De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey

[p. 292]

291

Noordwijk/Zee

27 Maart 98.

Waarde Vriend,

Dagelijks wellen nog waardevolle herinneringen aan ons samenzijn en brokstukken van je voorlezing in me op. In het gevoel van ons beider werkzaamheid voelde ik me sterk toen ik dien avond in Amsterdam in den Schouwburg⁷²⁰ me in het midden van heel kunst-lievend Holland bevond. Het was een van alle vijandschappen op de hoogte gastheer die ons plaatsen had aangewezen. Een driehoek de uiterste punten waarvan: het Tweemaandelijksch Tijdschrift (jij en ik, je ledige stoel tenminste), de Oude Gids (Van Hall); en de Nieuwe (Boeken, Kloos en Lucie Broedelet⁷²¹.) De Kroniek en de Nieuwe Tijd-partijen hadden ook afzonderlijke plaatsen. Vraag eens wie er niet was dien avond.

Ik wou vragen of je Boutens kunt aanwenken dat hij ook voor het Tijdschrift een bundel stuurt. Mij dunkt dat je recht hebt het voor te stellen.

Ik wachtte je in Kras vergeefs en begreep dat je verlaat was of beter vond weg te gaan.

Van den onleesbaren roman Hilda van Suylenburgh zijn op dit oogenblik 4000 ex. verkocht. Een 3e druk (van 3000) wordt opgelegd.⁷²² Doe jij dat eens! - Gegroet. Groet Cato.

Je vriend

Albert V.

