Tafel van den kersten ghelove. Deel 2: Winterstuc

Regelnummers proza verbergen

^1-113Dat .XIII. capittel is vanden .IIII. complexien des menschen, dair sijn lichaem of te samen gesettet is.

4Dat dair vier complexien sijn, dat beduut natuerlike verbin-5dinge, bewisen ons die heydenschen phylozophen aldus: dair 6 sijn vier elementen als ic voir gheseit heb: vuer, lucht, water, 7 aerde, dair die mensch in sinen lichaem is of ghemaect na 8 duerre⁸ waerde. Ende van dese vieren trect hi an vier [11c]

1-113 Over deze stof handelt het Compendium slecht terloops.
II, c. 57: Corpus humanum ex quatuor componitur elementis... en c. 58: Sequamur igitur in hoc tractatu (De physionomia hominis) magnos hujus artis auctores, scilicet Aristotelem, Avicennam, Constantium, Philemonem, Loxum, Palmotium, incipientes a complexionibus. Melancholicos tristes et graves esse dicimus; sanguineos vero horum opposita habere videmus; cholerici faciles sunt ad iram et phlegmatici pigri sunt et somnolenti.
Vgl. ook: Verdenius, J. van Maerlant's Heimelijkheid der Heimelijkheden, blz. 39 v.v.

8 duerre (dierre) = het beklemtoonde demonstrativum.
Zie Franck², § 217.

[p. 56]

tekstkritische noten

9 complexien nader elementen naturen, daer hi van sonder-10linge zeden, begeert of levens of wert. Vander lucht, want 11 si is zuet, coel ende saft, ontfaet hi of complexi, die hiet 12 sanguinea. Vanden water, want dat is cout ende nat, ontfaet hi 13 of complexi, die hiet fleumatica. Vanden vuer, want het is 14 heet ende droghe, ontfaet hi of complexi die hiet Colerica. 15 Vander aerde, wantsi is grof ende zwaer, ontfaet hi of com-16plexi, die hiet melancolica. Dese complexien sijn in menighen 17 menschen mit malcander vermengt, gheliken oic die elemen-18ten in malcander vermengt sijn. Vuer is ghemengt mitter 19 lucht, aldus is colerica mit sanguinea; dat water inder aerden, 20 also is fleumatica mit melancolia. Ende om deser vermen-21ghing willen is quaet te oordelen van wat complexien dat die 22 mensch is. Mer, want dair ymmer een element is over-ver-23herende²², so is oic ymmer een complexi inden mensche, dair 24 hi meest is hem toekerende. Dese selve complexien pleghen 25 oic te wandelen mitten mensche naden ouder sijns levens. In 26 sijnre kintscheit is die mensche fleumaticus, want dan die 27 humoren seer in hem wassen, recht als vloyet uten meer. In 28 sijnre ioncheit is die mensche sanguineus, want dan gloyet in 29 hem die natuerlike hetten ende wasset dat hert; sijn aderen 30 werden vol puyrs bloet ende dair om is hem wel te moede. In 31 sijnre vromer manheit is die mensch colericus, want dan wert 32 sijn breyn in sinen hoofde dorre ende vast, sijn zenen hart 33 ende sijn aderen gloyen ende sieden ende sijn sinnen sijn tot 34 colen gecomen³³, dat hi toornich ende hatich wert. In sinen 35 [11d] ouderdoom is die mensch melancolicus, want dan so 36 wert hi zwair ende latveerdich³⁶, cout ende duttich ende sijn 37 lichaem wil weder ter aerden gaen, daer het is of ontfangen, 38 ende hier-om is hi mit sorghen ende mit vresen bevaen.

39Dese vier complexien, daer des menschen lichaem alle tijt 40 mede beroert is, hebben ghelijc mitten vier raden der zielen,

13. G flecmatica; H fletmatica.
14. H colera.
27 GH recht alset vloeyt.
33 GH sijn toe colen ghecomen dat hi toornsche ende haetsche wart.
36 CGHD lat.
CGHD cout ende dut.
37 GH daert af is ontfaen.
40 GH vier rade der sielen.

