum mendacium, quod est in doctrina religionis... mendacium officiosum, quo intenditur juvamentum alterius, vel remotio nocumenti... mendacium jocosum, quod fit placendi cupiditate.

666 du... te woerde: ge zult tegen uw evennaaste (contra proximum) niet met leugen spreken (liegen).

668 A: (jegen ontbr.) die eerste waerheit.

682 Sap. 1:11.

684 spilliken: schertsende.

[p. 232]

tekstkritische noten

689 dat niet en meent, mer hem lieve te seggen. Dit achten die 690 ⁶⁹⁰lude cleyn, nochtan seyt Cristus, dat wi van allen ydele woir-691^691-724den reden sellen gheven⁶⁹¹. Die derde clausel ende verstaep des 692 gebots is: du en selte ghien ghevensde ghelaet of wercken 693 togen, die du niet en meynen, want die doen sondeliken drie 694 manier van luden. Die eerste sijn, die gedaente togen ende 695 ghevensder heilicheit, als doen die ypocriten, lollaerden, die 696 haer aensicht daer na connen setten ende <mitten handen>⁶⁹⁶ 697 also baren, recht of si onder den cruce [51b] gestaen hadden. 698 Dese die beden langhe sonder innicheit ende sitten inder 699 kercken slumerende ende gaen ten heiligen sacrament sonder 700 reverencie ende vernederen⁷⁰⁰ die heilige kercke ende verafteren 701 die heilighe scrift sonder vrese. Dese doen alle hoor werck 702 op datsi lof ende prijs der heilicheit onder den menschen daer-703⁷⁰³of mochten beiagen. Van desen seit Cristus: Si hebben haer 704 loen ontfanghen. Die ander <sijn, die>⁷⁰⁴ schijn der waerheit 705 geveynsdelic togen, als doen die gheen, die van tijtliken anxt 706 of minnen of om myede wil die waerheit swigen; of die gheen, 707 die der lude misdoet meer laket ende lastert dan si misdaen 708 hebben of dier lude, die hi wel gan, haer misdaet meer 709 ontsculdicht ende verdadinct⁷⁰⁹, dant in die waerheit is, alse 710 plegen te doen die voersprekers ende talmans, of die in sijn 711 heerscappien meer onredeliker woorde besicht in sinen oor-712del van moede⁷¹¹, dan hi wel soude doen. Die derde sijn, die 713 schijn der rechtvaerdicheit gevensdelic togen, alse doen on-

696 CGH ende met den handen also baren; DA ende schinen also baren; B ende mit dien also baren.
704 CHDA die an der schijn d.w.; G die ander sijn die schijn d.w.; B die ander die scyn d.w.
709 CGHDB dant waerheit is.
710 CGD voerspraec e.a.; H voersprake e.a.; B advocaten ende voerspraken.

690 Matth. 12:36.

691-724 In de volgende (111) kwestie behandelt S. Thomas de veinzerij en schijnheiligheid. Art. 2 ad lum: Opus exterius naturaliter significat intentionem. Quando ergo aliquis per bona opera quae facit ex suo genere ad Dei servitium pertinentia, non quaerit Deo placere sed hominibus, simulat rectam intentionem quam non habet.

691 reden gheven: rekenschap geven.

696 A: ende schinen also baren; zie var.: ende met den handen also baren.

700 vernederen: omlaag halen; - verafteren: achteruit zetten.

703 Matth. 2:5.

704 A: sijn die ontbr.

709 verdadinct: verdedigt.

711 in sinen oordel van moede; bet. niet duidelijk; misschien: woede: drift.

[p. 233]

tekstkritische noten

714rechtverdige bailiu, scoute, scepen, die recht ende vonnis den 715 armen luden weygheren te doen sonder vertreck, mer dage 716 dicke te maken⁷¹⁵ om die hantsalvinge te crigen. Of aldus, dat 717 enige raet in lande of in stede te samen⁷¹⁷ <recht maect> ende 718 statuten ende wilcoren tegen der heiliger kercken of tegen 719 den heer van den lande of tegen enige staet, ghilde of neringe 720 ende letten yemant in sinen recht of vrijheit; of anders, waer 721 dat yemant den woude berispen van sonde ende toechde dat 722 te doen in duechden ende meendet in quaethede; of dat hi 723 yemants [51c] onghelijck woude beclagen, recht oft hem leet 724 waer, mer sijn meninge waer, dattet die lude souden weten.

