Platbook 5. Moder Maas

[p. 5]

Voorwoord
Moder Maas

'ne Leve naam, Moder Maas, meh neet nuuj. Woarum de Maas ‘moder’ geneump weurt ies de vraog. De Rien bieveurbeeld hèt ‘vader’ in sjlagersj. Mesjiens vingk geer 't antwoord waal in diet beukske. Moder Maas bliek in eder geval, es titel veur diet nuuj platbook, 'n oetdaging veur sjrieversj en diechtersj oet gans Limburg. Meh laote veer beginne mèt ièrsj die medam aan uuch veur te sjtèlle.

Mosa-Meuse-Mouze-Maos-Maas

De Maas ies 'n rivier die mèt 950 km lengde door drie leng sjtruimp. Naodat ze op 't plateau van Langres, in de Vogeze, häör brón haet geit ze door Frankriek, Belsj en Limburg es la Meuse, Mouze, Maos, Maas, Majjem en wiejer door Brabant um in Zuud-Holland es Bergse Maas in de Noordziè oet te monde.

Dao ies 'n aantal Limburgse sjtae en dörper, die de naam in ziech drage umdat ze vlakbie 't water liegke of höbbe gelege, zoa-es Mestreech, Sjmeermaas, Maasbrach, Maashees, Maasbendj, Maasmechele, Meëzek (Meeswijk), Mezeik.

De rivier ies ouch naamgever aan 'ne typische architectuur in 't land van de Maas. 't Betref veural de riekere boew, dae ziech tuènt in hièrehäöf, villa's, kèrke en kesjtièle. De boewsjtiel kreeg benaminge es Maasgotiek (13-15de ièw), Maaslandse renaissance (16-17de ièw) en Maaslandse barok (18de ièw). Karakteristiek hiebie ies de toepassing van inheimse materiale, zoa-es helsjtein of mergel es decoratie-ornament of sjpeklaog, gecombineerd mèt baksjtein.

[p. 6]

Meandersj in 't vaarwater

Umdat sjtruimend water 'n bepaalde sjnelheid haet, krieg de rivier de neiging um sóms oet de boch te vlege. Veural in sjtreke woa wiènig verval ies, sjlingert en krunkelt 't water ziech door de grónd, op zeuk nao lièger gedeiltes. Dat levert meandersj op, die 't land op bepaalde plekke ummer miè oetsjoere. Op d'n doer weurt 't dao zoa oetgehaold dat twiè achtereinliegkende bochte nao-ein greuje tot op 't lèts 't water dao doorbriek um de boch zoa aaf te sjnieje. Wat euverblief ies 'ne hoofiezervörmige meanderboch. Meandersj were neet allein gevörmp door de Maas meh ouch door häör zieriviere zoa-es de Geul, Gulp, Jeker, Kingbeek, Roer en Zjwaam.

Vanwege diet gekrunkel ies sjeepvaart op de Maas tösje Mestreech en Maasbrach neet meugelik. Daorum haet me 't Julianakanaal en de Zuud-Willemsvaart gegrave. Achter Mezeik ies de Maas weer zelf bevaarbaar. Bie Maasbrach mondt 't Julianakanaal oet in de Maas. Bie oetzóndering ies de Maas ouch waal ins bevrore, zoa-es in de winter van 1917 in Venlo.

Grensmaas

Vanaaf Geijstere volg de rivier de grens mèt Noord-Brabant en bie Mook kump Gelderland aan de rechterkant te liegke. Daonao geit 't weswaards, riechting Noordziè.

Saer 1839 fungeert de Maas es grens tösje Belsj en Nederland, meh dat ies neet ummer zoa gewaes. De Eburone, Romeine en Franke woonde aan beids kante van 't water. Ouch later waor de rivier gein barrière. Bekans eder dörp houw e vaer. Umdat 't kóntak tösje de bewonersj van beids kante intensief waor höbbe de dialekte väöl vanein eweg.

Allewiel beteikent 't woord grensmaas ouch 't projek waterbeleid, mèt es motto: ‘Geef de Maas de ruumde!’, zoa wilt me éuversjtruiminge veurkómme, de bèdding oetdepe en

[p. 7]

verbreie, oeterwaerdes truuk hole, zomerdieke lièg houte en de natuur hersjtèlle.