22 over verherende = overheerschende.

33 sijn sinnen sijn tot colen gecomen; mv. van cole in de bet. van gloed. Of liever: tot coken gecomen, zooals in nnl: door hartstocht hevig opgewonden zijn.

36 latveerdich - niet bij Verdam - geneigd tot traagheid; duttich - niet bij Verdam - slaperig.

[p. 57]

tekstkritische noten

41 daer si alle tijt mede ommeloopt, ende hieten aldus: Dolor, 42 spes, gaudium, timor, rouwe, hoop, vroechd, vrese. Also dat 43 die fleuma om sijnre couder humoren wille heeft gelijcheit 44 mitten rade, die hiet rou. Want den lichaem overmits quade 45 vuulre humoren wil in siecten gaet aen. Die colera om sijnre 46 barnender hetten wil heeft ghelijc mitten anderen rade, die 47 hiet hoep. Want die hetten maect den man moedich ende coen 48 of vermetel. Die sanguinea om sijnre wassen der he<r>ten⁴⁸ 49 wille ende puerheit van bloede heeft gelijc mitten rade, die hiet 50 vroechde. Want dat puyr bloet, dat totter herten loopt, maect 51 den man vrolic ende blide. Die melancolica om sijnre couder 52 zware grofheit wille heeft gelijcheit mitten rade, die hiet 53 vrese, want die coude maect den man vervaert ende weemoe-54dich.

55^55-131Die eerste complexie hiet: sanguinea ende die naem heeft

45 GH veel rouwe gaet aen.
48 GH vermeten; A der hetten wille.

48 hetten, lees: herten.

55-131 Ook in Jan Matthijssen, Het Rechtsboek van Den Briel (ed. J.A. Fruin en M.S. Pols) treffen we blz. 93-94 de vier twee-regelige versjes aan. Deze auteur zegt zijn verhandeling over de vier ‘complexiën’ aan De disciplina scolarium van Boëtius te hebben ontleend, maar deze versjes zijn er niet te vinden. Wel staan ze volgens inlichting van Fruin en Pols ook in een Hs. van gemengden inhoud op de Universiteitsbibliotheek te Utrecht, Eccles. n^o 359, fol. 96. Ter vergelijking laten we hier de vertaling uit het Rechtsboek volgen.
‘Die proprietaten, die den sanguineo toebehoiren, staen bescreven in desen versen:
Largus, amans, hylaris, ridens rubeique coloris, / Cantans, carnosus, satis audax atque benignus. - dat is: sanguineus is van naturen milde, minnende, vrolic, lachende, roet van verwen, / singhende, wel ghehouden, koen ende goedertiren.
Die den colerico toebehoren staen bescreven in desen versen:
Hirsutus, fallax, irascens, prodigus, audax, / Astutus, gracilis, siccus, croceique coloris: - Colericus is van naturen ruysch, loes ende bedrieghende, lichte gheroert ende toirnich, overbringhende, koene, / stugghe, smal, droghe ende van geelre verwen.
Die den fleumatico toebehoren, staen bescreven in desen versen: Hic sompnolentus, piger, in sputamine multus, / Est ebes huic sensus, pinguis facies, color albus. Fleumaticus is slaepachtich, traech, veel speekelende,/plomphzinnich, vet in aensicht ende wit van huyde. Die den melancolico toebehoren, staen bescreven in desen versen: Invidus et tristis, cupidus, dextraeque tenacis, / Non expers fraudis, timidus luceique coloris. Die melancolicus is nydich, droeve, ghierich, / vreck, loes, bloede, van graeuwer ver wen.’