725^725-801Dat neghende gebot is: Non concupisces rem proximi tui, 726 dat beduut: du en selte dijns even-mensches guet niet archlic 727 begheren. Dit gebot heeft oeck drie clausel ende verstaen. Dat 728 eerste is: du en selte niet archlic begheren dijns even-men-729schen guet mit ghierichede ofte crigen mit onrechtveerdichede. 730 Ende dit gebot overtreden drierleye menschen. Die eerste be-731gheren der lude guet ende dencken daer op mit arghelist ende

715 B mer langhe dicke te maken.
717 CH te samen recht ende statuten; GDA te samen ende statuten; B te samen comen e.s.

715 mer dage dicke te maken; lees wellicht: mer pleghen d.d.t.m. De zin: plegen dikwijls een rechtszitting te beleggen, of: dikwijls een dag voor een rechtshandeling te bepalen, is in het verband niet duidelijk. Dage dicke is mogelijk dagedinck, d.i. de oorspronkelijke vorm van dading, dadinc, welke nog slechts enkele malen in het mnl. voorkomt in de bet.: minnelijke overeenkomst te treffen, waarvoor de tegenpartij van ‘die arme luden’ dan wel bereid zullen zijn een ‘hantsalvinghe’ te geven. Dit laatste woord is door Verdam niet genoteerd, maar ‘die hant salven’ is: iemands hand vullen met een geschenk, hem een fooi geven.

717 te samen comen (zie var.) of te samen recht. In het eerste geval zou men statuten en willecoren als ww. moeten opvatten; in het andere geval zou men b.v. het ww. maken moeten inlasschen, wat wij deden.

725-801 Hier ontbreekt alle overeenkomst met het Comp., een andere bron is niet bekend. Vgl. echter met Dr. Jacobs, l.c., blz. 144 het tractaat uit Hs. 71 H 62 van de Kon. Bibl.: ‘Ende dit gebot sel men aldus verstaen: du en selste niet begeren dat dinck dijns naesten, als by ghierichede te begeren off mit onrechte te houden.’ - Op de beteekenis van het negende en tiende gebod wijst heel duidelijk het C.B. (uitg. Dr. A. Kessen, blz. 169-170): ‘Dit (neghende) ghebodt verbiedt den wille ende die begheerte der oncuysheit sonder daet... dit (tiende) ghebodt verbiet den wille van onrecht guet te begheren of willen hebben, ende dat sesde (is: sevende) ghebot verbiet die daet.’

[p. 234]

tekstkritische noten

732 dat gaern wouden vervolghen⁷³², conden ende mochten sij. Mer, 733 als si sien dat hem des ghebrect ende niet te wercke en 734 connen brengen, so latense of ende het blijft; mer dit is noch-735tan een dootlike sonde. Daer-na sulke menschen sijn, die der 736 lude have niet alleen qualiken en begheren, mer mit quaden 737 aernst ende sondige daet dat vervolgen mit al haerre macht, 738 ende breect daer yet aen, dat sijs niet en crigen, dat en is hem 739 niet te dancken, want si hebben hoer mogen⁷³⁹ daer toe gedaen, 740 hoer best ende quaetste. Ende dese sondighen meer dan die 741 eerst, want si haren quaden wil hebben versocht. Daer-na sijn⁷⁴¹ 742 ander lude die der lude guet niet alleen archlic en begheren 743 als die eerst, noch dat versoeken mit haerre macht als die an-744der, mer boven dat vercrigent si, het si mit list, mit woeker, 745 mit ghewelt, mit diefte, mit forpelyc⁷⁴⁵ ende anders mit loegen, 746 mit wroegen ende des ghelijcs, ende sijn gerekent voor Gode 747 dieven ende [51d] roovers ende deser lude souden en werden 748 niet vergheven noch absolviert, si en moeten alle die dingen 749 den rechten besitter weder toekeren ende nochtan voer die 750 quaetheit penitencie ende betering⁷⁵⁰ doen. Die ander clausel 751 ende verstaen des gebots is: du en selte ghien goet tot quaden 752 saken toe-brenghen⁷⁵². Ende dat doen drierleye lude. Die eerste 753 vercrigen daer-om der werlt guet, op-datsi mogen daer op 754 hogemoet driven ende den anderen verdrincken⁷⁵⁴, of gulselic 755 leven ende oncuuscheit driven ende overspil doen. Daer-om 756 hadde die rike vrecke sijn guet vergadert, die daghelixe 757 leckerlic warscapte. Die ander, die hier an sondigen, sijn die 758 gheen, die guet vercrigen mit arbeide of mit aventuren⁷⁵⁸ op dat 759 si hoorre maghe ende vriende daer-mede mogen helpen ende

745 CGHD m. ferpelye; B.m.f. ontbr.
749 CGHD weder keeren; B weder gheven.
753 CGD d.o. hoemoet; H hoochmoet; B daermede hoverdye.
756 G die daghelixe leckerlike werscepede; H die daghelix leckernye weerscepede.