720 Over die avond schreef Jacqueline Sandberg op 26 maart 1898 aan Van Deyssel: ‘Gisteren avond [in werkelijkheid dus op de avond van 24 maart-H.P.] naar Mincelijn geweest, zat eerst naast Roland Holst, die erg naar mijn haar keek, toen naast Kloos, achter me Boeken met zijn meisje [Adrienne Coorengel-H.P.], over me Veth, Verwey, Israëls en nog veel anderen. Kloos zijn spreken deed me veel aan jou denken, zooals hij aan' t meisje van Boeken vroeg of zij zijn plaats wilde hebben, maar dat de stoel warm was. Hij vond Verwey een bejaarde spekslager die een standje van zijn vrouw had gehad. Ik kon 't niet helpen, dat ik dit allemaal hoorde, belachelijk dat 't zoo tot jou komt.’ (Jacqueline Sandberg, Ik heb je zoveel te vertellen. Brieven van en aan Lodewijk van Deyssel, Emile en Frans Erens en Isaac Israels. Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick, Baarn, 1981, p. 210. Willem Kloos zelf schreef, op 1 april 1898 aan Willem Witsen: ‘Ik ben bij Mincelijn geweest. Vlak tegenover me, in een andere loge, zat Verwey. Hij zat rechtop met zijn isegrimmig gezicht, en zag er uit als een eenigszins bejaarde grutter, die pas een standje van zijn vrouw had gehad.’ (Ontleend aan G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids, Arnhem, 1955 p. 347, noot 2).
Mincelijn werd door Albert Verwey besproken in De Kroniek van 3 april 1898, bespreking aldaar gedagtekend Noordwijk-aan-Zee 26 maart '98: ‘Het is niet vanzelfsprekend meer de kortstondigheid van een schouwburg-avond te beklagen met de gedachte: Ach, of het léven zulk een feest mocht zijn. En toch, wij stervelingen die al rijk zijn als wij ons harmonieën vormen uit schoon èn leelijk, waar vinden wij zoolang wij kinderen blijven grooter vreugde, dan in zulk een schouwburgzaal waar de harmonieën ons uit schoon èn schoon schijnen te bestaan. Beurtelings, naar het stralende kunstlicht zaal of tooneel beschijnt, zien wij de vreugdevolle gezichten van ernstige mannen en schoone vrouwen - schijnen niet alle mannen ernstig en alle vrouwen schoon in de feestelijkheid van onze kinderlijke verbeelding? - en daar, op de planken, die aanlokkende, die betooverende wereld waarvan wij, ach zoo kort helaas! wanen kunnen een deel te zijn. Beurtelings.En onze vreugde aan de eene helft zoowel als aan de andere is zóo onvermengd en groot dat wij in onervaren eenvoud gelooven dat hier de harmonie van schoon en schoon is bereikt.
Is het niet een gevaarlijke proef om een tooneelwerk aan te onderwerpen? - maar is het niet ook waar dat elk onbewust het die proef laat doorstaan, en toch ook wel met zeker recht?
Want voor wie aandachtig zich verdiept in elke schoonheid - en ik voor mij bemin van menschen geen anderen - voor dien is de zelfs kleine schoonheid van een tooneelstuk indienze aanwezig is, al genoeg ter herwinning van het evenwicht tegenover een door hare schoonheid ons aandoende zaal.
Nietwaar, er waren in die schouwburgzaal op 24 Maart l.l. elementen genoeg van ernst en schoon ook voor rijper dan jeugdige verbeeldingen. En men zou het een vertooning kunnen vergeven dat zij niet het zwaarst-wegende element in zulk een avond was. Maar dan toch een element dat zijn eigen schoonheid had... Zijn eigen, zij het dan ook kleine schoonheid en daarmee, onweersprekelijk, het recht in dat gezelschap van waardevoller deelen mee te doen?... Het komt mij voor dat dit geheel van theater - aspekten ook op beter dan ik der dekoratieve zaak kundigen, niet den indruk maakte een even-boortige, hoewel dan bescheiden, gast te zijn.
Het is waar: het bestond in vijftienen. Ieder vijftiende kwam weliswaar twee maal, maar bleef dan maar even. Tusschen de verschijning van elke twee kon de lichte zaal minuten-lang in volle fleurigheid bezig zijn met zichzelf. - Maar of dit een voordeel was? - Na zoo lange wacht - die, ik beken het graag, soms kort scheen, maar niet door uwe schuld, o plankenfeest! - na zoo veilig ingeleide langere vrienden-kout te worden afgeroepen naar die alkoof daar ginder, om te zien, ja waarlijk, dat de ridderlijke Florisel den afstand tusschen zich en de teere Mincelijn met zeker wel verscheidene passen verminderd had, - ik verzeker u, het was van een eenigszins opdringende gezelschappelijkheid! -
Maar er is meer.
Een geheel van theater-aspekten zou ons vertoond worden. Het is gebeurd; maar aspekten van wat? Geloofde de maker dat theater-aspekten iets zijn dat op zichzelf bestaat? Toch niet geheel; want - zegt hij - ‘een Tooneelwerk waarin al de mij wenschelijke situaties voorkomen bestaat niet. Ik schreef daarom Mincelijn’, Een tooneelwerk dus zou het moeten zijn dat aan zijn theater-aspekten eenheid gaf. Waardoor vervangt hij het? Door een sprookje dat de beschrijving is van die theater-aspekten.
Ik wil dien schrijver om dat sprookje niet hard vallen. Er zijn tijden dat men ook voor de kinderen wat moet doen. Een verbeelding die zich uit in décors is er ook eene. En indien hij meent dat door die décors-enkel zijn verbeelding ons niet genoegzaam wordt meegedeeld, ik neem het aan en neem het kinderlijk genoegen van zijn jamben-taal in den koop.
Maar - er schuilt achter dit alles een sofisme dat ik niet laten mag bloot te leggen. Een tooneel-werk meent de schrijver dat eigenlijk noodig was om eenheid te geven aan zijn tooneel-toestel. Het is ook wel het minste wat men meenen kan. Het tooneel te vervolkomenen is de bedoeling die hij wenscht dat wij hem toeschrijven. Een tooneelwerk te gebruiken, een tooneelwerk te monteeren wil hij ons doen aannemen dat hij gewild heeft. Hij heeft het gelaten enkel omdat een tooneelwerk bevattende al de situaties die hij noodig acht, niet bestaat.
Hier ligt het sofisme, en ik geloof dat het grijpbaar is. Van de door hem noodig geachte situaties stelt deze kunstenaar zijn heele doen, den heelen aard van deze ons aangeboden poging ter vervolkomening van het tooneel afhankelijk. - Maar waarom? - Want dit zou opgaan als het te doen was om de probeering van zekere aspekten, van zekere bepaalde aspekten die voor het Tooneel nu eenmaal noodig zijn. Maar is dit zoo? Aangenomen dat de hier gegeven aspekten voor het Tooneel niet kunnen gemist worden, deze zeer bizondere kasteelzalen, dit zich van alle andere onderscheidende feestmaal, deze dans, deze omgeving, zeer bepaaldelijk alleen in dit geheel behoorende, konden dan voor de zalen, malen, dansen en omgevingen van het Tooneel-in-het-algemeen toch nooit een voorbeeld zijn. Maar óók al konden ze' t, probeering van zulke opzichzelfstaande aspekten was de bedoeling niet. Dat weet de jeugdige vervaardiger zelf ook wel dat niet de bedoeling was. De bedoeling, hij heeft het zelf duidelijk genoeg uitgesproken, de bedoeling was het maken van een Geheel.
Dat Geheel nu, wij zagen het, is er een dat los van éénig tooneelspel is. De reden waarom hij geen tooneelspel koos blijkt er ons een te wezen die niet geldig is. Over blijft dat Antoon Molkenboer de onverschoonbare daad gedaan heeft van, onder voorgeven het Tooneel, dat is in dit geval het verband tusschen drama en décor te verbeteren, - de onverontschuldigbare daad, zeg ik, ons iets te geven dat met het verband tusschen décor en drama niets te maken heeft: de vertooning van een sprookje in décors.
Dit is de daad waartegen ik onverzacht wil waarschuwen: Wie een sprookje in décors laat opvoeren (ook al zou het honderdmaal beter zijn dan Mincelijn) bevordert de verbetering van het Tooneel in zijn dekoratieve hulpmiddelen, niet. Het verband tusschen drama en décor, dat is de hoofdzaak. Wie een onnoozel stuk neemt, en dat goed begrijpt en dat eerlijk monteert, zonder kunstjes, maar met juist zoo weinig als noodig is om de verbeelding te versterken die de spelenden doen ontstaan in de toeschouwers, die doet tot die verbetering den eersten stap. Deze stap van Antoon Molkenboer is er een averechtsche. Zij brengt ons tot het décor ter vertolking van het onuitgesprokene. Wij behoeven bij het uitgesprokene de passende aansluiting.
Waarlijk, de dekoratieve verbeelding die zich als een macht op zichzelf beschouwt, zij zou de dood zijn van iedere tooneel-vertooning. De spelers met hun hartstochten, met hun woorden, dàt zijn de tooneel-helden. Geef hun een kader dat hen met stoort. Maar kom niet met uw dichterlijk-werkende dekoratie-zucht en stel een nieuwe macht tegenover hen. Dat staat gelijk met het beginsel-zelf te vernietigen waar saamwerking uit moet ontstaan.
De zaak is dat Antoon Molkenboer niet is een arbeider in de tooneel-wereld, maar een jongmensch met een dekoratieve fantasie. Vandaar ook zijn sprookje. Met of zonder tooneelstuk dat al de door hem noodig geachte situaties had, zou hij zijn sprookje hebben gemaakt. Zijn eigen door hemzelf gemonteerde sprookje heeft hij ons voorgevoerd, en nu moet hij zich ook laten welgevallen dat men dat neemt voor wat het is. Te meenen dat er verband ligt tusschen zijn sprookje en de verbetering van het tooneelwezen - het is al te aanmatigend. Indien niet kinderlijk. Heeft hij talenten, als schikker en kunstenaar (anderen dan ik mogen er over oordeelen) en wil hij werkelijk daarmee het theater probeeren te verbeteren, laat hij dan zien dat hem de gelegenheid gegeven wordt een eenvoudig stuk, een stuk dat goed is op zich zelf en dat met de weinige aanwezige krachten gespeeld kan worden, naar zijn denkbeelden in te richten, en het zal zijn eerste stap zijn op den goeden weg.’
Op deze bespreking reageerde Antoon Molkenboer in De Kroniek van 10 april 1898:
‘In de Kroniek van 3 April wordt de bedoeling der uitvoering van Mincelijn zóó verkeerd voorgesteld, dat ik u de gelegenheid vraag met een enkel woord mijne intentie uiteen te zetten.
Ik achtte het noodig dat iets zou gebeuren op tooneel-decoratief gebied; hoe ik ook getracht heb, nergens werd mij gelegenheid geboden volgens mijne begrippen een bestaand stuk te monteeren; dus niets tot mijn beschikking hebbend moest ik kiezen: òf mijn plan laten varen òf iets op-zich zelf onbestaanbaars (ik wist dit zéér goed) nl. een vertooning in aspecten (het eenige middel wanneer men als schilder alléén staat) geven. Ik heb dit laatste gewaagd, daar ik, behalve de goede oefenschool die mij dit zoude zijn, meende door zulk een poging misschien tot meer volledige pogingen in staat gesteld te zullen worden.
Eenmaal gedwongen mij tot aspecten te bepalen, begrijpend dat daarvoor een leidend verhaal van bijzondere decoratieve geschiktheid noodig was, niets te maken hebbend met eenig drama, schreef ik Mincelijn.
De vertooning was een expositie van decors en costuums in bepaalde schikking, en, hoewel ik overtuigd was hierdoor voor de verbetering van het Tooneel niets onmiddellijks gedaan te hebben, toch lijkt mij wat ik deed, een eerste stap daartoe.
Door deze mededeelingen verval ik in herhaling, want in de circulaire, overal verspreid, in Arti, in het boekje gelegd, staat: ‘Alleen door samenwerking van dichter, musicus en schilder kan het Tooneel meer volkomen worden; gelegenheid tot samenwerking staat mij niet open, daarom neem ik het eenige middel dat mij ten dienste staat: een tentoonstelling van theater-schikkingen; want eindelijk wordt het tijd, dat eens iets geprobeerd wordt, op dit zóó verwaarloosd gebied onzer Decoratieve Kunst’.
Wanneer uit deze regels mijne bedoeling onduidelijk is, zeker spreekt er niet uit de intentie, die mij door den heer Albert Verwey wordt toegeschreven.
De heer Verwey had door deze enkele regels goed te lezen mij veel dienst gedaan.’