[p. 58]

tekstkritische noten

56 si van edelheit des bloets ontfaen, dat, ghelijk der luchte, van 57 vuchticheit heeft menighe vreemde natuer aan⁵⁷. Want als die 58 lucht gheeft dou, reghen, vorst, znee weder <so doet dat 59 bloet hongher, dorst, coude> hette, dorre, vet, scoen, lelic 60 ende dick. Ende die mensche die dese complexi heeft ont-61faen, die heeft oic dese condicien aen, dat hi is vleischachtich 62 van live, wel ghedaen van [12a] verwe, minsamich van bi-63wesen, milde van gaven, willich te helpen, lachende van 64 vruechde, singhende van herten, guetlic ende waerdich, coen 65 van moede. Dese punten staen in desen versen ende boven een 66 yeghelijc woort in latijn staet gescreven sijn duutsche:

milde, minnende, willich⁶⁷, lachende ende roet van verwe
largus, amans, hilaris, ridens rubeique coloris,
singhende, vleischich, genoech coen, ende guetlich
cantans, carnosus, satis audax, atque benignus.

71Die ander complexi hiet fleumatica ende die naem heeft si 72 vanden humoren des waters ontfaen. Want als dat water op-73treckich ender nedervloyich⁷² is ende inden moer slym ende 74 verwe, cout ende heet an hem trect, gelijc so doet⁷⁴ dese com-75plexi menigherhande ziect van gychte, van coortse, van ma-76laetsch ende anders genoech⁷⁶. Ende die mensch die dese com-77plexie ontfaet, die heeft oic dese condicien aen, dat hi is vet 78 van aensicht, wit of bleeck van verwen, hi is plomp van sin-79nen, hi heeft veel spekels inden mont, hi is traech in sinen 80 wercken, hi is slumerende van slaep. Dese punten staen in 81 twee versen, dair boven gescreven is der woorden beduut in 82 duutsch:

57 GH manighe vreemde (H wonder) natuer aen.
58 CGH weder, so doet dat bloet hongher, dorst, coude; DA ontbr.
59 GH lelic ende dut.
65 GH dese punten staen in desen versen daer boven staen ghescreven der woorden bedudenis (H bediedenis).
69 C weerdich singhende; - CGHD coen ghenoech; - C guetlic; GHD guetlic waerdich.
75 GH van molate; D molace.
78 GH hi is dom of doopsche van sinne.

57 heeft ... aan beteekent, als iets tot het innerlijk wezen behoort: in zich hebben.

67 hilaris vertaald door willich; of is dit een verschrijving voor vrolick? Misschien heeft II Cor. 9:7 invloed gehad op een mogelijke beteekenisverandering: een blijmoedige gever’ is ook een willige gever. Vgl. 63: willich te helpen.

72 optreckich ende nedervloyich, niet bij Verdam.

74 doet als vervanger van het voorafgaande gezegde. Zie Stoett ², § 254.

76 anders genoech = genoeg andere dingen.

[p. 59]

tekstkritische noten

Dese is slaperich, traech, spekelich veel
Hic⁸⁴ sompnolentus, piger, in sputamine multus.
Dese is plomp van sinne, vet van aensicht, wit van verwe
Huic ebes est sensus, pinguis facie<s>, color albus.

87Die derde complexi is colerica. [12b] Die naem heeft si 88 vanden brande des vuers ontfaen, want als dat vuer verwet, 89 verwandelt ende verderft, also is drierhande color, roet, zwart 90 en <de> verbrant. Ende die een is quader dan die ander. 91 Want die eerst wert snel toornich ende rasch gesoent, die ander 92 overlanck toornich ende overlanc gesoent, die derde rasch toor-93nich ende nymmer of selden ghesoent. Die dese complexi heeft 94 ontfaen, heeft dese condicien an: hi is scalck, winnich, 95 listich, swi<n>de, cloock in rade, hi is een droch of ver-96rader in gelove, hi is toornich ende woedich, sonder lich<t;>⁹⁶ 97 zoenen, hi is een overbrengher ende een verspeelre sijnre 98 haven ende guede, hi is dol, coen, sonder beraet, hi is seer 99 cloec op sijn hoede ende behende⁹⁹ op sijn laghe, hi is droghe 100 van live ende gadelic ende gheel van verwen. Dese punten 101 staen in tween versen gescreven ende dair boven der woorden 102 beduut in duutsche:

103Verkeert, droeghenachtich, toirnachtich, overbrengher, dol 104 coen

<Hir> sutus¹⁰⁵, fallax, iracens, prodigus, audax,
Listich, gadelic, droge, gheel van verwe
Astutus, gracilis, siccus croceique coloris.