732 vervolghen: doorzetten.

739 hoer mogen: alles wat zij vermogen; hoer best ende quaetste is krachtig uitgedrukt.

741 Hier is niet enkel sprake van begeerte of van een mislukte poging, maar van de daad. Door allerlei listige voorwendsels weten ze den schijn van het kwaad te vermijden, maar voor God zijn ze dieven en ten overstaan van de menschen tot restitutie verplicht.

745 forpelye: arglist.

750 betering: restitutie, schadevergoeding.

752 toebrenghen: besteden.

754 verdrincken: ten gronde doen gaan.

758 mit aventuren: bij geluk, bij toeval.

[p. 235]

tekstkritische noten

760 uutgheven⁷⁶⁰ of enich guet daer-mede mogen verlenen: huus, 761 hof ende acker. Ende want⁷⁶¹ dese kinder dan sonder sorghe 762 ende arbeit hebben gecregen, so en achtense niet hoe sijt qua-763liken verteren ende overbrengen⁷⁶³. Die derde, die hier an son-764digen, sijn die gheen, die haer guet verdobbelen of verspelen 765 ende onnuttelick uutgheven of die speellude, netteboven⁷⁶⁵, tus-766schers cleder, paerde of guet ghift⁷⁶⁶ of mit iaghen ende queesten 767 ende mit ander wildicheit overbrengen. Of die in wijn baden 768 of op laken dansen of mit vogelen of mit weyde-spil⁷⁶⁸ cost 769 doen. Dat is alder armen guet, datmen aldus onnutlic verteert, 770 ende als sinte Iheronimus seit: Als over roevers so sel God 771 over dese wreken⁷⁷¹. Die derde [52a] clausel ende verstaen des 772 gebots is: du en selte niet mit vracheit teghen dijns even-773menschen noturft in sijnre noot voorhouden⁷⁷³. Want die doen 774 dryerleye sonde ende quaet, <Die eerste sonde ende quaet> 775 die dese lude begaen, is datsi den hongerigen broet voorsluten, 776 den naecten clederen voorhouden ende der peregrinen husin-777ge ontweldigen⁷⁷⁷. Want God heeft die rike scaffenare ende pro-778curatores der armen gemaket ende wes du daer an hem ont-779houden, sel God weder van dinen handen eysschen, of du 780 der armer lude pijn sculdich waers. Haer zuchten roept voer 781 God, als oftu haers bloet hadden gestort. Die ander sonde 782 ende quaet, dat dese vrecken begaen, is datsi die minne ende

761 CH dan dit s.s.; GDA dan s.s.; B s.s. dit hebben.
763 CGH v. of in hove of in danse verspilden ende onnuttelic uutgheven of die speellude, araude (A netteboven) tuusschers cleder, paerde of goet ghift, of mit; B v. of onnutteliken uutgheven of mit alder wildicheit overbrengen (rest ontbr. tot: Dit is al d.a.g.)
770 C als over rovers so salder God doer (GH over) wreken.
774 A s.e.q. Die eerste sonde ende quaet ontbr.

760 uutgheven: besteden.

761 want (wantet): daar het.

763 overbrengen: verkwisten.

765 netteboeve: potsenmaker; - tusscher: boertmaker, baratro i.e. famosus joculator (Zie Verdam, VIII, 792).

766 ghift, lees: gheven; - queesten: avonturen najagen (vgl. Coninx Somme, (ed. Tinbergen, blz. 248 en Verdam, i.v.).

768 weydespil: jacht; - cost doen: uitgaven doen.

771 wreken: wraak nemen.

773 voorhouden: onthouden; - lees: Want die doen dryerleye sonde ende quaet. [Die eerste sonde ende quaet,] die dese lude begaen, is dat si, enz.

777 ontweldigen: iemand van iets berooven.