721 Lucie Broedelet (1875-1969) had in juni 1893 gedebuteerd in De Nieuwe Gids met De Radja's, dramatische poëzie, onder de schuilnaam Stella Violantilla. ‘Een brunette, met pracht oogen, waarachter je je een eeuwige zomer droomt’, aldus Willem Royaards in een brief aan Diepenbrock van [vermoedelijk] 6 december 1893; zie Alphons Diepenbrock, Brieven en Documenten, dl. II, a.w., p. 88.
Lucie Broedelet's bundel Idylle , à raison van ƒ0,50 in 1898 verschenen bij S.L. van Looy te Amsterdam, werd door Willem Kloos geestdriftig begroet, met als enige voorbehoud: ‘zij zal zich alleen, met de jaren, wat hebben te concentreeren en diep-in te bestendigen’, maar dan zou zij ‘misschien’ kunnen worden, ‘onze eerste, maar zeker onze fijnste en subtielste, en tegelijkertijd onze ruimste dichteres.’ (Nieuwere Literatuurgeschiedenis, dl. III, Amsterdam, 1905, p. 96-97). Na die bundel deed Lucie Broedelet er echter het zwijgen toe. Als 93-jarige ging zij opnieuw verzen schrijven. Vier proeven daarvan werden openbaar gemaakt in Elsevier's Weekblad, 1 maart 1969, p. 91.