Euversjtruiming

Doordat de Maas 'n regerivier ies kènt 't waterpeil tamelik variëre. Sjwintersj sjteit 't water maetersjhoag en 's zomers de baom sóms gans druèg. De meiste rege vèlt in de Franse en Belzje Ardenne. Bie 'n verval van zoan 409 maeter krieg 't water plaatselik zoane sjterke sjtruim, dat d'r af en toe euversjtruiminge plaatsvinge. Zoa waor 't waterpeil bie de Servaosbrök in Mestreech in 1926 46.92 maeter bove AP, de hoagste sjtand in de 20ste ièw. Naodat 't in december 1993 eine diekke maond aan ein sjtök door geregend houw, twiè kièr zoaväöl es normaal in dees periode, broke de dieke mèt euversjtruiminge es gevolg. Ouch in 1995 waor d'r watersjnoad.

Es de Maas hoag sjteit wilt ze nog waal ins häör ouw bèddinge gebruke veur d'n aafveur. Ouw Maaserm liegke bie Leut, Stokkem en Rotem op 't Belsj.

Limburgs landsjap

't Limburgs landsjap ies door de Maas en zieriviere gevörmp. De wind, en later ouch de miensj, haet 't daonao wiejer model gegeve, same mèt de begreujing. De wind deit, nog miè es water, 't materiaal verplaatse. Leim kènt wied verplaats were, zand get minder. Veural Zuud-Limburg ies bedèk mèt leim, allein 't zuud-oaste neet. Op de sjtiel terrashellinge en in de Maasvallei ies 't verdwene door erosie.

Zuud-Limburg ies eigelik gein heuvelland meh 'n plateaulandsjap. Dat kèns se zeen es se op 't plateau sjteis. Dan zuus se gein berg. De beke, zoa-es de Geul, Gulp, Gelaen en Jeker höbbe in dat vlaak land brei dale oetgesjoerd. Same mèt de delle en gröbbe (druègdale) vörme ze dat ‘heuvelland’. Allein de driehook Vaols-Lemiers-Beusdal en de ‘ei-

[p. 8]

lande’ van Banholt, Ubaghsberg en Nujenhage zin neet óntsjtange ónder invloed van de Maas.

Vanoet de Vogeze en de Ardenne sjlèp de Maas sjtein en kiezel mèt, die veural in Miedde-Limburg were aafgezat. Um de rivier bevaarbaar te houte ies me in de 19de ièw begoes mèt oetbaggere van 't zomerbèd. De gewonne zand en kiezel woorte gebruuk bie de aanlèk van waeg en de boew van hoezer. Door die ontginning en aafgraving veranderde 't Maasdal tösje Beeg en Remung in kiezelkoele. Groate sjtökker land, die 'n ièw geleje nog aanwezig waore, zin verdwene. Op die plaatse liegke noe de Maasplasse. Allewiel weurt, es ein van de doele van 't grensmaasprojek, grind tege grónd oetgewiesseld zoadat d'r gein land miè verlore geit.

Moder Maas in hoag plat

Moder Maas, mèt häör poete en kleinkinger, ies 't ónderwerp veur dees viefde oetgaaf van Platbook, woa-in woordkunstenaere hun gedachtes en druime euver dat leveswater höbbe laote sjtruime in hun eige taal.

Dao waore al de nuèdige verhaole en gediechte euver de Maas en häör zieriviere gesjreve en gepubliceerd, ouch in 't plat en neet te vergete de leedsjes. In 't Limburgs volksleed weurt de Maas en häör beke bezónge.

Op de oproop veur diet platbook um te sjrieve euver de Maas höbbe luuj oet gans Limburg gereageerd. Op 'ne titel es ‘Moder Maas’ kaome hièl versjeie gedachtes nao bove drieve. Sómmige mooste emoties kwiet van wat ze oats belaef houwe of dege 'n versjlaag van 'n euversjtruiming in de eige plaats. Andere woorte oetgedaag tot e verhaol of gediech euver 't beekske in hun dörp. Soms bleve ze tamelik veursjpelbaar watertrappelend in de clichékoker, dèks gaof 't fantastische watersjpegelinge of ging 't hièl origineel in 'n sjtruimversjnelling.

[p. 9]

In de watervalle maog geer uuch noe goon poedele en wiejer laote drieve.

Hièl väöl dank aan alle sjrieversj en diechtersj oet Limburg veur hun biedrages.

plat eweg
op en aaf
door de del
van de Maas
zingentaere op 't corpus van de taal
blank
broen verbrend
sóms vaal
ies 't vel van 't dialek
hie en dao 'n modervlek
bónte blaore bovenop de kal

Els Diederen,

Valkeberg aan de Geul, 2010