[p. 236]

tekstkritische noten

783 guedertierenheit uut hem besluten ende verliesen dat rike 784 ⁷⁸⁴Gods. Iob seit: Ic en heb mijn brooke broets niet alleen 785 ghegeten, mer wesen ende pelgrymmen hebbense mede ghe-786⁷⁸⁶broken⁷⁸⁵. Sinte Iohannes seit: wie dat siet sinen even-kersten 787 gebrec hebben ende slutet sijn herte voor hem, hoe soude die 788 minne Gods in hem bliven? Wye dat niet den armen te hulp 789 coemt, mer laten voor hem verderven⁷⁸⁹, die en heeft niet an 790 hem menscheit mer beestelicheit. Dat derde quaet ende scade, 791 die dese <vrec>-ken⁷⁹¹ begaen, is datsi den oordel Gods moe-792ten te dinghen staen, ghelijc dat Cristus, rechter over alle din-793⁷⁹³gen ende menschen, segghen sel den riken vrecken toe: Ic 794 hebbe gehonghert ende gedorst, ende ghi en hebt niet ghe-795spijst noch ghelaeft my. Ende als sij antwoorden: Heer, wan-796neer en hebben wi dat niet ghedaen? - ende so sel hi hem 797 antwoorden: Ic seg [52 b] uu voerwaer, also lang als ghijt niet 798 en dedet den cleynsten in minen naem, so en hebdys mi niet 799 gedaen. Ende daer-om leert Cristus ons, dat wi ontfermher-800tich sellen wesen van den tijtliken guede, op dat hi ons weder 801 gheve dat guet des eweliken levens Amen.

802^802-869Dat tiende gebot is: non concupisces uxorem proximi tui, 803 dat beduut: du en selte mit gheenre quader lust dijns even-804menschen wijf begheren. Dit gebot heeft oec drie clausel ende 805 verstaen. Dat eerste is: du en selte ghien onaerdighe lust en-806de begering draghen heymeliken in dijnre herten. Ende die 807 onsuver gedachten gescien in drierhande wijs. Dat eerste, dair 808 dese quade, onreyne gedachten of gecregen werden, is becoring 809 van buten als uten ogen wedervaert⁸⁰⁹, dair dat herte wert of 810 bezwaert, want die ogen sijn bode der herten. Dat ander, daer 811 dese onsuver gedachten van comen, is al<s> des menschen

785 CGHB ghebroken.
790 B menschelicheit.
792 CGHD rechter over a.m.; B r. over alle die m.
798 B den minsten.

784 Job, 31:17; Deut. 14:29 (et peregrinus ac pupillus et vidua qui intra portas tuas sunt, et comedent et saturabuntur); Vgl. ook Job, 31:32 (foris non mansit peregrinus, ostium meum viatori patuit).

786 I Joes. 3:17.

785 A: ghebroden, lees: ghebroken.

789 verderven: te gronde gaan.

791 A: wercken, lees: vrecken.

793 Matth. 25:42.

802-869 Van dit gedeelte is de bron mij onbekend. Zie hiervoor 725-801.

809 wedervaert, lees misschien: nedervaert; - rijm: vaert... bezwaert.

[p. 237]

tekstkritische noten

812 bloet beroert wert als een vloet des meers ende daer van 813 crijcht genoecht in hem selven ende laet hem wel te moede 814 wesen van dier beweghing ende heeft daer lust in⁸¹³ mit langen 815 op-dencken⁸¹⁴. Dat derde, daer dese concupiscenci ende beghe-816ring of comt, is als een sinen willen overghift ende sinen moet 817 daer-toe keert⁸¹⁶ mit consent ende volboirt: mochte hi sinen 818 gedachte volbrenghen, hi dedet. Ende al mit beraden moede⁸¹⁸ 819 wel versonnen dese heeft die sonde gedaen, also veel alst in 820 hem is, ende daer om hietense van quaden wille. Die ander 821 clausel ende verstaen des gebots is: du en selte dijn vule 822 begheerte niet [52 c] in enigen wive sinliken versinden. Ende⁸²² 823 dat om drie saken. Die eerste is, want die oncuussche begheer-824te is als een dorre aerde inden mensche; wie nu anden ande-⁸²⁴ 825 ren sijn begheerte soeket mit smeken, lachen, guetlicheit ende 826 gheselscap, die ghiet water op die dorre aerde ende maectse 827 ⁸²⁷weeck ende slijckich. Als David seit: Hoer wege der mynne-828ren sijn duuster ende glipperich ende die quade enghel ver-829volghetse mit becoringe. Die ander sake is, want die oncuus-830sche begheerte sijn alse moer ende voer⁸³⁰ inden heyden, ende 831 als die sonne seer schijnt, so trectse die waterachtige vuchti-832cheit op inder lucht ende warden reghen, hanghel ende onweder. 833 Alle ghelijck doet versoekinge vleischeliker lust in yemant, dat 834 hi of si daer-mede warden benevelt, becommert ende niet lich-835telic van hem doen connen, also lang als si daer mede omgaen. 836 Die derde saec is, want oncuussche begheerte sijn inden men-837sche als een onleskelic dorst, want die onsuver gedachten bar-838nen als een helsch brant inden mensche ende wie dan dese