722 Rond 20 februari 1898 was de tweede goedkope druk verschenen van C. Goekoop-De Jong van Beek en Donk's roman Hilda van Suylenburg (ingenaaid ƒ2,90, gebonden in een door Th. Nieuwenhuis ontworpen linnen stempelband, ƒ3,50), een uitgave van Scheltema & Holkema's Boekhandel. ‘Iedere vrouw - en iedere man - zij de lezing van dit boek, geschreven in hartetaal, aanbevolen. Ook voor het jonge meisje vormt het gezonde lectuur, want al bevat het dingen, die slechts de wereldwijze kan begrijpen en die hem doen sidderen, ruwe woorden komen er niet in voor en grove of verbeelding prikkelende tooneelen evenmin,’ aldus Elise A. Haighton in het weekblad De Amsterdammer van 5 december 1897. Zie thans Tessel Pollmann, Een negentiende-eeuwse feministische bestseller, in weekblad Vrij Nederland, jrg. 38, 19 maart 1977, p. 9-10.

[p. 293]

Achteromslag van het Tweemaandelijksch Tijdschrift van mei 1898. Daarop wordt niet de prijs van het tijdschriftzelf vermeld: deze bedroeg per jaargang van zes afleveringen, ieder circa tien vel druks, ƒ7,50. Een afzonderlijke aflevering kostte ƒ1,50.