108Die vierde complexi is melancolica ende die naem heeft si 109 van grofheit der aerden ontfanghen, want, ghelijc dat die 110 aerde is zwaer, grof ende alle tijt nuwer dinghen ontfanclic 111 ende oic so is si beweghelic, also is dese complexi seer nuwe 112 tot vreemden beelden ende daer op ghemeenliken te dencken, 113 onghestadich ende wilt, mit zwaren ghemoede en verdrietlic¹¹³

83 GH in spekel veel.
84 A Huic.
85 CH dompheit; GD domheit.
90 G verbernt; H verbarnt.
91 G raske; H rasch.
95 GH swinde of cloeck (H clanc) in rade.
96 GH sonder licht soenen.
97 G verspulder; H verspeilder.
105 A arsutus.
112 CGD ghemeliken; H gheenliken te dinken.
113 GH onghestedich.

84 A huic, lees: hic.

96 sonderlich, lees: sonder licht.

99 behende min of meer duitsch gekleurde vorm voor het zuiver mnl. behendich.

105 A: arsutus, lees: hirsutus.

113 verdrietlic bi(te) wesen: lastig, onaangenaam in den omgang.

[p. 60]

tekstkritische noten

114 bi te wesen. Mer als die melancoli wert vervrouwet, so is si 115 blide uuter maten, ghelijc als een groen hout [12c] barnt alre 116 heetste. Ende ten si dat hi crighe een guede vrouwe, die hem 117 moghe verbliden, so isset wel een leven vol verdriets. Die 118 dese complexie heeft ontfaen, heeft dese condicien aen. Hi 119 is haetsch ende nijdsch opter luden welvaren, hi is drustich¹¹⁹, 120 swaer van moede ende drovich in al sinen leven, hi is ghierich 121 ende gaderich¹²¹ op guet, hi is vrack ende houdende dat hi 122 crijcht, hi is loes ende bedrieghende, hi is quader, loser von-123de niet onsculdich, hi is vervaert ende heeft vrese, daer ghien 124 noot en is, hi is van wreden ghesicht ende van leliker verwen 125 of hi mit slijc bestreken waer. Dese punten staen in twee 126 versen, daer boven ghescreven is der woorden bedudenis in 127 duutsche:

Nidich ende droevich, ghierich, der rechterhant vrack
Invidus et tristis, cupidus dextreque tenatus¹²⁹
Niet ontsculdich bedriechlic, anxtvoudich, slicklich <van> verwe
Non expers fraudis, timidus, luteique coloris.

133<God die verleene ons goede nature, want die is der zielen 134 een guet na ghebuer.>

114 CGHD biwesen. - CH ghevroeghet; GD vervroeghet.
116 CGHD ende ten si (C het en si) dat (C datten) vrouwen guede (C goede) dien (C die en) moghen verbliden.
120 CGHD druckich.
121 C vrec; D vraeck.
122 CGHD hi en is quader.
129 A tenatus, lees: tenacis.
130 CGH niet onsculdich bedrieghens.
133 CH God die verleene (H verleen) ons goede nature (H natuur) want die is der zielen (H sielen) een guet (H goet) naghebuur; GDA ontbreekt.
3 C lidmate merket; GH mach merken; D = A.

119 haetsch = nijdig; vgl. mnd. hatisch; nijdsch = nijdig, afgunstig; vgl. mhd. nidisch.
drustich, lees: druckich.

121 gaderich - niet bij Verdam - inhalig.

129 tenatus, lees: tenacis.