822 CGHB versoeken; D verzonden; A versinden.
825 CGHB s.b. versoeket; - C mit gueteliken gheselscap.
830 CGH moer ende veen; D m.e. veer; A m.e. voer; B moerenuer.
831 C waerachtighe v.
833 B al des ghelijcs.
834 C bevonct; GDA benevelt; B bevlect.

813 ende laet ... lust in: en laat 't zich wèlgevallen en schept er behagen in.

814 mit langen opdencken: en blijft er in den geest lang mede bezig.

816 moet daer toe keert: en zijn geest daarop richt.

818 en reeds heeft zoo iemand met rijp beraad en overleg de zonde gedaan, voor zoover het aan hem lag.

822 op een vrouw zinnelijk richten.

824 soeken ane: zijn begeerte opwekt.

827 Ps. 34:6.

830 voer (veen) - voer niet bij Verdam - beteekent ven.

[p. 238]

tekstkritische noten

839 gedachten toecht yemant, die ontfengt⁸³⁹ sijn dorst meer ende 840 doet enen anderen dorsten na lijfliker genoechte des gelijcs 841 ende daer-om hieten dese onsuvere gedachten heten wint, dat 842 die pulver ende stof der aerden voer hem heen nymt; also 843 werden dese menschen in horen gedachten verslagen⁸⁴³. Die der-844de clausel ende verstaen des gebots is: du en selte bi desen 845 gedachten niet bliven ende ghien geselscap daer toe soeken 846 uut te spreken of yemant gheven te kennen. Ende dat selmen 847 doen in drie manieren [52 d]. Die eerste wise die inwendige 848 sonde te scuwen is, dat hi sijn nutwendige sinne bedwinge 849 ende beslute, want si sijn wilde wachters der herten ende ver-850raden ende verleiden dicwijl den capyteyn, den gheest des men-851⁸⁵¹schen. Hier om seit Iob: Ic heb een verbant ende plicht opge-852nomen mit minen ogen, dat ic niet dencken en soude van eenre 853 ioncfrouwen (Glosa:) die scone aensichten hebben. Die ander 854 wise, die inwendige sonde mede te scuwen, is guede hande-855linge van duechdeliker becommernisse⁸⁵⁵, want die wercke ende 856 arbeit verdriven dese gedachten. Ovidius seit: Is dat sake, 857 dattu ledich biste, so seltu vallen in desen cortsen, die men 858 niet boeten noch raden⁸⁵⁸ en mach dan mit menscheliken troost, 859 ⁸⁵⁹daermen die begheert. Die propheet seit: Ledicheit ende sat-860heit der spisen hebben mijn volck tot overspil gebracht. Die 861 derde wise die inwendige quade gedachten mede te verdriven 862 <is> te lesen of te horen heilige boecken, of te spreken 863 innich ghebet, of te versoeken heilige steden, of te visitieren 864 den armen of den gevangen, of te bescreyen dijn sonde, of te 865 gehoegen dat liden ons heren Ihesu Cristi ende dat hi di guets 866 gedaen heeft, of te mercken die valscheit der werelt ende on-867sekerheit des levens, of te overdencken die pijn der hellen of 868 die vroechde die daer is in dat ewige leven, dat ons allen God 869 van sijnre genaden moet verlenen ende gheven. Amen.

842 CB neemt; GDA nymt; H neymt.
850 B des menschen gheest.
853 CGH die de scoonste; D die scoonste; B die die s.
857 CA cortsen; GHB coortse; D cortze.
859 CGHD saetheit.
863 C visenteren; GAB visitieren; H visentieren; D visiteren.
867 C vordenken; GH voerdenken.
868 CGD ewelike.

839 ontfengen (vooral oostmnl.): ontbranden.

843 verslagen: bedorven, of: in verwarring gebracht.

851 Job. 31:1.

855 becommernisse: bezigheid.

858 boeten noch raden: stillen noch uitroeien (raden (oostmnl.) voor roden).

859 Ezech. 16:49.