De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

[p. 100]

64

(3 Januari 1899, Dinsdagocht.)¹³¹ Mijn indruk van Verweys gevoelen betreffende Caesar wordt volkomen bevestigd door de berijming van dat gevoelen, die hij nu gegeven heeft in de laatste vijf der tien sonnetten in de Januarie-aflevering van het Tweemaandelijksch Tijdschrift.

Hij zegt daarin (tot het kunst lievend publiek) ‘waarde vrienden, gij vindt in deze aflevering een soort van verheerlijking van het Individualisme, gij weet wel, het begrip van den Enkeling, die zelf God is, enz. Te midden van u aller applaus, waarvoor ik u steeds erkentelijk blijf, heb ik vroeger ook zulke dingen gemaakt, maar tegenwoordig doen wij dat niet meer, en het beeld, dat in dat prozastuk voorkomt, is een oud, dood, beeld, waaraan ik bij dezen een knip voor den neus geef. Het is overigens een koude herrie, opdringerig en smakeloos.’

Hij heeft den indruk gekregen dat het iets heel bizonders was, iets heel onverwachts en overdonderends was, maar, het niet begrijpende, achtte hij dien indruk bij zich veroorzaakt door de felle ‘opdringerigheid’ van dit proza.

131 Vervolg van de laatstelijk op 25 december 1898 gemaakte, thans onder nr. 59 afgedrukte, aantekeningen. Op zaterdag 7 januari 1899 werd nog aangetekend dat er op 4, 5, 6 en 7 januari niets onder Van Deyssels handen vandaan was gekomen want ‘van streek door de kleine quaestie-Verwey’.
Op vrijdag 13 januari 1899 voegde hij te 4 u. 40 's middags in zijn dagboek daaraan nog toe: ‘Ten gevolge van gevatte koude (26 Decr. - omstreeks 4 Januarie) en incident-Verwey (2-12 Januarie) alles in de war. Het Livret des Exhortations heb ik in lang zelfs niet gezién en ik weet niet waar het is.’ Met het Livret des Exhortations bedoelde Van Deyssel een 72 pagina's tellend notitieboekje van briefkaartformaat waarvan, door het hele boekje heen, slechts elf pagina's beschreven werden. Het bevat o.m. gegevens betreffende de Ordre-du-Jour, een Exhortation du soir, een Exhortation du matin, een Acte de confortation (et d'espérance!), een Méditation pour cas de dépression par suite d'indisposition, rhume, etc. en een aantal Remarques concernant ce livret. De oudste aantekening dateert van 9 december 1898, de jongste van 3 maart 1899.
Blijkens Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel en Kloos' Boek van Kind en God, De Nieuwe Taalgids, dl. 62 (1969), p. 407-421, achtte Van Deyssel zich in 1888 op een aantal plaatsen in deze sonnettencyclus van Kloos rechtstreeks door de dichter aan- of toegesproken. Hetzelfde overkwam hem in januari 1899 bij zijn lektuur van Verwey's Tusschen twee werelden . Toen in de loop van 1903, dus vier jaar later, Van Deyssel opnieuw terugkwam op zijn betichting aan het adres van Venvey - voor de eerste maal uitgesproken in Van Deyssels brief aan Verwey, d.d. 18 januari 1899, in dit boek afgedrukt onder nr. 66, werd Van Deyssel ‘begin November '03 genoopt zijn betichting te onderwerpen aan het oordeel van een scheidsgerecht. Als arbiters traden op: Tak voor Thijm, Van Looy voor de uitgevers en voor Verwey Floris Verster’ (geciteerd naar Maurits Uyldert, Dichterlijke strijdbaarheid, a.w., p. 170. Zie in dat boek ook bijlage XXIII, op p. 297-299).
De tekst van Van Deyssels in november 1903, ten behoeve van de arbiters, op schrift gestelde betichting, waarvan overigens niet met volstrekte zekerheid vaststaat of de arbiters hem in déze, danwel in een herschreven, versie onder ogen hebben gekregen, luidde aldus: ‘Van de 10 sonnetten der reeks ‘Tusschen twee Werelden’, zijn later tusschengevoegd: 6, 8, 9, 10, in het Tweem. Tijdschr. van Januari 1899. Vergelijk b.v. Sonnet 9 met de paragraaf uit het stuk ‘Caesar’ op blzd. 11 van het Tijdschrift. De zekerheid der latere tusschenvoeging volgt uit het feit, dat deze sonnetten een rechtstreeksche bestrijding vormen der verschijning van het opstel ‘Caesar’. Dit zal niet slechts iederen lezer blijken, die na het stuk ‘Caesar’ de hier genoemde sonnetten leest; maar dit blijkt tevens uit het verschil van toon tusschen de sonnetten 1, 2, 3, 4, 5 en 7 èn de sonnetten 6, 8, 9 en 10. Terwijl de eerst-genoemde min of meer zangerig en [doorgehaald: zoet vloeyend] week, gevoel-vol van toon zijn, zijn de laatste hard, gehaast, polemiesch.
De Heer V. heeft aangeboden te bewijzen, dat de beschuldiging, als zouden de geïncrimineerde sonnetten met heimelijk, valsche bedoeling later, na dat het stuk ‘Caesar’ tot zijn kennis was gekomen, zijn ingevoegd, onwaar is, - door de volgende gegevens:
1e Uit de notities van den uitgever blijkt, dat, vóor de inzending van het stuk ‘Caesar’, een reeks van 10 sonnetten, bestemd voor de Januari-aflevering, was ingekomen.
2e De Heer V. kan een cahier of ander papier toonen, waarop de reeks van 10 sonnetten, zoo als die voorkomt in de Januari-aflevering, aan éen stuk, en blijkbaar zonder latere verandering, zijn opgeschreven.
De ondergeteekende meent dat dit niet een bewijs der onwaarheid zijner beschuldiging is. Immers heeft volgens [doorgehaald: hem] den ondergeteekende, de Heer V. in der daad [doorgehaald: bij den] [doorgehaald: misschien] bij den uitgever 10 sonnetten ingezonden vóor het stuk Caesar, ook door den Heer V, die de afleveringen samenstelde, werd gestuurd, [doorgehaald: misschien] waarschijnlijk zelfs vóor de Hr. V. het stuk ‘Caesar’ kende.
Maar deze reeks was daarom niet de zelfde, die ten slotte is afgedrukt. De Heer V. heeft, na de zending der reeks, zoo als die eerst was, aan den uitgever, eenige sonnetten van die reeks voor andere verwisseld, en ten slotte aan-êen-stuk de reeks overgeschreven zoo als die toen geworden was.
Men dient bij de overweging van dit geval, - alle persoonlijke voorkeur of tegenzin omtrent een levensopvatting als die in het stuk ‘Caesar’ is uitgedrukt, ter zijde latende - in aanmerking te nemen, dat
1e een dergelijke Idee of opvatting [doorgeh.: nog alleen] in de laatste 10 a 12 jaar, voorafgaande aan het jaar 1899, in de Nederlandsche Literatuur niet was uitgedrukt (Het laatste immers in dien trant waren de bekende sonnetten van Kloos ‘Ik ben [lees: was - H.P.] de God-op-aard’ enz.); en
2e voor het gros der lezers een dergelijke Idee altijd minder sympathiek zal zijn, zoo dat de Heer V. een fraaie gelegenheid meende te hebben aan zich zelf de voor het meerendeel der lezers sympathieke rol in [doorgeh.: deze aflevering toe te kennen.] deze tijdschrift-aflevering toe te kennen.’aant.